Maatstaf. Jaargang 41

[p. 1]

[Nummer 2]

Maarten 't Hart
Is Van Deel een vandaal?

Beste Gerrit Jan,

Met bijzonder veel genoegen heb ik je artikel ‘Het hart op de juiste plaats’ gelezen in Maatstaf nr. 7 van het jaar Onzes Heren 1992. Op een mooi ironische wijze heb je, zonder tot schelden te vervallen, de recensiepraktijk van Tom van Deel gehekeld. Hoe nuttig bovendien dat je er eens op gewezen hebt dat Van Deel, ofschoon hij zich altijd meent te moeten uitlaten over de stijl van anderen, zelf oude-besjes-Nederlands schrijft en grossiert in slappe zinnen. Ja, wat een balsem voor de ziel om die neuzelende Koekoek-Eénzang die nu al jarenlang week in, week uit, het dagblad Trouw ontsiert ontmaskerd te zien als datgene waar zelfs de grote Van Dale een apart woord voor heeft: vriendjespolitiek. Natuurlijk, menigeen wist al dat Van Deel met een haast ontwapenende argeloosheid door dik en dun zijn beste vrienden bewierookt, prijst, toejuicht, bewondert, aanbeveelt, approuveert, roemt, verheerlijkt, laudeert, bejubelt, en ophemelt, maar nu dat allemaal zo vakkundig bewezen is, niet zoveel voorbeelden, kunnen zelfs de supporters van Van Deel er niet meer omheen. Het heeft natuurlijk iets roerends, deze wekelijkse vriendentrouw in Trouw, maar anderzijds is het ook uiterst degoûtant.

Dank zij jouw artikel ben ik er eindelijk eens toe gekomen na te denken over de vraag waarom Van Deel er zulke slechte literaire manieren op na houdt. Of is het erger dan slecht? Is Van Deel een vandaal? In zijn eigen ogen is hij dat zeker niet. Integendeel, ik geloof dat hij zichzelf ziet als een betrouwbaar, integer iemand, en ik geloof dat hij dat ook is als je daarvoor de maatstaven aanlegt die hij zelf hanteert. Zijn degoûtante vriendentrouw heeft goede keerzijden. Hij is niet rancuneus, hij is, anders dan Carel Peeters of Jaap Goedegebuure, geen gemankeerde schrijver die zijn verongelijktheid over het feit dat hij zelf niet als romanschrijver bekend is geworden, verhaalt op zijn slachtoffers. Hij is daarentegen een verdienstelijk dichter, en bedrijft de literaire kritiek niet bij wijze van zelfverheffing, zoals voornoemde Peeters, of als strafgericht, zoals voornoemde Goedegebuure. Hij is daarnaast - jij wijst daar ook al op - zonder meer een beminnelijk mens die makkelijk vrienden maakt. Verschilden onze literaire opvattingen niet zo hemelsbreed dan zouden Van Deel en ik ook best bevriend kunnen zijn, en halverwege de jaren zeventig leek het er zelfs even op dat wij bevriend zouden raken. Eenmaal heeft hij mij zelfs heel nobel, op de bagagedrager van zijn fiets, door Amsterdam vervoerd.

Om Van Deels eigendunkelijke integriteit op het spoor te komen, moet je Van Deels eigen maatstaven kennen. Die maatstaven wijken af van wat in de literatuur gebruikelijk is. Het zijn maatstaven die Van Deel uit zijn gereformeerde jeugd heeft overgehouden, en die voortvloeien uit de befaamde bijbeltekst: ‘Zoo dan, terwijl wij tijd hebben, laat ons goeddoen aan allen, maar meest aan de huisgenooten des geloofs’ (Galaten 6 vers 10). Voor Van Deel vervangt de letterkunde het geloof der Vaderen. Hij beleeft de literatuur op religieuze wijze. Hij gebruikt heel vaak het woord ‘troost’, dat een kernwoord is uit de Heidelbergse Catechismus. In zondag één daarvan wordt ons de vraag gesteld: ‘Wat is

[p. 2]

uw enige troost in leven en sterven beide?’ Van Deel zal daarop, als hij eerlijk is, zonder enige aarzeling het antwoord geven: de Nederlandse letterkunde. Daarnaast heeft hij, voor zover ik kan nagaan, geen andere interesses. Zelfs de literatuur van over de grenzen interesseert hem nauwelijks, en jij wijst erop dat als hij iets prijst van elders, het dan een literair produkt is dat door een zijner vrienden prachtig in het Nederlands is vertaald.

Ik heb mij er altijd heel erg over verbaasd dat iemand zo hartstochtelijk in de letteren geïnteresseerd kan zijn, maar die interesse tegelijkertijd tot zo'n nauw omschreven gebiedje weet te beperken. Want zelfs van de Nederlandse literatuur is er veel dat hem niets doet. Van Multatuli bijvoorbeeld houdt hij niet. Hij houdt eigenlijk alleen maar van Vestdijk, een paar dichters, en van zijn vrienden Brakman, Brouwers, Krol, Matsier en misschien nog twee of drie anderen. Veel uitheemse literatuur is hem volledig vreemd. Ik kan mij nog goed herinneren dat ik hem eens vol vertwijfeling heb horen uitroepen: ‘Wie kan mij uitleggen wat er zo bijzonder is aan Heart of Darkness van Joseph Conrad?’ en daarin werd hij bijgevallen door Judith Herzberg, ook een van zijn weinige huisgenoten des geloofs.

Die merkwaardige houding van hartstochtelijke interesse gecombineerd met een verbluffende blikvernauwing ken ik maar al te goed uit mijn eigen jeugd. Je had van die typisch Gereformeerde gelovigen die hartstochtelijke belijders waren, maar niets van wat er buiten de Gereformeerde kerk synodaal gebeurde vermocht hen ook maar enige belangstelling in te boezemen. Het Christendom viel voor hen nauwkeurig samen met de Gereformeerde kerk van Nederland. Dat er ook over de grenzen Christenen waren - nou ja, dat zou dan wel, maar daar wilden ze verder niets over weten, niets van lezen, niets over horen. Af en toe dreigde zo iemand als Karl Barth door die betonnen kerkmuur heen te breken, maar die werd dan terstond vol verontwaardiging terzijde geschoven. Pas toen Berkhouwer zijn boek De triomf der genade in de theologie van Karl Barth had geschreven, mocht zijn naam in de Gereformeerde kerk zo nu en dan terloops genoemd worden.

Zo'n typische gelovige is nu ook Van Deel. Dat er buiten Nederland ook schrijvers zijn, ach, dat zal wel, maar dat zijn toch niet de echte, ze kunnen toch niet in de schaduw staan van Krol of Brakman.

Voor Van Deel is dat hoekje van de Nederlandse letterkunde waar zijn belangstelling naar uitgaat de enige, ware kerk. Dat er ook andere kerken en kerkjes zijn, zelfs in Nederland, wil hij desnoods wel erkennen, maar daar wordt het Heilig Avondmaal toch niet op de juiste wijze gevierd, daar hoeft hij zich derhalve verder ook niet om te bekommeren. In dat kerkje van Van Deel zijn figuren als Brakman, Krol, Matsier, Brouwers, Herzberg niet alleen ‘huisgenoten des geloofs’ maar ook de beste voorgangers, de beste dominees die het Woord bedienen zoals het hoort.

Voor wie zo denkt, spreekt het vanzelf dat die voortreffelijke bedienaars des Woords bewierookt, geprezen en opgehemeld dienen te worden. In zo'n visie is vriendjespolitiek uiteraard geen vandalisme. Integendeel: net zoals in de Gereformeerde kerk synodaal grote mannenbroeders zoals Kuyper, Bavinck, en Beekhouwer op handen gedragen werden, zo draagt Van Deel de mannenbroeders uit zijn kerkje op handen. In de synodaal Gereformeerde kerk zou niemand erover gevallen zijn als een ouderling, die bevriend was met Kuyper of Bavinck, hen had opgehemeld. Men zou erover zijn gevallen als zo'n ouderling dat niet had gedaan!

Dat Van Deel speciaal weldoet aan de huisgenoten des geloofs, ofwel de leden van het literaire kerkgenootschap waarvan hij een ootmoedige ouderling is, verklaart niet alleen zijn ‘vriendjespolitiek’, maar ook zijn uiterst - ja, wat moet men zeggen? - benarde?, bekrompen?, beperkte?, eenzijdige? begrensde? literatuurbeleving. Bij hem is de troost van

[p. 3]

de vorm een vorm van troost. Daarbuiten lijkt ook werkelijk niets anders te bestaan. Hij lijkt alleen maar genoegen te beleven aan een goede stijl, fraai Nederlands, en aan de ‘vorm’ - whatever that may be in Van Deels literaire devotie. Voor datgene wat een schrijver misschien te vertellen heeft, misschien aan levenservaring door te geven heeft, misschien wil leren, meedelen, onderwijzen, heeft Van Deel geen belangstelling. Hij is alleen maar esthetisch in de letteren geïnteresseerd. Het is alsof hij alles wat een schrijver los van schoonheidservaring te bieden heeft, op voorhand al kent. Anders gezegd: de boodschap die gebracht wordt is aan Van Deel bekend, dus gaat het alleen nog maar om de wijze waarop de boodschap gebracht wordt. En ook daarin herken ik weer de echte mannenbroedersstijl van mijn jeugd. Immers: ook aan hen was de boodschap bekend. Die luidde: Jezus is voor onze zonden aan het kruis gestorven, en daar hoefde niets meer aan toegevoegd te worden, dat was genoeg voor leven en sterven beide, zoals zondag één van de Heidelbergse Catechismus zegt. Dus ging het er alleen nog maar om hoe die bekende boodschap door de bedienaars des Woords verwoord werd. Vandaar dat er na de kerkdienst altijd uitsluitend gepraat werd over de vraag of de dominee ‘mooi’ gepreekt had.

Ach, die Van Deel, wat een stakker, zit nog helemaal vast aan de ontzaglijk beperkte norm van zijn jeugd. Heeft de schrijver wel ‘mooi’ geschreven - dat is het enige wat hem interesseert. Al het andere doet er bij hem niets toe, want waar het om gaat is dat er ‘mooi’ gepreekt respectievelijk ‘mooi’ geschreven wordt. En wie er alleen nog maar op let of er ‘mooi’ gepreekt wordt, die ontwikkelt zich, zoals uit de bundel Rekenkies van Van Deel blijkt, snel tot een muggenzifter en kommaneuker.

Van Deel is het prototype van een echte, ouderwetse Gereformeerde ouderling. In zijn kerk - en andere kerken erkent hij niet - wordt nog ‘mooi’ gepreekt door bedienaars des Woords als Brakman, Krol en Brouwers. Tijdens het Heilig Avondmaal ziet hij er nauwlettend op toe dat alleen die uitverkorenen maar aangaan aan de tafel des Heren. Zelfs de wijze waarop Van Deel in zijn handen wrijft herinnert mij onweerstaanbaar aan de welwillende wijze waarop ouderlingen die in mijn jeugd op huisbezoek kwamen in hun handen wreven. Dat vriendelijke van hem, dat welwillende, die hartelijkheid, dat is allemaal net zo als het in mijn jeugd was bij het ouderlingenbezoek. Hij heeft dat licht zalvende van de kerkeraadsleden uit mijn jeugd. Zijn grote handen bewegen altijd naar elkaar toe. Je hebt dientengevolge bij hem altijd het gevoel dat hij ieder moment die reusachtige handen kan vouwen en voor kan gaan in gebed:

‘Och, Heer, sla acht op deze worm,
en geef mijn stijl een beetje vorm,’

Van Deel heeft over mij geschreven dat ik ‘buiten de regio van de gewaardeerde literatuur was beland’. Anders gezegd: er is geen plaats meer voor mij aan de Avondmaalstafel. Ook hier schemert Van Deels synodale opvoeding onloochenbaar door de gebruikte terminologie heen. Hoe vaak heb ik in mijn jeugd niet gehoord dat iemand ‘buiten de regio van de kerk was beland, waar de enige en waarachtige en volkomen leer der zaligheid werd onderwezen’. Vaak hoorde je ook zeggen dat iemand zich ‘aan de gemeenschap der heiligen’ had onttrokken.

Dat Van Deel zijn ‘heiligen’ onvoorwaardelijk ophemelt, vinden wij, ongelovigen, hoogst bedenkelijk, maar veel erger nog is wat jij zo fraai laat zien: dat hij de manuscripten van zijn heiligen toegestuurd krijgt, die leest, en vervolgens aan hen vraagt om opheldering over bedoelingen, stijlfiguren, vorm, compositie. Om dan vervolgens, na verkregen opheldering, datgene wat hem door zijn uitverkorenen werd toebedeeld, in zijn rekenkies te verwerken. Toch is ook dat verklaarbaar vanuit die bijbeltekst over de

[p. 4]

‘huisgenoten des geloofs’. Een tekst die door Brouwers, Brakman, Krol of Matsier wordt afgeleverd is voor Van Deel ‘heilig’. Dat is bijna het Woord des Heren zelf. Zo'n tekst behoeft uiteraard uitleg, exegese, toelichting. En wie zou die toelichting nu beter kunnen geven dan degeen die de tekst heeft vervaardigd? Bij de exegese der bijbelteksten smeken dominees immers ook altijd de inspiratie door de Heilige Geest af, terwijl het toch diezelfde Heilige Geest is die de teksten, welke exegese behoeven, al in een eerder stadium heeft geïnspireerd. Met andere woorden: juist de vervaardiger van de tekst is de aangewezen figuur om een exegese te verzorgen. Vandaar dat het krachtens de Van Deeliaanse ethiek geen doodzonde is om de exegese van schrijvers te gebruiken om hun eigen teksten te verklaren. Integendeel: het is de beste manier om die teksten aan te pakken.

Overigens wil ik er hier even tussen haakjes op wijzen dat die merkwaardige, en ook alleen bij de vakgroepen Nederlands hier te lande zo hardnekkige, neiging om de letterkunde als een geologisch verschijnsel te bestuderen, rechtstreeks voortvloeit uit die eeuwenlange calvinistische traditie van tekstexegese. Dat een tekst, zoals men nu aan de universiteiten verlangt, ‘gelaagd’ moet zijn als een oud gebergte en dat dus zo'n tekst bevoeld, beklopt, besnuffeld, betast, besnaveld en doorgelicht moet worden, teneinde achter zijn geheimen te komen, vloeit zo rechtstreeks voort uit de sinds de zestiende eeuw in de protestantse kerken alhier gepraktiseerde tekstexegese, dat je je vaak afvraagt waarom al die hoogleraren Nederlandse letterkunde niet dadelijk op de kansel gaan staan. Van Deel is daarbij zo'n exegeet die je triomfantelijk na exegese van een duistere tekst - bijvoorbeeld: God heeft mijn ziel verkuikt - meedeelt dat de boodschap is: Jezus is voor onze zonden aan het kruis gestorven. Jij wijst er ook op dat Van Deel bijna in alle jury's heeft gezeten. Ook daarin herken ik weer iets uit mijn jeugd. Je had van die mannenbroeders die van elke commissie lid waren: van de Beroepingscommissie, de Evangelisatiecommissie, de Zendingscommissie, de Commissie van Beheer. Ze waren vier jaar lang ouderling, en dan weer vier jaar diaken, en vervolgens weer vier jaar ouderling. Ze sloegen geen kerkeraadsvergadering over. Ze werden afgevaardigd naar elke synodebijeenkomst. Je zag hun gezicht overal waar ook maar iets gebeurde dat met de synodaal Gereformeerde kerk te maken had. Zo ook Van Deel. Zie je een foto van wat voor literaire bijeenkomst ook, dan zie je Van Deel erop staan. Laatst nog: een foto van de uitreiking van de P.C. Hooftprijs aan Anton Koolhaas. En wie zat daar, beminnelijk glimlachend, op de tweede rij? Altijd dezelfde, altijd Van Deel.

Is Van Deel nu een vandaal? Dat moet ieder maar voor zichzelf beslissen. In ieder geval is hij dat niet volgens de maatstaven van Melchizedek of van de apostel Paulus. Hij doet wel aan de huisgenoten des geloofs. Dat hij omwille van die weldaden die hij aan zijn huisgenoten des geloofs doet toekomen, wordt aangevallen, zal hem niet deren. Staat er immers niet in het Woord des Heren: ‘Ze zullen u bespotten om mijnentwil.’ Voor Van Deel is zo'n prachtstuk als het jouwe, en deze reactie van mij, een teken dat hij het martelaarschap om Zjnentwil niet alleen geduldig moet dragen, maar ook het tastbare bewijs dat hij op de goede weg is. Hij zal zijn Rekenkies dus blijven schrijven zoals hij ze altijd al schreef, zijn vrienden bewierokend en bejubelend. Van zijn vriendentrouw in Trouw zal hij geen duimbreed afwijken. Zijn zeurderige Koekoek-Eénzang zal nog decennia blijven opklinken. Ach, zo heel erg is dat nu ook weer niet. Wij weten immers nauwkeurig waar we met Van Deel aan toe zijn. Met Bloem kunnen wij, denkend aan een gluiperige vn-recensent, zeggen: ‘En dan, 't had zoveel erger kunnen zijn.’

Met vriendelijke groeten,

Maarten 't Hart