Maatstaf. Jaargang 41

[p. 16]

F.F. Foelkel
Unger

‘Niet Auschwitz,’ zei hij, sissend van een triomfantelijke woede. ‘Niet Auschwitz, maar de Bevrijding. - De opdracht weg te marcheren.’

Zwart besmeurde gezichten. Een heel blikveld vol. Het blikveld van een kind. De lucht tot aan de hemel vol. Dat soort gezichten - Tot aan het eind van mijn leven.

Om het minste geringste. Als ze me van iets beschuldigen. Ik kan niet, ik lig op de grond, ik ben vel over been.

Wangen vol roetvegen. Voorhoofd vol roetvegen. Stekende ogen die dichterbij komen. Heel dichtbij. -

Paardendieven zijn het! Beurzensnijders! Maar ik word opgetild. Tot in de hemel. - Tot aan het eind van mijn leven.

In mekaar geslagen. Maar dat is heel normaal. Om het minste geringste. Als ze me van iets beschuldigen. Vel over been.

Ja, reusachtig is het lichaam.

Van het kamp vandaan. Meegevoerd, naar het eind van mijn leven. - Daar is niet veel voor nodig. We waren vel over been.

De jaren die nog komen zouden. En ze kwamen!

We moesten daar weg. - Want we waren bevrijd. Om het minste geringste.

De opdracht weg te marcheren. - Je zat in een kamp.

Wel heel serieuze problemen. - Psychische.

Ik keek hem verbijsterd aan. Ik zei: ‘Wie heeft dat in godsnaam op dat bord geschreven?’

Het bord boven de poort.

En ik zei: ‘Nu overdrijft u toch werkelijk.’

Maar hij lachte onaangenaam.

‘De vriendinnen worden aangevoerd als paarden op een concours hippique!’ siste hij. ‘Ze zitten op hun krent. Op hun krent! En om zich heen laten ze alles slingeren!’

‘De grote instituten van de wereld. Noem ze maar: de kerken. De regeringen.’ Hij schudde verbitterd zijn hoofd. ‘Daar deugt toch niks van! Die zijn toch alleen op hun voordeel uit!’

‘Het gemak van het bestaan.’

‘Achterstevoren tegen de stroom in.’

Ob du ein Junge oder ein Mödchen bist ist mir egal.

Mij - ik dus die hier vertel - noemde hij Zigeuner. Dus zei hij, tevreden binnen de boorden van de kano: ‘Zigeuner, wil jij eens blazen. - Dan zinken we niet als we omslaan.’

Wir machen eine Kanofahrt. Holen das Fahrzeug heuteabend wieder ab.

Die rotmerrie voelt toch zeker dat ik op haar zit!

[p. 17]

...Een pak voor je broek kun je krijgen. Ik zal dat snoer wel hoogstpersoonlijk doorknippen.

Past u maar op! We hebben er speciaal voor u duizend volt opgezet. Zodat uw handen wegbranden, als u er een schaar in zet.

Aan de monding. Waar het dunne riviertje zijn water afgeeft aan de industrierivier.

(We waren niet omgeslagen. Niet verdronken tussen de tankers.)

‘Waarom kun je niet zwemmen, Zigeuner?’ was het eerste wat hij me vroeg toen we op de wal waren geklauterd.

‘Mijn jeugd,’ zei ik verlegen lachend. ‘Daar spruit het ongetwijfeld uit voort.’

Wir machen eine Kanofahrt. Holen das Fahrzeug heuteabend wieder ab.

Hij deed zijn ballpoint terug in zijn zak. Stak het briefje onder een ruitenwisser van zijn bestelauto die hij op een grasperkje aan het stromende water had geparkeerd. ‘wsv betekent Wassersportverein. We bedrijven een officiële kanovaart van een officiële watersportvereniging. Op dat standpunt stellen we ons - En hier begrijpt men dat. Dit is Duitsland.’

Ik begreep het.

De oude Herman is nu ver weg. Heeft niet eens de moeite genomen zijn kano te demonteren. Vol druppels, zoals we hem terugbrachten van de monding. Lange groene stormboot, in de kleur van slijm en snot. Torenend bovenop zijn busje, zoals hij er de poort mee uit reed.

‘Niets geeft me zoveel genoegen als het doorknippen van snoeren, van telefoonkabels, alles waar berichten doorheen gaan,’ vertrouwde hij me triomfantelijk grijnzend toe.

- Maar de studentjes lieten zich de kaas niet van het brood eten: ‘We hebben er speciaal voor u duizend volt opgezet. Zodat uw handen wegbranden als u er een schaar in zet.’

Aan de monding. Waar het dunne riviertje zijn water afgeeft aan de industrierivier.

- Kun je niet zwemmen, Zigeuner?

‘De wereld is een reusachtig kerkhof waar de lijken zich oprichten als de wekker gaat,’ zei hij.

‘Was u in het leger?’ vroeg ik. ‘- Ach, u was in een kamp!’

‘We waren vel over been. Hun gezicht onder de roetvegen. Zulke reusachtige Tommies!’

‘Zeg het maar!’

‘De opdracht weg te marcheren!’

- Bovendien was ik bang dat ik de tweede ronde van het eten zou mislopen.

Was ik geen lummel? Was ik toch een lummel?

‘Ach Zigeuner!’ zei hij. ‘Ik herinner me een gezicht. Zo onder de smeer. Zo'n reusachtig lichaam. Ergens onderaan begon het. Om het minste geringste. Bij het woord Bevrijding. De opdracht om weg te marcheren.’

‘Toen verschrikkelijk ziek geworden,’ zei hij.

‘Die grijze palen, dat zijn grenspalen,’ zei ik. ‘We zijn bijna bij de grens.’

Ich bin froh dass du meine Botschaft gefunden hast. Ob du ein Junge onder ein Mödchen bist ist mir egal. Meine Adresse ist: Hinter der Mauer nr -

Hij kwam verlegen achter me staan. Tikte me op mijn schouder. ‘Mag ik je even storen. Ben jij Zigeuner?’ vroeg hij.

Ik keek op van tussen de grote pannen. ‘Heeft u al gegeten?’ vroeg ik.

Brokkelige tanden had-ie. Overblijfselen van een tumultueus bestaan, dat was zo mijn eerste indruk.

‘Herman Unger, aangenaam,’ zei hij. ‘Ben een ouwetje. Rijd mee met de jongeren. Willen ze dat, of willen ze dat niet? Volgens mij willen ze het niet! Met de vorige ritmeester kon ik het vinden. Met jou zal het ook wel lukken. En ik spring parachute!’

‘- Dat zal me niet verbazen,’ zei ik beleefd.

[p. 18]

‘Er is hier veel te doen, haastte hij zich te zeggen. Die rotpaarden. En - o ja - er loopt hier een riviertje.’

‘Zo, dat is fijn.’

‘Ja, dat zal jou niet verbazen. Achter een boomtak.’

Liebe Leser,

Ich bin froh, dass du - enz.

‘Dit kamp is van onder tot boven volgestouwd met suikerklontjes,’ vatte hij zijn mening samen. ‘Daarvan hangt hier de economie aan mekaar. - Om zo te zeggen. Ha ha ha!’

‘Ja, een open plek in het bos,’ antwoordde ik. ‘Overal nog kleine takjes. Inderdaad. Maar het voornaamste is toch dat de paardestal is aangekomen. Die slepen ze mee door heel Europa.

Geen vaantjes op de scheerlijnen, inderdaad. Geen greppeltjes tegen de regen, akkoord. Ik wil u de juistheid van uw observaties niet ontzeggen. Alle spullen worden de tent ingeduwd met luchtbed en al - daarop wordt een slaapzak gekwakt. Ja, ze zijn te beroerd de glasscherven bijeen te vegen.’

Dass du meine Botschaft gefunden hast.

‘Schooljongens die het zo met elkaar hebben afgesproken. Ook al noemen ze zich studenten. Maar zo laat het zich wel samenvatten: Die jongeren van tegenwoordig rekenen erop. Ze kunnen er niet buiten. “Lawaai is het, geen muziek,” heb ik hun gezegd. Gisteren heb ik de omgeving in ogenschouw genomen! Een toren beklommen! Ik ben een ouwe zak. Eentje die parachute springt! Spijkers in je botten!’

‘Tol heffen, dat wilden ze. Er is een aardig stadje hier in de buurt. Winkels vol oude piano's en antiek. Mooie winkelruiten, met handgeschilderde letters.’

‘U bent veel in Duitsland geweest?’ vroeg ik.

‘Das stimmt. Am Ende ist hier alles kaputt gewesen.’

Weilanden. Gebieden met biezen. Als we stevig doorpeddelen al binnen een uur. Nu haal ik mijn pakje brood te voorschijn.

‘Alles grijpt zo hermetisch in elkaar - als de stroming van dit rotriviertje een uur zou stagneren, zou zijn water het bestaan van de dorpjes bedreigen, de koeien in de weilanden - zelfs de varens in de wouden zouden onderlopen.’

‘Heeft u al gegeten?’ vroeg ik.

In de keukentent. Gedaanten schuiven met grote pannen.

‘Een meisje met een Beiers schortje daar in dat nauwe straatje. Ja. Ja.’

Hij tekende het uit met zijn armen. Het had iets neerbuigends. ‘Je houdt het niet voor mogelijk. Ze maakte een reverence toen ze de koffie voor me had neergezet. “Ist hier alles bombardiert gewesen?” vroeg ik haar beleefd.’

Zo'n beetje, begrijpt u wel?

‘Die rotmerrie begrijpt toch zeker dat ik op haar zit?’

‘Net wat ik dacht. Aan het eind van de oorlog. Herbouwd.’

Een optocht van draaikolken en rimpels. Een wiskundige reeks waaraan nooit een eind komt. Gekwinkeleer in de bomen, waarvan de takken boven ons hangen. De bodem onder het heldere water is plat, hoekig uitgesneden in de lemen ondergrond, als door een graafmachine.

‘Interessant is dat,’ zei ik.

‘Maar hoe lang zal het duren? Oh, ik heb geen probleem met het Duits, ook niet met de dialecten,’ zei hij.

‘Ik zie dat er trossen wier aan de bodem kleven,’ zei ik. ‘Dat is interessant. En wilt u uw peddel niet steeds tot in mijn hals doorkantelen, want hij druppelt. Daar gaat een school karpers voorbij. Nou ja, karpers, laten we zeggen: vissen.’

Zwarte beesten met gefronsde wenkbrauwen. Maar dat is natuurlijk fantasie. Zoiets is in werkelijkheid natuurlijk niet.

Brandnetels en vergeetmenietjes langs de oever.

‘Als ze die herrie nog zelf bedacht hadden,’ zei hij.

Het soort onverschilligheid waarmee ze in de Middeleeuwen spijkers in je botten sloegen.

[p. 19]

‘Een verzameling actualiteitsrommel, zo heb ik hun accessoires genoemd. Motorfietsen. Rugzakken. De hele kampeerplaats vol. Dit is hun tijdperk. - Ja, maar waar is het mijne?’

Op de waterlijn een starende oogbol. Geduldige dood, vol vliegen.

‘Ik wil uw aandacht vestigen op het verdronken kalf daar tegen het talud,’ zei ik. ‘Dat is uitzonderlijk. In mijn hele leven als paardrij-instructeur heb ik zoiets nog nooit meegemaakt.’

En ik vervolgde: ‘Langs de oever van het riviertje ziet u hoopjes steenslag, een toekomstig wandelpaadje, lijkt me.’

En: ‘Door deze zandafgraving gaat al eeuwen water. Stelt u zich voor! - Daarom is het een riviertje.’

‘Toen het bericht de ronde had gedaan dat ik wilde gaan rijden, werd mij aangeboden lid van deze vereniging te worden,’ antwoordde Herman Unger. ‘Ach, ik ben al van zoveel verenigingen lid geweest. Ik heb veel meegemaakt in mijn leven.’

Ik heb ze verteld dat de rommel is opgeruimd.

‘Als je niet voor een ouwe zak wilt worden uitgemaakt. Nou, ik ben een ouwe zak. Eentje die parachute springt en lesgeeft aan een universiteit. Toevallig dezelfde waaraan zij studeren.’

Dacht je dat die graven en hertogen die toren zomaar hadden neergezet. Met uitzicht op bossen. En die heuvelrug in de verte? Tol heffen wilden ze. Een plek van waaruit ze de hele omgeving in de gaten konden houden. Winkels voor oude piano's en antiek. Voor oude landkaarten. Fraai hout en mooie winkelruiten. Handgeschilderde letters. Ze maakte een reverence om de koffie neer te zetten. En ze zei: ‘Nou ja, zo'n beetje.’’

‘Boutjes en vleugelmoeren, en zeildoek rond een houten geraamte,’ zei hij. ‘- Jawel, meer is het niet waarin we zitten.’

‘Wat trekt u een vies gezicht,’ zei ik verwonderd. ‘Alsof zojuist iemand uw mond heeft volgepropt met vuilnis!’

- Een schitterende ochtend. Gebied met biezen. Waterloop kronkelt zich door parkachtig landschap. ‘Maar we zijn natuurlijk al bijna op Nederlands grondgebied.’

‘- Jawel. Jawel. In duizenden kamertjes van huizen langs wegen, in dorpen, in steden,’ zei ik. ‘Inderdaad. Hoewel in de tenten van het kamp nog niemand zich bewoog, toen we weggingen. Onder de ochtendnevel sliepen ze de slaap der rechtvaardigen.’

- Lijken die op een later uur zouden ontwaken.

‘Ja lijken,’ zei ik. ‘Maar nee. Let op! Daar recht vooruit! Staalkabels laag over het water. Nu zie ik het: er wordt gewaarschuwd voor een stuw. En die Duitser daar op die brug, met een fiets aan de hand?’

‘Een stuw door de rivier!’ zei ik. ‘Nou, zo bang ben ik anders niet!

En als de kano werkelijk dwars op de stroom slaat, dan loop ik wel over de bodem heen. Het kan hier nooit diep zijn.’

Liebe Leser,

Ich bin froh dass du meine Botschaft gefunden hast. Ob du ein Junge oder ein Mädchen bist ist mir egal. Meine Adresse ist: Hinter der Mauer. Schrieb mir wenigstens, damit ich noch etwas höre.

Plukjes hooi, plastic bekertjes, houtjes. ‘Zo'n stuw geeft wel een reusachtige rommel,’ merkte ik op.

Herman trok opnieuw een papiertje uit zo'n flesje en borg het voorzichtig op in zijn paspoort.

‘Schooljongens - die hebben dat zo met elkaar afgesproken,’ zei hij. ‘Die hebben met mekaar een vloot flessen te water gelaten. - Daarginds. In Gogh. Stroomopwaarts.’

‘Nicht kaputtmachen. Du machst das Glass stück!’ riep de Duitser vanaf de brug.

Ik heb hem verteld dat de rommel is opgeruimd. Het glas bij elkaar geveegd. Maar die rotmerrie merkt toch zeker wel dat ik op haar zit?

‘Maar wat begrijpt nou een paard van een mensenlichaam,’ antwoordde ik sussend.

Dat ik altijd de pakezel ben. Nooit komt een vrouw mij tegemoet. Ik moet het allemaal zelf doen. Zodra ik uit het gezicht ben, ben ik uitgerangeerd. Jawohl! Ausradiert! - Ach, Zigeuner! Ik besta toch eigenlijk ook niet!

[p. 20]

achtung - militaerisches gebiet betreten verboten - schussbereitheit!

‘Er ligt hier alleen maar een kazerne langs het water,’ zei ik sussend. ‘Achter de bomen. We zijn hier trouwens bijna bij de grens.’

‘U bent de kapitein. U draagt de verantwoording!’ schreeuwde ik.

Hekgolven van een tanker sloegen tegen de kano.

‘Ik kan er wel tegen,’ schreeuwde hij. - ‘Hier, blaas deze twee accessoires even op!’

‘Jezus Christus, wat moet ik met twee gerimpelde strandballen!’ riep ik uit.

‘Ze opblazen. Dan kunnen we niet meer zinken. Viool gespeeld in orkesten! Parachute gesprongen!’

‘Blijft u in godsnaam zitten,’ schreeuwde ik. ‘In godsnaam zitten. U wiebelt. Zo belangrijk is het niet wat u mij daar vertelt. We slaan om!’

Ze zijn opnieuw begonnen. In de struiken langs het water hebben ze hun luidsprekerboxen neergezet. In het vallend duister vloeien hun gestalten samen met het sparrenbos aan de overkant van het riviertje. Ik hoor het bonzen van hun stappen door de leemgrond als ze de snoeren uitrollen en de stekkers bevestigen. De poort staat er als het silhouet van een koe met alleen voorpoten. In het laatste streepje daglicht kan ik zien dat de plank erboven inderdaad is verwijderd. In de stal schurken de paarden zich aan de houten beplanking van hun boxen. Heeft die oude Herman Unger gelijk als hij zegt dat de dieren Beethoven preferen boven Beat? Daar heb ik als rij-instructeur nooit over nagedacht. Als ik een paard was zou ik geen muziek meer willen horen om deze tijd van de dag. Ik zou willen luisteren naar het vallen van de nacht.

De oude Herman Unger is nu ver weg. Hij heeft niet eens moeite gedaan zijn kano te demonteren. Vol druppels. Zoals we hem teruggebracht hadden van de monding. Lange groene stormboot in de kleur van slijm en snot, torenend bovenop zijn busje, zo is hij ermee de poort uit gereden.

‘Een pak voor je broek kun je krijgen. Ik kom dat snoer wel hoogstpersoonlijk doorknippen.’

‘- Past u maar op. We hebben er speciaal voor u duizend volt opgezet. Zodat uw handen wegbranden als u er een schaar in zet.’

Langs de oever bloeien brandnetels en vergeetmenietjes.

‘Nicht kaputtmachen!’

‘Gut. Gut. Wir machen es nicht stück.’

Het landschap vulgair. Grijs van platvloersheid. Cementen drinkbakken. Roestig prikkeldraad. Uit de beschoeiing staken riolen.

‘Ja, de lichtheid van het bestaan,’ zei ik.

Ik begon honger te krijgen. In de bloedrode avond was ik gaan fietsen. Over paden met kniehoog gras. Door velden vol varens. Onder hemels vol overhangende boomtakken. En bij terugkomst was er die oploop op het platgetrapte pleintje, waar geen standbeeld stond (een verzetsmonument had er bijvoorbeeld kunnen staan, voor Herman Unger). Maar hij stond er zelf. - De schouders geheven, de nekspieren gespannen, de vuisten gebald. De dokwerker van zijn eigen februaristaking. De anderen er als bloedhonden omheen. Uit zijn rechtervuist stak een schietloodje. Uit de linker de tuit van een oliekannetje. Onderweg was hij geweest naar de stal om de deuren te oliën.

‘Daar gaat het nu niet om.’

‘Wis en zeker gaat het erom!’ riep Herman. ‘Een beschaving zonder aandacht! Verschrikkelijk om daarmee wakker te worden!’

‘Verschrikkelijk om daarmee wakker te wor den?’ werd er uit de groep herhaald, ‘Huh! Dieselmotorenmuziek noemt-u dat. Tsja! - Gisteren hebben we bij het opstaan Vivaldi voor u gedraaid. - Toch maar gedraaid!’

‘Zonodig inkopen over de grens moeten doen,’ voer Herman uit. ‘En Playboy. En Penthouse. Maar waar bleven de beloofde spijkers?’

Vanuit hun geopende luiken keken de paarden reikhalzend toe.

[p. 21]

‘Ik hoor niemand klagen. Behalve u!’

‘U had beslist uw viool mee moeten nemen.’

‘U loopt hier rond als een soort aartsengel die ervoor waakt dat alles in orde blijft - waarom eigenlijk?’

‘Meuh, onze vriendinnen aangevoerd en afgevoerd als dravers bij het concours hippique! - Waarom zegt u dat?’

Het lijken wel machinegeweren. Om daarmee wakker te worden! Altijd de pakezel!

De oploop viel uiteen.

‘Als ze die nog eens professor maken ga ik naar een andere universiteit!’

Ze gingen naar de keukentent, waar het eten werd klaargemaakt.

‘Ik heb er genoeg van! Ik zei dat je het niet moet aanmaken met een eetlepel!’

‘Godnogantoe, bij de staldeur op de grond!’

‘Gaat hij nou echt weg?’

‘Dan zoek je maar beter!’

‘Die Unger - nogantoe, dan zoek je maar beter!’

‘Volgens mij staat hij inderdaad zijn autootje in te pakken. En zijn aanhangertje.’

‘Blijf daar met je fikken uit!’

‘- koud te worden.’

‘- zoals dat onder fatsoenlijke cowboys gebruikelijk is.’

‘- of wil je echt een hengst. - Niet weglopen. Je krijgt nog sla.’

In een vief vaartje joeg Herman Unger zijn auto door de stellage bij de ingang. Die koe met alleen voorpoten die als poort diende. Als een stampend schip hoste het aanhangwagentje over de boomwortels. Buiten de poort werd gestopt. Hij stapte uit. Ik zag hem in driftige gebaren de poort weer doorgaan, in de richting van de stal.

‘- nog drie die niet gegeten hebben. Hij gaat echt weg.’

‘Hij is de scharnier uit de staldeur aan het trekken, want die is van hem.’

‘Hij is vegetariër.’

‘Hadden we kunnen proberen, zonder vlees erin, maar zou niet geholpen hebben, hij is gewoon een moeilijk mens.’

‘Zoiets doet hij niet. Hij houdt van paarden, beweert-ie.’

‘Maar als het eenmaal brandt, gaat het snel.’

‘Popmuziek is vulgair,’ zegt-ie. ‘Het is harteloos - want het is hard.’

Het was nu donker. Ik stond op en liep met tegenzin zijn kant uit. Hij had een klapstoeltje uit zijn auto gehaald en was bezig het bord boven de poort weg te halen. Een klein bord, een enkele plank. Wat er opstond heb ik nooit gelezen, vanwege de gotische krijtletters. In het lamplicht las ik de tekst:

paardrijden maakt vrij

Ik draaide mijn hoofd in zijn richting.

‘Neemt u dat mee?’

Zijn wangen hol in het strijklicht van neonlampen.

‘- Is van mij!’

‘Jaja - boven de poort van Auschwitz hing de tekst “Arbeit macht frei”.’

‘Niet Auschwitz,’ zei hij uitdagend.

‘Wie heeft in godsnaam die tekst erop geschreven?’

Hij antwoordde niet.

‘En waarom heeft u niet direct bij aankomst geprotesteerd bij de kampleiding?’

Hij stak zijn hoofd naar voren. ‘Heb ik zelf geschreven,’ zei hij.

Hij leunde tegen het dwarshout van de poort: ‘Botten in een vel. Jongetjes waren we. - Dat begrijp jij niet, Zigeuner. Zo tegen de Bevrijding. Je gezicht op de grond. Een ander gezicht vlak boven je. Onder de smeer. Opgetild en naar de brandovens der overwinnaars. Geen reden om je te slaan. Dus sloegen ze je. Een ontzettend eind de lucht in, bijna tot aan de sterren. Ja, machtig zo'n lichaam. En onder de smeer. Vegen roet van camouflage. Toen begon die Tommie te lopen. - De wereld in. Al heel wat jaren.’

‘Maar waarom dit bord?’

‘Ik geeft ze niets cadeau. Laat ze het zelf maar ontdekken.’

[p. 22]

Met een nijdige ruk trok hij het bord los en bracht het naar de auto.

‘“Surfen maakt vrij”’, zei ik, ‘“Vliegen maakt vrij”, “Kaarten maakt vrij”. Zo kunt je van heel wat verenigingen lid worden!’

Hij antwoordde niet en stapte in. Langzaam kwam de auto met de kano in beweging, kroop door de eerste bocht. Toen schoot de combinatie ineens naar voren, alsof het gas hem ontglipte, hij was verdwenen.

In de keukentent was er gelukkig nog wat eten over. ‘Best wel ernstige,’ zei ik, terwijl ik tussen de anderen met het bord achterover ging zitten, ‘- ja, psychische.’