Maatstaf. Jaargang 40

[p. 76]

Fritz J. Raddatz
Brief uit Duitsland

De geseculariseerde kerk die ‘communisme’ heette, had over de hele wereld haar hogepriesters, predikanten en pilaarheiligen. Picasso tekende Stalin, Aragon en Neruda bezongen hem, Le Corbusier en Gropius zagen Moskou als het Mekka van het modernisme. De reis van Georg Bernard Shaw in de Sovjetunie van 1932 verliep als een soort staatsbezoek, met twee uur durende privé-audiënties, en de foto's van Gorki, die met Stalin op de stoeptreden van een datsja zit te roken, maakten jarenlang deel uit van de officiële iconografie. Een onlangs in de Bondsrepubliek verschenen boek Die grossen Gesänge vat over meer dan vijfhonderd bladzijden de zonderlingste rituelen en huldigingsceremoniën samen. Het boek leest als een International Who is Who, nauwelijks een naam van rang uit de culturele canon van de twintigste eeuw ontbreekt.

Ook hier hebben de Duitsers zich het meest onderscheiden.

De meest bizarre en pompeuze Stalin-hymnen stammen uit de pen van Johannes R. Becher, Stephan Hermlin, Bertolt Brecht en Erich Weinert.

De motieven zijn van velerlei aard en met gesmoezel en schouderophalen kan men zulks, lezende in 1992, niet afdoen. Het merendeel van de Duitse communisten of nietpartijgebonden marxisten stamde uit de burgerij. En de opkomst van het modernisme viel in West-Europa niet zomaar samen met het ineenstorten van de traditionele cultuur, of de vernieuwing zich nu dadaïsme, expressionisme, surrealisme of suprematisme noemde. Het modernisme ging ook hand in hand met radicale afwijzing van de burgerlijke maatschappij, waarvan men de oorspronkelijke waarden althans sedert de Eerste Wereldoorlog verraden zag door een steeds militanter roof- en uitbuitingsmechanisme. Radicale kunst vloeide samen met radicale ideologie; overigens niet alleen aan de linkerkant van het politiek-culturele spectrum: zoals de Italiaanse futuristen zich in het fascisme konden integreren, zo raakten Duitse expressionisten zoals Gottfried Benn en Arnolt Bronnen in de ban van het nationaal-socialisme.

Daar ligt de sleutel tot het verschijnsel dat zoveel Duitse intellectuelen de marxistische heilsleer vastberaden aanhingen. De ontzetting - en de schaamte - dat uitgerekend in een der hoogst ontwikkelde landen van de wereld de nazibarbarij - die gedragen werd door het volk en zelfs de hele oorlog door geen noemenswaardige tegenstand van de arbeiders onderging - uitbrak, verstikte elke twijfel aan het enige als juist erkende alternatief.

Op afschuwelijke wijze maakt een thans gepubliceerd document - de protocollen van de hoorzittingen van de naar de Sovjetunie geëmigreerde Duitse schrijvers - duidelijk, met welk een mengsel van lafheid, leugen, verraad en verklikkerij figuren als Johannes R. Becher, Georg Lukacs of Willi Bredel bereid waren, aan een God te offeren die niet bestond. Zij waren allen bereid de duivel Hitler met de Beëlzebub Stalin uit te drijven. De alliantie van de Sovjetunie met Churchill en Roosevelt in het kader van de oorlog stond als het ware model voor deze intellectuele

[p. 77]

onderwerping. Slechts een luttel aantal Duitse emigranten (in West-Europa en de Verenigde Staten) kon de moed opbrengen het linkse profiel prijs te geven en desondanks antifascist te blijven: Hans Sahl, Walter Mehring, Alfred Döblin (die wèl, net als Franz Werfel, zo ver ging z'n heil te zoeken in de roomskatholieke kerk).

Kurt Tucholsky, die zoals blijkt uit de na zijn dood gepubliceerde brieven, op de meest verbitterde wijze met de linkerzijde brak, schreef desondanks: ‘Ik ben een anti-anti-bolsjewiek.’

Het raadsel maakt zich ten zeerste breed in de jaren direct na de Tweede Wereldoorlog. De toen uit hun ballingsoorden, waar ze het vege lijf hadden gered, teruggekeerden, hadden weet van Stalins misdaden. Sommigen - zoals Johannes R. Becher of Georg Lukacs of Friedrich Wolf - omdat zij in Moskou onmiddellijke getuigen waren geweest, duizenden kameraden waren plotseling uit hun ogen verdwenen. Anderen - zoals Anna Seghers in Mexico, Bertolt Brecht in Californië of Ernst Bloch in Princeton - omdat zij toegang hadden tot de goed gedocumenteerde artikelen en boeken van Ignazio Silone, Arthur Koestler, en anderen. Zij, hoogintelligente mensen, die rugzakken vol kennis en cultuur torsten, verboden zichzelf te zien en te horen. Met als toppunt de tot minister van cultuur gepromoveerde Johannes R. Becher die letterlijk zijn eigen vroege gedichten verbood. Een Johannes R. Becher die wist: het doopwater is vergiftigd. Iedereen die aan de Spaanse burgeroorlog had deelgenomen, wist af van de misdaden van de gpu die zich achter de linies had verschanst. Zij zwegen over het uitmoorden van de Spaanse anarchisten en over de uitroeiingen van Isaac Babel, Sergej Tretjakov of Ossip Mandelstam. Zij schreven zelfs - Brecht, Becher, Hermlin presteerden dit - nog steeds oden aan Stalin.

Dit roept altijd nog zoveel onbehagen op: zij logen doordat zij zwegen. Zij werden, de antifascistische emigranten, nu de maîtres penseurs van een jonge generatie die - geprikkeld door het onophoudelijke anticommunisme van een zich in dezen leugenachtig gedragende Bondsrepubliek - zich tot hen wendde.

Aan deze naoorlogse nieuwe generatie werd geleerd, dat een linkse opstelling automatisch identiek is met het socialisme en het nog te realiseren communisme, in plaats van te benadrukken dat door blootlegging van hun eigen verleden het denkraam voor een niet-socialistische linkerzijde kon worden bevochten. Zo'n denkraam - en niet een in corruptie en criminaliteit verzinkende ddr - had een alternatief kunnen zijn tegenover een steeds roofzuchtiger wordend kapitalisme. Derhalve waren de Duitse communistische intellectuelen niet alleen valse priesters maar ook bedrogen bedriegers. Zij hadden een huis voor de bevrijde mensheid gepredikt - maar het bleef bij een datsja.

De dramaturg Bertolt Brecht beschikte over een eigen theater. Maar hij heeft in de ddr geen enkel stuk geschreven.

Vertaald door Martin Ros.