Maatstaf. Jaargang 40

[p. 70]

Auke Leistra
Zwabber in de mist

Het was lente maar het leek wel herfst. Het regende al dagen en de straat lag erbij als een ijsbaan die wegens de dooi gesloten is. Ik was alleen thuis en had me juist op de bank genesteld met een kopje thee, de koekjestrommel en In de bovenkooi van J.M.A. Biesheuvel, toen de telefoon de stilte aan flarden rinkelde. Even overwoog ik om niet op te nemen, maar het gerinkel begon snel op mijn zenuwen te werken. Met een diepe zucht gaf ik me gewonnen.

‘Met Felix Dinter,’ zei ik zo onverschillig mogelijk.

‘Ik zeg goeie!’ Dat was oom Felix. Men neme mijn moeder, denke haar permanentje weg, drukke een grijze jongenskuif op haar kale knikker, plakke een grijs snorretje op haar bovenlip en voilà: daar heb je oom Felix. Alleen hij liep krom op de koop toe. Dat hadden de Duitsers gedaan, in de oorlog. ‘Is je vader thuis?’ vroeg hij.

‘Nee, die is er niet. En m'n moeder ook niet,’ voegde ik er voor de zekerheid aan toe. Hij was natuurlijk aan het toeren en wilde langskomen. Dat deed hij nooit onverwachts: hij wilde eerst zekerheid hebben dat mijn vader niet thuis was.

‘Kan ik even langskomen? Ik ben in de buurt.’

‘Jawel hoor,’ zei ik weinig enthousiast.

Waar oom Felix vandaan had gebeld weet ik niet, maar het kon nooit ver zijn, want even later stond hij in ons voortuintje op het raam te tikken. Ik holde naar de deur, want hij had geen paraplu.

‘Cesar, open u!’ riep hij glunderend toen ik de voordeur opendeed. Hij stak zijn hand uit, maar toen ik die wilde schudden trok hij hem snel terug en wees met zijn duim over zijn schouder, lachend dat ik erin was gestonken.

‘Hallo, naamgenoot!’ zette hij de begroeting vrolijk voort. Ik lachte als een boer met kiespijn.

‘Hoe is het met je meisje?’

‘Heb ik niet,’ zei ik en deed de deur achter hem dicht.

‘Wat, jij geen meisje? Ja ja. En de zee zit zonder water.’

Hartelijk lachend om zijn eigen grapje liep hij voor me uit naar de voorkamer. Er zijn van die mensen van wie je je afvraagt of ze wel weten hoe triest ze eigenlijk zijn. Moet je ze het vertellen of moet je ze in zalige onwetendheid laten? Ik liet oom Felix in zalige onwetendheid en lachte lafhartig om zijn tot op de draad versleten grappen en grollen. Het gevolg was dat ik in zijn aanwezigheid altijd een lichte gêne voelde, alsof ik hem bij voortduring liep te belazeren. Maar ja, waarom scheepte hij een veertienjarige ook op met geintjes voor een publiek van onder de zeven?

Oom Felix had trouwens wel een meisje, dat wil zeggen: hij had ‘iets’ met een veel jongere dame die bij oma Bladergroen en hem in de straat woonde. Dat ‘iets’ was volgens mijn vader een verlate kalverliefde. ‘Hij mag de bumpers van haar auto wassen, meer niet,’ smaalde hij wanneer het liefdeleven van oom Felix ter tafel kwam. Oom Felix was al bijna vijftig maar woonde nog altijd bij zijn moeder thuis. Hij fungeerde als haar huisknecht en privé-chauffeur.

In de voorkamer warmde oom Felix even zijn handen boven de kachel. Ik schonk een

[p. 71]

dampend kopje thee voor hem in en moest onwillekeurig denken aan vroeger, toen hij nog mijn favoriete oom was. Paradeerde ik met Max en een stel neefjes en nichtjes op zaterdagmorgen achter oom Felix aan over de markt, riep oom Felix de hele tijd: ‘Pasterop mensen! Héét water! Pasterop!! Héét water!!’ De zee van hoofdschuddende volwassenen spleet in tweeën als de Rode Zee onder de staf van Mozes en wij liepen achter hem aan als het volk van Israël. Achter ons sloten de wateren zich weer aaneen.

Vroeger, ach vroeger. Oom Felix laadde zijn auto regelmatig vol met kinderen en droeg ons op, alle raampjes wagenwijd open te draaien en keihard te gaan joelen zodra hij daartoe het sein gaf. Dat was altijd net als er een oude-van-dagen langs de kant van de weg verscheen. Wij schreeuwden ons schor, de bejaarde schrok zich een beroerte en oom Felix schudde van het lachen. Maar dat was vroeger.

‘Zo, ben je een boek aan het lezen?’ vroeg hij. Hij pakte het op. ‘J.M.A. Biesheuvel. In de bovenkooi,’ las hij voor, waarna hij het boek omdraaide en achterop verder las. Ik voelde me gevleid door zoveel aandacht.

‘Jacob Maarten Arend Biesheuvel is geen familie van de politicus,’ vervolgde oom Felix, ‘maar wel een neef.’ Hij keek me verbaasd aan. ‘Rara hoe kan dat.’

‘Ja, dan moet u ook verder lezen.’

‘Nou het staat er.’ En daar ging hij weer, dit keer met extra nadruk: ‘Jacob Maarten Arend Biesheuvel is géén familie van de politicus, maar wèl een neef.’ Hij keek me weer aan. ‘Het staat er echt.’

‘Ja, maar er staat nog meer,’ wierp ik tegen. ‘Dan moet u ook vérder lezen.’ Was hij nu echt zo dom of deed hij maar alsof?

‘Oooooh!’ deed oom Felix opeens overdreven. ‘Oooooh! Zit dat zó. Hij is géén familie van de politicus, maar wèl een neef van de gereformeerde schrijfster Jacoba M. Vreugdenhil. Ooooh, dus zó zit dat. Zeg dat dan meteen.’

Ik lachte wat en stak een koekje in mijn mond. Oom Felix pakte er ook één.

‘Hoe gaat het op school?’ vroeg hij zonder veel belangstelling. Vermoedelijk had hij mijn ouders ooit moeten beloven daar altijd naar te zullen informeren.

Zoals altijd antwoordde ik dat het wel ging. Mijn moeder kwam als geroepen. Opeens stond ze op de drempel, als een duveltje uit een doosje, terug van weggeweest. Haar plastic regenkapje droeg ze in de hand.

‘Dag Fee, zie ik je ook weer eens?’ vroeg mijn moeder naar de bekende weg. Ze noemde hem Fee, wat mijn vader belachelijk vond voor een vent van tegen de vijftig.

‘Moet je wel eerst die beslagen brilleglazen lappen, Ee,’ zei oom Felix. Mijn moeder heet voluit Elizabeth. Oom Fee knipoogde naar mij. ‘Ja, toch? Anders ziet ze me niet.’

Wat moest ik zeggen? Ik trok een gekke bek.

‘Ach, malle vent,’ zei mijn moeder met een wegwerpgebaar, en toen ernstig: ‘Hoe kom je hier verzeild met dit weer?’

‘Ik heb moeder bij de Peulens afgezet,’ verklaarde oom Felix. ‘Die had ze al in geen maanden gezien en zij is net jarig geweest. Ik moet haar om zes uur weer ophalen.’ Hij keek op zijn horloge en toen weer naar mijn moeder. ‘Wat zie je er leuk uit.’ Oom Felix zei altijd tegen mijn moeder dat ze er leuk uitzag, dat was vaste prik, al kwam ze als een verzopen kat aanwaaien. En mijn moeder straalde altijd en zei: ‘Dank je.’

Omdat oom Felix en mijn moeder op elkaar leken als twee druppels water, zij het dan een mannelijke en een vrouwelijke druppel, vond ik die complimentjes wel wat potsierlijk, maar ik vond het ook aardig van hem, eerlijk is eerlijk. Mijn moeder is heel gevoelig voor complimentjes en wij waren thuis weinig complimenteus. Het was net of oom Felix daar in zijn eentje iets tegenover wilde stellen.

‘Even mijn jas ophangen. Wat een weertje zeg.’ Ze verdween met haar druipende regenjas in de gang en riep even later vanuit de keuken: ‘Moet ik nog thee bijzetten?’

[p. 72]

‘Ja, toe maar,’ riep ik terug.

Oom Felix knipoogde alsof ze had voorgesteld nog maar een nieuw vat bier aan te slaan. Hij hikte een paar keer waarbij hij steeds half overeind veerde en vroeg: ‘Wat zit er eigenlijk in die thee?’

Ik grimaste en opnieuw kwam mijn moeder als geroepen.

‘Hoe was het in Duitsland, Fee?’ vroeg ze vanuit de deuropening.

Oom Felix haalde zijn schouders op. ‘Ging wel,’ zei hij. Hij bestudeerde zijn handen alsof hij ze nog nooit eerder goed bekeken had.

Mijn moeder ging zitten. ‘Dus je bent wel geweest?’ vroeg ze.

‘Het was er niet eens meer,’ zei hij.

Oom Felix had in een concentratiekamp gezeten. Dat wist ik toevallig omdat mijn moeder de klappen die daar gevallen waren als verklaring aanvoerde voor zijn bochel.

‘O nee, was het er niet meer?’ drong mijn moeder aan.

‘Nee.’ Hij schudde zijn hoofd. ‘Er waren nu weilanden. Ik heb er een tijdje rondgelopen en op een gegeven moment aan een paar boeren gevraagd of ik inderdaad op de goede plek keek. Weet je wat die riepen?’

‘Nou?’ vroeg mijn moeder.

‘Sieg Heil! Heil Hitler!’ riep oom Felix.

‘Nee!’ zei mijn moeder. ‘Dat meen je niet.’

Oom Felix knikte alsof hij het zelf ook niet helemaal geloofde.

Mijn moeder keek verontwaardigd maar zei niets meer, en oom Felix deed er verder ook het zwijgen toe. Toen hij zijn kopje leegdronk zag ik dat zijn hand beefde en over zijn gezicht gleed de schaduw van een snel naderende huilbui. Ik was blij toen de ketel begon te fluiten. Meteen sprong ik op, pakte de theepot en zei tegen mijn moeder: ‘Ik ga wel even.’

Vanuit de keuken hoorde ik hem huilen. Die goeie oom Felix zat te huilen! Om aannemelijk te maken dat ik even werd opgehouden maakte ik af en toe wat keukengeluiden. Toen ik geen gesnik meer hoorde waagde ik me met de verse thee naar de voorkamer. Mijn moeder zat naast hem en had haar arm om zijn schouders geslagen. Zijn bril lag naast zijn kopje en zijn ogen waren roodomrand. Het liefst was ik meteen weer weggegaan, maar ik had het idee dat ik dan iets zou moeten zeggen, dus ging ik met een stalen gezicht zitten, pakte mijn boek en deed of ik las.

Plotseling barstte oom Felix in lachen uit. Ik keek verschrikt op, alsof hij op zijn eigen begrafenis lachend uit de kist kroop.

Oom Felix zette zijn bril weer op en keek me aan. ‘Zeg Felix, weet je wat er gebeurde toen ik thuiskwam na de bevrijding?’

Ik schudde van nee.

‘Eerst even mijn neus snuiten,’ zei hij.

Mijn moeder haalde haar arm van zijn rug en oom Felix snoot tetterend zijn neus. Vervolgens vouwde hij de zakdoek weer op, stopte hem in zijn zak en stak van wal.

‘Ik werd door een stel Canadezen naar huis gebracht, in een jeep. Een wandelend geraamte was ik, hè Ee?’

Mijn moeder knikte.

‘Ik vertelde de chauffeur hoe hij rijden moest, want hij kende de weg natuurlijk niet. Hij stopte pal voor de deur en hielp me met uitstappen. Toen ik op de stoep stond kwam net toevallig Japie van der Werf langs, daar had ik mee op school gezeten. Ik zie hem nog aan komen lopen. Hij keek, herkende me op eens en sloeg me op mijn schouder, niet eens zo hard. En weet je wat? Ik zakte in elkaar als een Jan Klaassen die je op zijn jasje neerzet. Hè Ee? Zo verzwakt was ik.’

Mijn moeder bevestigde het verhaal.

‘Japie van der Werf schrok zo dat hij meteen doorliep. Pas een paar jaar geleden, op een reünie van de school, durfde hij me weer aan te spreken. Hij had jarenlang gedacht dat ik mijn rug aan hem te danken had.’

‘Ja, en de eerste paar maanden na de oorlog kon je alleen maar vloeibaar eten hebben, met een rietje,’ voegde mijn moeder eraan toe alsof het een dierbare herinnering betrof.

[p. 73]

‘Ja,’ zei oom Felix tegen mij, ‘en je moeder kon mooi voor zuster spelen.’

‘Ja, maar ik ben toch ook je zuster!’ riep mijn moeder.

‘Ja, maar zíékenzuster bedoel ik.’

We lachten alle drie. ‘Goh, dat wist ik helemaal niet,’ zei ik na verloop van tijd. Ik wist niet goed wat ik zeggen moest, maar begreep dat ik er nu bij moest zijn als ik meer wilde weten. Hadden de Duitsers hem echt zo hard geslagen?

Oom Felix begon ongemakkelijk te lachen. ‘Dat vroeg Japie van der Werf ook op die reünie.’

‘En wat zei u?’

‘Ik gaf hem een klap op zijn schouder en ik zei: “Japie, jou treft geen blaam.”’

Mijn moeder schudde haar hoofd ten teken dat ik er niet verder op moest doorgaan en vroeg: ‘Lusten jullie nog een kopje thee?’

Dat lustten we wel en ze schonk onze kopjes vol. Het was net of me even een blik was gegund op de inktzwarte onderkant van een ophaalbrug, waarna de brug snel was neergelaten. Het leven kon weer voortrazen.

‘Nog een koekje erbij?’

Nou, heel graag.

Mijn vader kwam die dag iets vroeger thuis van zijn werk omdat er een trein was uitgevallen. Oom Felix zag hem aankomen en sprong meteen op.

‘Ik moet weg,’ zei hij. ‘Anders kom ik te laat.’

Het was zo doorzichtig dat ik bijna in de lach schoot. Ik kon me nog net goed houden. Mijn moeder was ook opgesprongen, alsof oom Felix een onderduiker was en mijn vader een Duitse soldaat. Ze loodste hem naar de gang. Een beetje onbeholpen liep ik achter hen aan. Bij de voordeur omhelsde mijn moeder oom Felix, wat ze anders nooit deed.

Toen ze mijn vader door de achterdeur hoorde binnenkomen, deed ze vlug de voordeur open voor oom Felix en gebaarde dat hij moest opschieten. Mijn vader dook echter meteen de wc in, zodat mijn moeder en ik oom Felix nog even door het raam konden nawuiven.

‘Daar gaat hij. De zwabber in de mist,’ zei ze gelaten toen zijn gebogen gestalte om de hoek van de straat verdween. Zo noemde ze hem wel vaker. Ik had nooit goed geweten wat ik me bij een zwabber in de mist moest voorstellen, maar toen ik oom Felix in de regen om de hoek van de straat zag verdwijnen wist ik het. Daar ging een zwabber in de mist.

‘Waar is Max?’ vroeg mijn vader toen hij binnenkwam.

‘Die is naar Erik,’ zei ik. Dat was een vriend van Max.

‘O? En van wie is dat kopje dan?’ Hij wees naar het kopje van oom Felix.

‘Fee is even geweest,’ zei mijn moeder. Ze ontfermde zich over het kopje alsof het elk moment kon sneuvelen.

Ik verwachtte een sneer van mijn vader, maar hij was in een goede bui en zei alleen: ‘O. Wat eten we vandaag?’

‘Macaroni,’ zei mijn moeder. ‘Ga jij je geld maar tellen. Als je klaar bent, is het eten ook klaar.’

‘Dat is je geraden,’ zei mijn vader en gaf haar een frivole tik voor de kont. Mijn moeder verdween lachend naar de keuken en mijn vader ging aan tafel zitten.

‘Och, Felix,’ zei hij alsof het hem nu pas te binnen schoot, ‘zou jij even het licht willen aandoen voor je vader, en als je toch staat, pak dan meteen ook even een pilsje voor me.’

Ik deed wat van me gevraagd werd. Dat klinkt misschien gek, maar neem maar van mij aan dat dat gewoon een kwestie was van eieren voor m'n geld kiezen. Ongehoorzaamheid stond bij mijn vader niet hoog aangeschreven.

‘Ziet u eens, meneer,’ zei ik toen ik het pilsje voor hem neerzette. ‘Dat is dan één gulden vijftig.’

Mijn vader was al druk aan het optellen en vermenigvuldigen en zei alleen maar: ‘Kop dicht!’ Hij had zijn wagonslits-kleren nog aan: een knaloranje overhemd, een zwarte broek en een mouwloos vest met oranje-zwarte strepen

[p. 74]

aan de voorkant. Het kistje met kleingeld en het mapje met briefjes lagen op tafel, en in een groot kasboek vol vlekken berekende mijn vader de omzet van die dag. Hij rekende altijd half hardop, als een kind dat net heeft leren rekenen. ‘Vier opschrijven twee bewaren,’ prevelde hij dan. Op zulke momenten had hij iets aandoenlijks en zou ik hem wel tegen ik weet niet wat in bescherming willen nemen.

De omzet viel tegen. ‘Dat krijg je,’ bromde hij, ‘als er een trein uitvalt ben ik de pineut.’

‘Hè, wat vervelend,’ zei ik uit de grond van mijn hart, meer om zijn humeur dan om de centen.

‘Ja, heel vervelend, ja,’ beaamde hij grimmig. ‘Dat heb je goed door.’

Ik hield verder mijn mond.

Pas aan tafel durfde ik mijn mond weer open te doen. Ik zat de hele tijd aan de zwabber in de mist te denken. ‘Goh,’ zei ik vol ontzag, ‘die oom Felix heeft ook veel meegemaakt in de oorlog, zeg.’

Mijn vader kon er absoluut niet tegen als er met ontzag over andere mensen werd gesproken. Hij begon smalend te lachen. ‘Ach, houd toch op, die man heeft helemaal niks meegemaakt. Dat overdreven gedoe altijd.’

Ik begon helemaal te beven. ‘Nou,’ zei ik, ‘hij loopt anders niet voor niks zo krom.’

‘Nee,’ zei mijn vader met een olijke blik op Max, ‘hij loopt inderdaad niet voor niks zo krom, hij loopt zo krom om kinderachtige jongens als Felix zand in de ogen te strooien, hè Max?’

Max nam lachend zijn knipoog in ontvangst.

‘Ach, je bent gewoon jaloers,’ zei ik en mijn moeder wees hem dwars door mijn woorden heen terecht, voor haar doen op scherpe toon: ‘Dat is niet waar, Ger.’

‘Dat is wèl waar!!!’ viel mijn vader opeens uit. ‘Laat me niet lachen! Die man heeft nog nooit iets meegemaakt in zijn leven. Nog nóóit, hoor je dat!’

‘Nou, nou,’ probeerde mijn moeder hem te sussen.

‘Nee, niks nou nou. Ik ben het zat, die verhaaltjes van Felix over de oorlog.’

‘Nou, we zeggen toch niks,’ zei mijn moeder.

‘Houd dan je waffel!’ riep mijn vader. Hij was rood aangelopen.

‘Waarom kwam hij dan als een wandelend geraamte uit Duitsland terug?’ kon ik niet nalaten te vragen.

Mijn vader snoof diep en dreigend, alsof hij thuiskwam na een dag hard werken en rook dat het eten was aangebrand. Toen keek hij me een tijdje zwijgend aan. ‘Dat zal ik jou vertellen,’ zei hij ten slotte zacht. ‘Omdat hij niet genoeg macaroni gegeten had, daarom!’ Hij barstte opnieuw in lachen uit. ‘Het was zijn eigen stomme schuld.’ Hij manoeuvreerde een wagonlading macaroni naar binnen en keek mijn moeder uitdagend aan.

‘Ger, dat is onzin, dat weet jij ook wel,’ wierp mijn moeder tegen, waarop hij opnieuw vuur begon te spuwen.

‘Dat weet ik helemaal niet!’ Stukjes macaroni met tomatenpuree daalden als een lavaregen op de tafel neer en zijn vuist volgde met donderend geweld. Het glas bier naast zijn bord sidderde en viel. Snel zette hij het weer rechtop en haalde in één vloeiende beweging uit om mij een klap te verkopen.

‘Haal een doekje, rotjong!’ riep hij.

Op een drafje liep ik naar de keuken en kwam terug met een vaatdoek. ‘Als je me niet slaat,’ zei ik voor ik het schoonmaakte.

‘Dat bepaal ik hier zelf wel,’ zei mijn vader. Hij klonk echter een stuk kalmer dan daarnet, dus ik waagde me binnen zijn maaiveld en depte het plasje bier op. In de keuken spoelde ik het doekje uit, waarna ik weer aan tafel ging.

Een poosje aten we zwijgend verder, ieder met zijn eigen gedachten. Die van mij werden in beslag genomen door oom Felix. Hij was niet groot en sterk als mijn vader, maar krom als een hoepel, alsof hij nog steeds probeerde weg te schuilen voor de regen van

[p. 75]

slagen die ooit op zijn rug was neergedaald. Hij maakte geen grapjes tegen volwassen kerels, zoals ik mijn vader in de trein had zien doen, grapjes waar door andere grote kerels brullend om gelachen werd. Nee, oom Felix trok met zijn kindercircus door een wereld vol boeren met kiespijn. Hij was in elkaar gestort van een klapje op zijn schouders en had maanden lang alleen maar pap geslurpt met een rietje. Maar in mijn ogen had hij die middag iets heldhaftigs gekregen. Hij was een oorlogsheld.

‘Weet je wie veel heeft meegemaakt in de oorlog?’ verbrak mijn vader de stilte.

Het brandde op mijn lippen, maar ik durfde niet ‘oom Felix’ te zeggen. ‘Nou? Wie dan?’

‘Ik,’ zei hij. Hij tikte zich op de borst met zijn wijsvinger. ‘Deze meneer hier.’

‘Ach, toe nou even zeg,’ zei mijn moeder. ‘Je hebt zelf altijd gezegd dat je het zo jammer vindt dat de oorlog aan je neus voorbij is gegaan, dat er bij jullie in Donderswoude geen Duitser te zien was.’

‘O nee?’ vroeg mijn vader. ‘En die keer dan dat ze huiszoeking hebben gedaan? Waren daar soms geen Duitsers bij?’

‘Dat was maar één keer,’ zei mijn moeder. Ik had haar nog nooit zo verbeten aan zijn stoelpoten zien zagen.

‘O ja? Wat weet jij daarvan?’

‘Dat heb je me zelf verteld.’

Mijn vader reageerde hier niet op en priemde zijn vinger in de lucht. ‘In een kást moest ik me schuilhouden voor de bezetter! Hoor je? In een kást!’ Heilig verontwaardigd keek hij ons een voor een aan.

‘Nou,’ zei ik, uiterlijk kalm maar inwendig bedacht op een rotklap, ‘ik denk dat oom Felix liever thuis in een kast had gezeten dan in Duitsland in een concentratiekamp.’

Mijn vader sprong op en greep me bij een arm. ‘O ja?!’ loeide hij. ‘O ja, stuk ongeluk?! Denk je dat?!’ Hij rukte me overeind.

Ik spartelde als een vis aan een haakje, maar werd even onherroepelijk meegesleurd, over de grond, over de drempel en de gang in.

‘Ger! Ger!’ riep mijn moeder nog, die achter ons aan was komen lopen.

Onder aan de trap draaide mijn vader zich om. Hij hield me in een ijzeren greep en bulderde: ‘Naar binnen of ik ram je naar binnen!’ Hij was zo witheet dat het een wonder mocht heten dat zijn huid niet spontaan begon af te bladderen.

Mijn moeder begon te huilen en ik, held die ik was, riep met schorre stem: ‘Toe nou, mama, ga nou naar binnen!’ Onder luid gejammer verdween ze de kamer in.

Mjn vader sleepte me briesend en snuivend de trap op en ik liet me op de golven van zijn razernij meeslepen. Toen we al bijna halverwege waren riep Max nog vanuit de deuropening of hij misschien een handje moest helpen, maar mijn vader maakte van zijn aanbod geen gebruik: hij kon het deze keer waarachtig alleen wel af. Op de overloop trok hij de kast open en duwde me naar binnen. ‘Hé,’ riep ik nog, maar voor ik het wist draaide hij de deur achter me op slot en hijgde: ‘Zo, we zullen eens zien of ik niks heb meegemaakt in de oorlog.’

Ik hoorde hem de trap af lopen en de kamer binnen gaan. Hij sloeg de deur achter zich dicht. Stikdonker was het al, maar toen werd het ook nog stil. Ik richtte me voorzichtig op, alsof ik elk moment een klinkende klap kon verwachten.