Maatstaf. Jaargang 40

[p. 41]

Rudolf Bakker
Adriaan Luydjens: de spirito van een onvervangbare

Wie herinnert zich Adriano Luydjens? Op het wufte terras van Harry's Bar bestel ik een Glenfiddich en dan nog een. Het is avond op de Via Veneto. Duurdoende Romeinen nippen aan onzichtbare spijzen die door obers in rok worden aangedragen. In de hitte van de dag heb ik een enveloppe meegesleept en die maak ik nu eindelijk open. Amateuristisch betypte en verfrommelde vellen komen er uit. Het eerste begint al vol treurnis: ‘Een erg prettige jeugd heb ik niet gehad. Mijn moeder was streng protestant en bijbelvast. Ze kwam uit Klundert.’

Ik herinner me Adriano nog goed. In de dagen dat ik de auteur van deze trieste frasen kende klaagde hij nooit. Integendeel: hij was met zichzelf opvallend tevreden. Adriaan Luydjens was dagbladcorrespondent. Minstens een halve eeuw werkte hij voor het Handelsblad en de nrc en al die jaren in Rome. Zat Adriaan ooit op het terras van Harry's Bar? Dronk hij ooit een Glenfiddich? Ondanks zijn italianerieën was de oude man de Kralingste Nederlander die ik ooit in den vreemde ontmoette. Hij werd achter zijn rug wel ‘oom Adriaan’ genoemd, maar als het daarom ging was hij veel meer een strenge tante. Diezelfde avond dat ik de enveloppe heb opengemaakt is er een herinneringsdienst in de Kerk der Friezen: voor dierbare landgenoten die de Nederlandse kolonie ontvallen zijn. Vanuit die Friezenkerk zie je de Paus bij wijze van spreken in het Vaticaan achter zijn bureau zitten. Iemand declameert een gedicht van Jacques Bloem waarvan een der strofen luidt: ‘En voor altijd is mij bijgebleven: / Hoe zeer veel stiller dood dan slapen is.’ Dat was ook voor Adriaan Luydjens bedoeld. Hij stierf dat jaar in maart. Het was 1991.

Twintig jaar geleden zag ik Adriaan voor het laatst. In het boekje dat bij de kerkdienst hoort, staat over Adriano - want zo wilde hij genoemd worden -: ‘Adriano werd gojaren oud. Hij woonde 65 jaren in Rome, en was er onder meer tientallen jaren journalist, oprichter en vele jaren voorzitter van de Nederlands-Italiaanse vereniging.’ Tijdens de kerkdienst wordt in één moeite door ook Hendrik Nicolaas Boon herdacht, over wie in het boekje staat: ‘Hij werd 80 jaar oud en was twee perioden ambassadeur bij de Italiaanse staat.’ In de dozen met nagelaten papieren van Adriano Luydjens zoals die in de directeurskamer van het Romeinse ‘Istituto Olandese’ in de weg staan, vind ik een ingelijste foto van Boon die hij, zoals in zijn kringen gebruikelijk was, aan zijn vrienden moet hebben uitgedeeld. Een vreemd gebruik. Ook Adriaan had zo'n opgepoetst portret. Achter het glas lees ik in Boons handschrift: ‘Voor Adriano Luydjens, eeuwig jeugdige bron van wijsheid en vriendschap.’

De achterdochtige Luydjens moet dankbaar geweest zijn voor de vriendschap van een wereldse man als Boon. ‘Veel echte vrienden en relaties had hij niet buiten de Romeinse homo-wereld die hij van binnen en van buiten kende,’ zo vertelt me in Rome een opgewekte tachtigjarige die Adriaan al van lang voor de oorlog kende.

Behalve als de Romeinse correspondent van het Handelsblad en de nrc werkte oom Adriaan ook nog voor de Gemeenschappelijke

[p. 42]

Pers Dienst, de grootste provinciale-dag-bladorganisatie in Nederland. In deze hoedanigheid was ik het zelf die - in '69 - deze ‘eeuwig jeugdige bron van wijsheid en vriendschap’ door mijn nederige inbreng diende te vervangen. Bij mijn aantreden was Adriano bijna zeventig. Hij sprak me bij voorkeur over een ernstige hersenbloeding, die hij rond zijn veertigste zonder schade had overleefd. Niet zonder irritante dramzucht verklaarde Adriano dit wonder uit de omstandigheid dat hij nooit in zijn leven gerookt had. Wat niet wegnam dat dit medisch wonder des avonds laat bij hem om de hoek de apotheek binnenging om er met een schoenendoos vol pillen en poeders weer uit te komen, een ziekelijke gewoonte die hij van zijn uitverkozen volk moet hebben afgekeken.

Anders dan de gpd stelde het nrc Handelsblad het afscheid van zijn Romeinse correspondent in die jaren nog even uit. In het geval van Luydjens begon je ook niet lichtvaardig aan een dergelijke stap.

In de Kerk der Friezen heffen we nu een lied aan: ‘Dit is de dag die de Heer heeft gemaakt en gegeven, Laat ons Hem loven en danken verheugd dat wij leven.’ Ons timide gezang wordt voortgestuwd door een eeuwenoud orgel dat zijn vreugde slechts krakend prijs geeft en dan nog alleen als je er ontzettend veel lucht in perst. Zo'n soort orgel was Luydjens ook. Had Adriano met zijn geaffecteerde en door de ziel snerpende falsetlach, met zijn slecht vastgeplakte krullepruik in de Romeinse hitte ooit echt plezier in het leven gehad? Hij zat vast nooit op het terras van Harry's Bar. Voor alcohol bezat hij geen zintuig. Hij dronk zelfs wijn met tegenzin en met een aangeboren blik van misprijzen keek hij naar zijn gasten wanneer die contre-coeur zijn beroerde flessen ledigden.

Als dagbladcorrespondent in het buitenland was Adriano Luydjens de laatste der grote zonderlingen: ‘de vaste Nederlandse idioot in Italië’ (om Gerrit Komrij te parafraseren die weigerde de Nederlandse idioot in Portugal te zijn). Een van zijn in het oog lopende misvattingen was dat een in jarenlang gezwoeg als autodidact opgebouwde eruditie voor een correspondent belangrijker zou zijn dan het snelziend oog van een normaal ontwikkeld mens met een getraind verstand. In deze Luydjaanse theorie werd een buitenlandse correspondent als een langzaam groeiende stalactiet iedere dag mooier, groter en veelzijdiger tot hij in zijn standplaats ten slotte nog met geen breekijzer meer uit het plafond kon worden gebroken. Luydjens leed bovendien onder de traditionele journalistendroom dat hij naast journalist ook schrijver zou zijn. Uit zijn verzamelde-artikelenbundeltje Italië met en zonder Rode Hoed blijkt echter opnieuw in welke val een journalist nooit dient te trappen. De pretentie van de boekvorm roept immers verwachtingen op die door het fletse gezoem van dit soort journalistieke eendagsvliegen niet worden ingelost. Adriaan was en bleef het produkt van zijn Rotterdamse mulo-school, zijn eenzaam-protestante jeugd en zijn al-jong-bestrafte homoseksualiteit.

In de jaren tachtig begon Luydjens aan het schrijven van zijn autobiografie. Het ‘op straat mochten wij niet spelen en er kwamen ook practisch nooit kinderen bij ons op bezoek’ is een steeds weerkerend thema in zijn betoog. Van zijn vroeg overleden vader herinnert Adriaan zich weinig, wel dat hij wandelingen met hem maakte: ‘Bij wandelingen in parken of op het platteland, placht hij vaak bomen te inspecteren om te zien of er soms spijkers in de stam waren geslagen; dat was, als ik het goed begrepen heb, iets wat wel eens werd gedaan ten gerieve van lui, die vogelnestjes wilden verstoren of uithalen; hij bracht daar dan rapport over uit om de spijkers te doen verwijderen.’ En Luydjens gaat voort: ‘Vader was een man die onder alle omstandigheden met een enkel rustig, maar vastberaden, woord gehoorzaamheid wist af te dwingen en zich eenvoudig niet kon indenken dat hij niet gehoorzaamd zou worden.’

[p. 43]

Na de lagere school kwam voor Luydjens ‘gelukkig niet de hbs’, maar de mulo: ‘Waarom gelukkig? wel, omdat ik later heb ontdekt dat wie de hbs doorlopen heeft, op het punt van de moderne talen een heel stuk beneden het peil bleef van wie op de mulo zijn tijd goed had besteed.’

Adriaan besteedde zijn mulo-tijd goed. Hij richtte een tijdschrift op: Eb en Vloed, samen met Frans Spittel (‘later een vooraanstaand journalist’) en met Simon Koster, de latere hoofdredacteur van het Haarlems Dagblad. Maar ook anderen deden er aan mee: ‘Ik noem slechts Johan Huits; de schrijver die we allen kennen onder het pseudoniem “Den Doolaard” en de anarchist Constandse.’ Ze organiseerden lezingen en nodigden natuurlijk ook Louis Couperus uit, hun grote held. Bij een eerste bezoek laat de grote man het afweten: ‘Mijnheer weent vandaag,’ aldus de dienstbode aan de deur. Professor Bastet deelde me evenwel mee dat deze anekdote over Couperus even taai is als uit de lucht gegrepen: ‘Couperus laste geen “huildagen” in, hij was alleen soms moe en gedeprimeerd,’ aldus Bastet.

Spittel was de eerste jongen op wie Adriaan verliefd werd, maar zonder ‘sex’: ‘als hij zijn arm om mijn schouders legde was ik al gelukkig.’ De echte liefde kwam in de leeszaal van de Openbare Bibliotheek aan de Botersloot in Rotterdam, ‘waar ik kennis gemaakt had met een bizonder intelligent en sympathiek studentje [...] die al gauw liet blijken verliefd op mij te zijn.’ En dan is er ineens dat grote drama in het Holland van 1920: Adriaan en het ‘studentje’ wandelen buiten de stad en vleien zich ‘achter de struiken niet ver van de weg’. Na tien minuten stappen er al twee agenten van hun fiets, gewaarschuwd als ze zijn door ‘een kerel die ons op zo'n zevenhonderd meter afstand vanuit een klein boerenhuisje met zijn verrekijker had bespied. Ik werd veroordeeld tot acht maanden, die ik heb uitgezeten in een eenzame cel. Veel herinner ik me daar niet meer van, alleen dat de gevangenis beschikte over een redelijke bibliotheek.’

De autobiografie eindigt op het moment dat Luydjens in 1925 in Rome aankomt. Een goedwillende autoriteit had de jonge Luydjens laten weten dat hij maar beter uit Holland kon vertrekken. Na de eerste veroordeling zou hij zeker in de gaten worden gehouden en nieuwe moeilijkheden stonden dan voor de deur.

In zijn autobiografische aantekeningen lees ik nog: ‘Er is voor het grote aantal begaafde homo's naar mijn mening een [...] verklaring. Men denke eens aan de Joden; ook onder hen vindt men een groter aantal begaafden dan wordt aangetroffen bij de volkeren in wier midden zij wonen. En nu doet het eigenaardige geval zich voor dat in het huidige Israël het aantal begaafden niet hoger is dan in b.v. Italië of Griekenland. Mag men daaruit afleiden dat vervolging, onrechtvaardige behandeling, afkeer, leiden tot een groeien tegen de verdrukking in? Of speelt misschien een zekere mate van vereenzaming, van op zichzelf aangewezen zijn, een rol. [...] Indien, nu de verdraagzaamheid is toegenomen, zou blijken dat het aantal begaafde homosexuelen afneemt, zou mijn veronderstelling zinvol blijken.’

Na een eerste kantoorbaan in Rome wordt Luydjens er secretaris van de kunsthistoricus Hoogewerff, de directeur van het Nederlands Historisch Instituut. Van Hoogewerff en van de archeoloog Leopold neemt hij dan de correspondentschappen van respectievelijk het Handelsblad en de nrc over. Het is een vreemde gedachte dat de toen nog onervaren Luydjens in Rome niet anders dan bij toeval journalist werd voor twee der voornaamste Nederlandse dagbladen, terwijl juist in die dagen de grote Amerikaanse en Britse persagentschappen na de fascistenmoord op de socialistenleider Matteotti in juni '24 hun beste verslaggevers naar Italië zonden. Het heeft tot lang na de Tweede Wereldoorlog geduurd voordat in ons land tot dagbladdirecties was doorgedrongen dat ze in het buitenland niet ‘voor een dubbeltje op de voorste rij konden zitten’.

[p. 44]

En waarover berichtte dan wel de jonge Adriaan in die spannende en door de hele wereld met Argusogen bestudeerde Mussolini-jaren? Terwijl aan zijn antifascistische gezindheid niet hoeft te worden getwijfeld, blijkt uit de nagelaten dozen echter met geen letter van Adriaans politieke berichtgeving uit die dagen. De schaarse papieren die ik uit die jaren in het stof terugvond waren braaf-wijdlopige en in schoolschriften geplakte artikelen over reizen naar Noord-Afrika en het leven in de woestijn.

Het scherm over Luydjens' activiteiten gaat pas weer op rond 1940. In een brief van '82 aan de Nederlandse consul-generaal Spoormaker vraagt de dan tweeëntachtigjarige Luydjens om een ‘medaille of legpenning’ wegens zijn verdiensten tijdens de oorlogsjaren. Hij legt in die brief zijn wederwaardigheden omstandig uit: na het vertrek van de Nederlandse diplomatie in '40 redigeerde hij een bulletin voor de in Italië achtergebleven Nederlanders en werd hij op grond van de verspreiding daarvan in '41 opgepakt wegens ‘defaitisme en spionage’. Volgens de brief aan Spoormaker kwam hij ‘na de val van Mussolini’ weer vrij dankzij ‘een brief uit Rome’. In een interview in nrc Handelsblad van 29 augustus '87 vertelde hij Charles Koster, zijn interviewer, evenwel dat hij ‘op bevel van Mussolini’ was vrijgelaten, die hem een ‘excuusbrief’ geschreven had. Dit verhaal, dat ikzelf ook Luydjens herhaaldelijk hoorde vertellen, kwam me altijd hoogst wonderlijk voor. Toch heb je dan de moed niet een oude man daarover door te vragen en de illusie te verstoren dat de anderen hem ook echt geloven. De uit Rome verdreven Mussolini had in die dagen immers de ‘Republiek van Salo’ als een laatste uitstel van executie kort voor zijn totale ondergang uit de grond gestampt. De Duce zal andere zorgen aan zijn hoofd hebben gehad dan het lot van oom Adriano Luydjens.

Volgens zijn zeggen zat Adriaan ‘drie en een half jaar’ vast, bij andere gelegenheden sprak hij echter over ‘vier maanden’, een termijn die hij noemt in een vpro-interview dat in de zomer van '89 bij hem thuis werd opgenomen. Hij voegde er aan toe: ‘nou, dat was niet lang. Je hebt geen idee hoe gezellig een gevangenis kan zijn.’

Iets anders is dat in die dagen zijn directe omgeving er ernstig aan twijfelde of hij wel in de eerste plaats wegens ‘defaitisme en spionage’ door de fascisten was opgepakt. Waarschijnlijker werd geacht dat zijn openlijk beleden homoseksualiteit hem bij het regime verdacht had gemaakt. Ik herinner me in dit verband een opmerking van de schrijver Curzio Malaparte, die bij het fascistische machtsapparaat nauw betrokken was en van wie wel wordt gezegd dat hij ook homoseksueel zou zijn geweest. Malaparte zei: ‘Als je als man ongetrouwd bent moet je in een dictatuur altijd en overal bekendstaande relaties hebben, anders denken ze dat je te veel alleen bent en je tijd wel eens zou kunnen gebruiken om te complotteren. Een man zonder vrouw is bovendien onnatuurlijk en juist dat maakt “hen” achterdochtig.’

Even onduidelijk als deze periode in zijn leven is die welke na de bevrijding voor Luydjens begint als hij naar Indonesië en Australië reist om er - naar zijn zeggen - in de verstrooiing geraakte landgenoten op te vangen. Ook daarover vertelt hij verward in de brief aan Spoormaker, terwijl van de zijde van Buitenlandse Zaken altijd met klem is tegengesproken dat Luydjens in deze samenhang ook maar enige officiële missie voor hen zou hebben vervuld.

En dan komt in ‘47 Luydjens’ vreemde initiatief zich door middel van een louterend proces van de smetten van ‘defaitisme en spionage’ - zoals de fascisten dat hadden genoemd - te ontdoen. Omdat hij de eerste was die zoiets deed, leidde zijn stap tot opwinding en schandaal in de Italiaanse pers. Meende Luydjens dat zijn homoseksualiteit, die in het fascistenproces waarschijnlijk met ‘spionage’ vertaald was, door dit tweede proces tegenover de buitenwereld kon worden uitgewist?

[p. 45]

Aan de andere kant maakte oom Adriaan van zijn homoseksualiteit geen geheim en was evengoed vol te houden geweest dat een veroordeling wegens spionage door het fascistenregime eerder als een onderscheiding kon worden opgevat. Vast staat dat Luydjens ten slotte zijn zin kreeg, een geldelijke schadevergoeding weigerde, maar vol trots de titel ‘Commandatore’ aanvaardde, die voortaan zijn briefhoofden sierde.

Na deze voor hem zo verheugende ontwikkelingen en successen achtte Luydjens zich voortaan uniek. En om zijn in jarenlange arbeid zo ijverig beploegde territoir tegen indringers af te bakenen, fabuleert hij zijn leven tot een onaantastbaar monument. In Lui, chi e, een Italiaanse Who is who waarvan men mag aannemen dat de opgenomen beroemdheden er zelf hun biografie inleverden en wellicht ook nog tegen betaling, meldt Adriaan dat hij ‘Dottore in Filosofia’ is. In het nrc-interview van '87 heeft hij ineens wel de hbs afgelopen. Tegenover de vpro-verslaggevers vertelt hij in de zomer van '89: ‘Ik heb kunstgeschiedenis gestudeerd.’ Vanuit de geleerde kringen die hij frequenteerde was daarentegen wel eens gehoord hoe jammer het was dat de leergierige en intelligente Adriano met zijn mulo-diploma zich nooit academisch had kunnen bekwamen.

In '69 was ik waarschijnlijk de eerste die ongewild een aanval op zijn fortificatie deed. Om tegen mijn overplaatsing van Bonn naar Rome te protesteren schreef Adriaan dan aan gpd-hoofdredacteur Van Beek: ‘De gpd beschikt te Rome over een correspondent die geacht wordt het beste op de hoogte te zijn van alles wat met Italië te maken heeft, althans beter dan enig levend Nederlander.’ En hij poogde mijn komst te verhinderen met het originele argument dat ik ‘twee kleine kinderen’ had terwijl ‘het Romeinse klimaat funest is voor kinderen beneden een jaar of zes, zeven’. ‘En waarom’, vroeg hij zich vervolgens af, ‘dien ik te worden vervangen door iemand die hier aankomt zonder iets van Italië, Italiaanse cultuur, Italiaanse politiek, van het Vaticaan en alles wat daarmee samenhangt af te weten.’ Ten slotte suggereerde Adriaan de gpd leep dat ik ‘in Wenen beter op mijn plaats’ zou zijn: ‘daar wordt tenminste een taal gesproken die Bakker beheerst.’

In '74 - en Adriaan is dan ook 74 - stuurt ook de nrc Luydjens met pensioen. Zijn ongelukkige opvolger wordt ‘vriend Suasso’ - in de woorden van Adriaan in een brief aan nrc-hoofdredacteur Spoor van juni '78 - en Adriaan gaat voort: ‘Suasso begreep niet veel van Italië, hield ook niet van dit land en van de mensen hier, maar hijzelf en ook zijn vrouw zijn zulke alleraardigste mensen.’ Bij Suasso's aantreden had Adriaan de hoofdredactie voorgesteld dat deze ‘Slavist veel beter in het Oostblok kon gaan werken’. Toch gaat het in diezelfde brief aan André Spoor al weer over Suasso's opvolger: ‘Van de Velden, een heel ander type, als het wat rustiger

Adriaan Luydjens

[p. 46]

wordt ontpopt hij zich misschien toch nog als een gezellig mens.’

Adriaan laat zich opzienbarend humaner uit als hij in '79 via het ‘Foster Parents Plan’ op Bali een jongetje adopteert. Sumertha zal toen acht geweest zijn. Ik vind een fotootje van hem in de dozen op het Instituut. Sumertha maakte deel uit van een gezin van acht kinderen. In de dozen vind ik een brief waarin Adriaan met de tevredenheid van een Hollandse regent vertelt: ‘'t is me duidelijk dat we hier te doen hebben met een arm, maar in de beste betekenis van het woord nobel gezin.’ Als zijn bank bij vergissing evenwel f 180,- per maand, in plaats van eens in de drie maanden, ‘aan mijn lief pleegzoontje’ overmaakt, schrijft pleegvader de bank verstoord: ‘Dat was mijn bedoeling niet, want het zou verkeerd zijn, daar op die manier het betrokken gezin na enige tijd zich niet meer thuis zou voelen in eigen omgeving.’ Luydjens verhoogt de bijdrage evenwel tot f 200,- per kwartaal. Het extraatje kan worden aangewend ‘als bijdrage voor een nieuwe school’ in het dorp van Sumertha.

Wat was de geheimzinnige aantrekkingskracht die de zo oer-Hollands gebleven Luydjens (de schilden van alle Nederlandse provincies hingen in zijn appartement boven de Trevi-fontein in de gang) op mannen als Han Boon (‘Luydjens was een bron van wijsheid’) en bijvoorbeeld ook op een professor Bastet (‘Luydjens was een fijngevoelig en erudiet mens’) kon uitoefenen? Met zijn verzameld weten liep Luydjens niet te koop. Ik althans heb er geen verbluffende staaltjes van meegemaakt. Het kan zijn dat ik door mijn ergerniswekkende onbeduidendheid (‘Bakker weet niets van Italië af’) zijn inlichtingen niet waardig was, misschien ook wel omdat ik als de constante indringer werd beschouwd. Ik vond iets van deze houding terug bij het beluisteren van het interview dat een vpro-equipe kort voor zijn dood met Adriaan had. Het duo werd er duidelijk afgepoeierd met het wapen van Adriano's door de ziel snijdende falsetstem en een ongetwijfeld gespeelde onnozelheid. Het interview liep dan ook dood in een treiterige theevisite: ‘Bent u allemaal Nederlander? Ja, weet ik veel. Ik woon in Italië dus ik wist niet dat u Nederlander was’, waarna de gastheer de ene leugen na de andere debiteert.

In zijn ‘memoires’ bekent Luydjens: ‘Mijn verbeelding is soms dermate levendig dat ik tussen werkelijkheid en “gehoord” of “gelezen” het onderscheid niet ten volle besef.’ Vreemde bekentenis voor de journalist die hij geacht werd te zijn en de rol van bescheiden erudiet die hij speelde.

Welke herinnering bleef, een jaar na de dood van Adriaan Luydjens? Allereerst de herinnering aan een lastige en egocentrische man met een appartement vol vergeelde kranten waarop zijn katten plasten. De toenmalige Romeinse kro-correspondent Willibrord Nieuwenhuis herinnerde me nog dezer dagen aan een van Adriaans beruchte verjaardagsfeestjes, waarop je op slappe Maria-kaakjes werd getracteerd. Nieuwenhuis meende bij zo'n gelegenheid en in zijn goedheid ambassadeur Boon, die naast hem zat, er voor te moeten waarschuwen dat de honing die Adriaan op de cream-crackers had gesmeerd bezig was door de gaten op Boons broek te druipen. Waarop Boon antwoordde: ‘Wees maar niet bang, als ik bij Luydjens op visite ga trek ik altijd mijn tuinbroek aan.’ De ambassadeur bracht ook altijd zijn eigen wijn mee omdat hij net als ieder ander wist dat die van Luydjens - want van het allergoedkoopste soort - niet te drinken was. Sam Wagenaar, die sinds 1929 in Rome woont, vertelde me in dit verband: ‘Op die verjaardagen schonk Adriaan uit vierentwintig flessen met verschillende etiketten, die had hij ooit allemaal cadeau gekregen en er zelf natuurlijk nooit van gedronken.’ Ook in de herinnering blijft zijn enthousiasme voor het ballet en voor Balinese dansen (‘zelf ben ik veel te stijf om te dansen’) en bovenal voor Couperus waarover hij in Rome lezingen gaf die ten slotte geen einde meer wilden nemen zodat het publiek

[p. 47]

geërgerd wegliep om nooit meer terug te komen.

Tastbaar blijven de jaargangen van het ballettijdschrift Balletto, dat Luydjens met Arnold Haskell en Mario Praz van '55 tot '59 leidde. Tastbaar blijft een overigens onvindbare gids over Bali en een boek over Balinese dansen dat - na onderlinge ruzie - onder de naam van zijn schrijvende partner verscheen. Blijft de vage herinnering aan zijn vertaling van de Romeinse volksdichter Giuseppe Belli en aan zijn heroïsche poging Couperus' Komedianten in het Italiaans te vertalen. Het resultaat bleek zo onder de maat, dat het niet gepubliceerd kon worden, al heeft niemand dat Luydjens meer hoeven te vertellen. Blijven in de directeurskamer van het Istituto Olandese twee vuile kartonnen dozen met fragmenten van brieven, met honderden oude knipsels en flarden autobiografie.

Blijft zijn graf op het kerkhof aan de Prima Porta, waar Luydjens na een te lang afstervingsproces (de doodsoorzaak was toch weer hersenbloeding) in de goedkoopste hoek begraven werd. Alleen consul Uiterlinden en Appuhany Shri, de trouwe huisknecht uit Sri Lanka, waren bij de teraardebestelling aanwezig. De schaarse familie had het laten afweten (‘oom Adriaan was een pestkop’) en de Nederlandse kolonie was niet ingelicht. Loofde Luydjens ‘de Heer iedere dag dat wij leven’? Hij had er goed aan gedaan. Ook het leven van een journalist neemt immers, net als bij een gewoon mens, na zijn dood een einde. De knipsels die hij naliet verwaaien bij de eerste wind.

De laatste jaren had Adriaan de strijd om het behoud van de eeuwige jeugd kennelijk gestaakt. In ieder geval had hij van zijn zotte pruik afstand gedaan, waarvan de kleefstof in de Romeinse hitte langs zijn slapen droop. Was het de frisse wind langs zijn kale schedel geweest die hem ineens de betrekkelijkheid aller dingen deed inzien? In het vpro-vraaggesprek in '89 verklaarde hij verrassend: ‘Als ik nog eens herboren mocht worden, dan zou ik hetzelfde beroep kiezen. Geen prettiger iets dan dat, de hele dag jezelf inlichtingen geven over wat er gebeurt en dat dan weer mee te delen aan een hele groep mensen die het meestal niet leest [...]. Je houdt daar een beetje de spirito bij.’