Maatstaf. Jaargang 40

[p. 23]

Robert Lemm
Het onbehagen van 1992 ten aanzien van 1492

1992 herdenkt dat vijfhonderd jaar geleden Amerika werd ontdekt. Dat gebeurt anders dan in 1892, tijdens het vierhonderdjarig jubileum. Toen was Europa nog het middelpunt van de wereld en zagen Noord- en Zuidamerikanen vooral de weldaden van wat we ‘beschaving’ noemen. Het geloof in de ‘beschaving’ is in 1992 verdwenen. Europa is niet meer het middelpunt van de wereld. Twee grote oorlogen hebben de ‘ziel’ van het oude continent gebroken, de koloniën zijn verdwenen en andere delen van de aardbol (de usa, Japan) maken Europa in toenemende mate tot een ‘economische kolonie’. Europa is sinds de Tweede Wereldoorlog duidelijk ‘veramerikaanst’. Het ligt dus voor de hand dat 1492 door het Europa van 1992 anders wordt gezien dan door dat van 1892.

Een van de opvallendste kenmerken van artikelen in kranten en tijdschriften, programma's op de beeldbuis, boeken, actiegroepen, bijeenkomsten en films, kortom: van alle middelen via welke men ‘1492’ in herinnering roept, is de afwezigheid van de ‘serieuze geschiedschrijving’. Natuurlijk verschijnen er nog altijd boeken en artikelen die de ‘feiten’ van destijds memoreren, maar ze hebben geen merkbare invloed op wat ‘men momenteel graag wil geloven’, namelijk dat de Europeanen die destijds de Nieuwe Wereld ontdekten en veroverden door de slechtst denkbare motieven gedreven werden.

1	Beginnen we bij de ontdekker van de Nieuwe Wereld. Columbus wordt in 1992 vergeleken met Hitler. Voorts wordt hij een ‘ecologische misdadiger’ genoemd. In populaire historische romans wordt hij afgeschilderd als een ‘seksueel geperverteerde’, een ‘vraatzuchtige’, een ‘gouddorstige’.
2	De ‘ontdekking’ zelf heet geen ‘ontdekking’ meer, maar een ‘ontmoeting’, waarmee de ‘gelijkwaardigheid’ moet worden onderstreept tussen de bewoners van de oude en die van de nieuwe wereld.
3	De Spanjaarden hebben de Indianen collectief uitgemoord en hun ‘beschavingen’ vernietigd.

Nemen we die drie punten onder de loep:

1 De vergelijking met Hitler impliceert dat Columbus met voorbedachten rade een deel van de mensheid op grond van bepaalde raskenmerken wilde uitroeien. Niets in de geschiedschrijving van de zestiende en zeventiende eeuw rechtvaardigt een dergelijke verdenking. De pamfletten van Hollanders en Engelsen - destijds op voet van oorlog met het Spaanse Imperium - en de geschriften van sommige Franse encyclopedisten uit de achttiende eeuw hebben weliswaar de basis voor een dergelijke verdenking gelegd, maar de eersten werden gedreven door politieke propaganda en de laatsten verkondigden het zogenaamde ideaal van de ‘tolerantie’, dat in feite neerkwam op grote vijandigheid jegens de godsdienst en overschatting van de menselijke rede. Een van de gevolgen van dat laatste was onder andere een theorie over de ‘superioriteit’ van het blanke ras ten opzichte van de andere rassen (Voltaire, bijvoorbeeld). Vóór de achttiende eeuw bestond er geen racistische theorie. Wat bestond was ‘natuurlijke discriminatie’; bij alle volkeren bestaat onderscheid op uiterlijke kenmerken, ook on-

[p. 24]

der de Indiaanse volkeren of onder de zwarte volkeren van Afrika. Het geloof in ‘racistische superioriteit’ is tamelijk nieuw, om niet te zeggen ‘modern’ in de geschiedenis van de mensheid (zie, bijvoorbeeld, Léon Poliakov, De arische mythe, Parijs 1971). De ironie is dat de uitvinders van het ‘racisme’ precies die volkeren waren die de eerste stenen naar de Spanjaarden gooiden. Het waren de Spanjaarden en de Portugezen die zich op grote schaal met de indios vermengden; de Hollanders en de Engelsen, daarentegen, hielden zich - behoudens individuele uitzonderingen - afzijdig van de inlandse bevolking in hun koloniën. De Spanjaarden van ‘racisme’ beschuldigen is derhalve volledig uit de lucht gegrepen.

Columbus een ‘ecologische misdadiger’ noemen is vergeten dat men in de zestiende eeuw de Natuur als gevaarlijk en vijandig zag. Men voelde zich veiliger in steden, in de ‘beschaving’. In de uitgestrekte onherbergzaamheid wachtte de hongerdood, of men viel ten prooi aan wilden of beesten. Het feit dat moderne mensen zich niet meer kunnen of willen verplaatsen in een voorbije tijd, zich niet kunnen of willen inleven in wat het betekende om alleen of met een handjevol de onbekende uitgestrektheid te trotseren, verraadt een gebrek aan verbeeldingskracht, een verzwakking van de soortelijke geest, die op een alarmerende wijze correspondeert met het collectieve geheugenverlies. Men wordt bedolven onder de ‘informatie’, maar men kan er niets meer mee doen.

Columbus van seksuele perversie en vraatzucht beschuldigen, is een puur twintigste-eeuwse projectie. Niemand liep in de zestiende eeuw met zijn ‘ondeugden’ te koop. Niemand stelde toen zijn ‘eer’ in zijn ‘schande’. Men verdoezelde zijn gebreken. De twintigste eeuw mag dat hypocriet noemen, maar voor hetzelfde geld kan men van ‘schaamteloosheid’ spreken. Wij vertellen en horen graag wat onze zwakke en slechte kanten zijn. Vervolgens duikelen we historische documenten op die de schaduwzijde van mensen aantonen die men vroeger als groot of voorbeeldig beschouwde. Het mag waar zijn dat men eertijds behoefte had aan helden, maar het is even waar dat men in de twintigste eeuw domweg geen helden meer verdraagt. In onze collectieve jaloezie willen we iedereen even klein maken als we zelf zijn. Van die neiging is Columbus, in 1992, gewoon het zoveelste slachtoffer. In 1935 merkte Martinus Nijhoff op dat het ‘de bedoeling is van biografieën om grote mensen als gewone mensen voor te stellen’. Sindsdien stelt men grote mensen het liefst als ‘perverse mensen’ voor. Het zegt veel over de beschouwers en weinig over de beschouwden. Over ‘geldzucht’ mag de twintigste eeuw niet klagen. Reeds in 1917 merkte de cultuurfilosoof Oswald Spengler op dat nooit eerder in de geschiedenis van ons tijdperk het Geld zoveel macht had (vooral over het ‘geestelijke’) als in de twintigste eeuw. Het Geld bepaalt niet alleen de economische verhoudingen, het bepaalt wat zedelijk goed of slecht is, het bepaalt wat kunst is, het bepaalt wat waar of onwaar is. Kortom, het Geld bemoeit zich in onze tijd met wat niet tot zijn gebied behoort. Aan geld, aan iemands bezit wordt nu meer dan ooit iemands waarde afgemeten. Wie niets heeft is waardeloos en beklagenswaardig. Arm zijn is identiek aan een nietsnut zijn. Hoe anders de Spaanse missionarissen van de zestiende eeuw daarover dachten, kan men lezen in de kronieken van het eerste uur. In fray Toribio Benavente's Historia de los indios de la Nueva España, bijvoorbeeld. Dat deze chroniqueur door de indios op handen werd gedragen blijkt alleen al uit zijn Indiaanse bijnaam, ‘Motolinia’. En Motolinia was waarachtig niet de enige.

2 De ontdekking een ‘ontmoeting’ noemen, strookt domweg niet met de historische werkelijkheid. Een feit is dat Columbus uitzeilde, het onbekende tegemoet. Het waren niet de hoogontwikkelde Chinezen die scheep gingen om via het oosten het westen te zoeken. De Azteken en de Inca's waren niet van elkaars bestaan op de hoogte. De laatsten dachten zelfs dat hun door het oerwoud begrensde rijk

[p. 25]

de ‘hele wereld’ was. Hun hoofdstad Cuzco beschouwden ze als de ‘navel’ van de wereld.

Het woord ‘ontdekking’ impliceert een ‘initiatief’, een ‘wil’, een verlangen naar het onbekende, nieuwsgierigheid. Een drijfveer die men nu, nu men de hele wereld kent, wegwuift als iets slechts, iets onwenselijks, want - redeneren we - de gevolgen waren zo funest. Dus funest waren de Spanjaarden. En de Azteken? De Maya's? De Inca's? In het relaas van Bernal Díaz del Castillo, die zich als soldaat in de gelederen van Hernán Cortes - de Veroveraar van Mexico - bevond, lezen we over de gruwelen van de bloedpiramides. Tienduizenden mensen werden jaarlijks aan de zonnegod geofferd. Had dat ‘gebruik’ moeten blijven? De Mexicaan Angel Garibay, een van de grootste specialisten op het gebied van de Nahuatl-literatuur, laat er geen twijfel over bestaan: de komst van de Spanjaarden ‘bracht verzachting in het lot van de massa der indios’ (Historia de la Literatura Nahuatl, Mexico 1953). Men kan Garibay, gezien zijn diepgaande kennis van de precolombiaanse cultuur en kritiek op de Spanjaarden, moeilijk van vooroordelen beschuldigen. Wat de Maya's betreft, leest men in hun eigen kronieken hoe ze elkaar uitmoordden. Centraal Amerika was het toneel van continue burgeroorlogen. Voor wat de Inca's betreft, leest men in Garcilaso ‘el Inca’ - zoon van een Indiaanse prinses en een Spaanse kapitein - hoe, toen de Spanjaarden ten tonele verschenen, het Inca-rijk door een bloedige burgeroorlog werd geteisterd. Het is waar dat de Spanjaarden zeer ten onrechte Atahuallpa ter dood veroordeelden; dat hebben de Spaanse chroniqueurs van het eerste uur onomwonden toegegeven en veroordeeld. Maar het is ook waar dat diezelfde Atahuallpa de hele Inca-adel van Cuzco over de kling had gejaagd. En het is ook waar dat de Inca's volleerde imperialisten waren die alle volkeren die ze veroverden grondig ‘incaïseerden’, alle ‘beschavingen’ die aan hen voorafgingen vernielden en hele volksstammen ‘overplantten’. Kortom: er is geen enkele reden om de indios van Amerika aan de vooravond van de ontdekking te idealiseren.

3 De Spanjaarden hebben de indios uitgemoord en hun ‘beschavingen’ met de grond gelijkgemaakt. De bron voor deze stelling is alom bekend: fray Bartolomé de las Casas’ Brevísima relación de la destrucción de las Indios (1542). Het meest geciteerde, en ook meest misbruikte boek inzake de ‘beoordeling’, of liever ‘veroordeling’, van het Spaanse optreden in de Nieuwe Wereld. Iedere publikatie in 1992 maakt melding van Las Casas. Weinigen hebben het gelezen, en wie het gelezen hebben bekommeren zich niet om de achtergrond en de biografie van deze monnik. Las Casas is ‘bruikbaar’, en daarmee basta. Hij was reeds bruikbaar voor de Hollanders in de Tachtigjarige Oorlog. Willem van Oranje, en later P.C. Hooft, kenden het werkje van buiten. De Nederlandse vertalingen van Las Casas volgden elkaar in snel tempo op. Hier was een wapen tegen het ‘gehate Spanje’. Ook de Franse encyclopedisten en later de Zuidamerikaanse onafhankelijkheidsstrijders, maakten er graag gebruik van om Spanje aan de kaak te stellen als een bolwerk van ‘intolerantie’. Dat Las Casas allerminst de bedoeling had om de vijanden van zijn land in de kaart te spelen, deed er niet toe. Dat Las Casas met zijn geschrift gehoor vond bij de Spaanse Kroon en dat daardoor nieuwe, rechtvaardige wetten werden uitgevaardigd - waaruit blijkt dat Spanje (in tegenstelling tot Holland en Engeland) in elk geval kritiek toeliet en serieuze verbeteringen beoogde, was de Hollandse en Engelse kapersnaties om het even. Dat Las Casas er geen twijfel over liet bestaan dat Spanje in de Nieuwe Wereld het Evangelie moest uitdragen, en dus nooit heeft betwijfeld dat Spanjaarden terecht naar de indios waren toegegaan, wordt momenteel verzwegen. Verzwegen wordt ook dat Las Casas de Indiaanse beschavingen, hoe bewonderenswaardig ook, niet gelijkwaardig achtte aan het christendom. Voor Las Casas was er dus geen sprake van een ‘ontmoeting’ tussen

[p. 26]

twee equivalenten. De indios ‘verdienden het christendom’, aldus Las Casas.

Dat Las Casas het optreden van de Spaanse soldaten hartgrondig aan de kaak heeft gesteld, is bekend. Dat hij het uitsterven van de indios in het Caraïbisch gebied aan zijn landgenoten heeft geweten, is bekend. Dat de Spanjaarden de indios slavenarbeid lieten verrichten en dat daaraan velen bezweken, is een treurig chapiter. Dat men de indios door negers uit Afrika verving, waardoor de treurnis alleen maar van kleur veranderde, is een historische ironie. Maar wie zijn wij, twintigste-eeuwers? Wordt niet altijd weer een andere groep het slachtoffer van uitbuiting? Niet dat daarmee de uitbuiting is goedgepraat - verre van dat! -, maar we mogen niet de illusie hebben dat wij als groep, als collectiviteit, ook maar een haar beter zijn. Dat Europa nu zo rijk is, komt voor een groot deel door de armoe van Afrika en Azië. Laten we onszelf daaromtrent niets wijsmaken.

Las Casas heeft, al zijn goede bedoelingen ten spijt, op een aantal punten schromelijk overdreven. Van de Mexicaanse ontwikkelingen, bijvoorbeeld, had hij niets uit de eerste hand. Zo verweet hij Cortés bijvoorbeeld de slachting van duizenden indios te Cholula, vlak vóór de inname van Mexico-Tenochtitlan. Las Casas vermeldt echter niet de toedracht, en dat is hem door tijdgenoten terecht kwalijk genomen. Cortés was in de val gelokt door Moctezuma, en zou ongetwijfeld met zijn 450 man volledig in de pan zijn gehakt door een enorme overmacht. Hij was onder valse voorwendselen naar Cholula ontboden, maar ontdekte door een tolk wat hem daar te wachten stond. Het was gewoon buigen of barsten. Als hij niet had toegeslagen, hadden zij toegeslagen, en om zo'n situatie te beoordelen moet men zich gewoon voorstellen wat het betekent om met een handjevol te midden van miljoenen potentiële vijanden in een onbekend gebied te zijn. Las Casas had zich, niet alleen op dit punt maar ook op andere punten, vergist. Zijn weerleggers - onder wie niemand minder dan Motolinia - worden zelden in de populaire geschiedschrijving aangehaald. Men versimpelt de situatie tot de oppositie ‘Spanjaarden-Indianen’, maar in werkelijkheid waren er niet alleen onder de Spanjaarden, maar ook onder de Indianen grote verschillen. La Española, bijvoorbeeld, het tegenwoordige Haïti-Dominicaanse Republiek, bestond ten tijde van de Spaanse verovering uit elkaar bestrijdende rijkjes, die zeer verschillend op de Spanjaarden reageerden, mede onder invloed van hun onderlinge geschillen. Hetzelfde geldt voor Mexico, Guatemala, Peru. Daarmee zij niet gezegd dat de Spanjaarden geen wandaden begingen. Daarmee zij alleen gezegd dat er ook onder de Indianen waren die wandaden begingen.

Wat 1992 ten aanzien van 1492 laat zien is een volstrekt ongenuanceerd beeld dat past in het gevoel van onbehagen, defaitisme en cynisme dat Europa anno 1992 kenmerkt. Er wordt graag geschermd met ‘cijfers’ en ‘statistieken’, alsof getallen iets bewezen. Dat geloof in ‘kwantiteiten’ is een modern verschijnsel. Getallen tonen niets aan. Om iets aan te tonen zouden we ‘alle getallen’ van alle vergelijkbare situaties moeten kennen, en dan nog is het een hopeloze taak om daaruit conclusies te trekken die iets zouden zeggen over de ‘graad van slechtheid’ van de ene situatie ten opzichte van de andere. Getallen zijn abstracties, onvoorstelbare manipulaties. Als men sterftecijfers van gebied A in tijd B zou willen gebruiken voor een ‘beoordeling’, dan zou men ook de cijfers van de rest van het alfabet met betrekking tot andere plaatsen en tijden moeten kennen, en niemand beschikt over dat geheel. Schermen met cijfers is derhalve tamelijk zinloos. Het geeft een schijn van wetenschappelijkheid, maar in wezen zoekt men wapens ter veroordeling. Er is geen wezenlijk verschil tussen de moord op Abel en de bom op Hirosjima. Lijden is niet meetbaar. Lijden is een universeel menselijk verschijnsel. Lijden is van alle tijden en van alle plaatsen en van alle individuen.