Maatstaf. Jaargang 40

[p. 18]

A.L. Kloet
Verjaardag

Meindert H. hield het gebakbordje op gezichthoogte en keek met half dichtgeknepen ogen over de roze ijsvlakte van het bovenblad van de tompoes. In de verte glom het ronde gezicht van nicht Taantje als een winterse zonsondergang. Meindert H. vergat de kamer vol visite en was even heel gelukkig; hij hoorde de krachtige, gelijkmatige slag van schaatsen en de dreun van de wind in zijn oren, hij voelde onder zijn handen de ronde heupen van Taan, zoals ze samen, achter elkaar, over de brede winterse vaarten trokken; misschien wel het mooiste wat je met een vrouw kon beleven.

Meindert H. zette het bordje met de tompoes voorzichtig op zijn brede linkerknie en overwoog wat hij moest doen met zijn rechterhand, die een vreemd bewerkt gebakvorkje omklemde als een zwaard. Hij liet, na verschillende standen te hebben geprobeerd, de hand op de leuning van de stoel rusten, het vorkje omhoog, een onbegrijpelijk klein drietandje in de vuist van een zeegod. Daarna speelde hij ongedwongenheid door wat met zijn linkerhand op de andere leuning te trommelen en met de rechtervoet de maat te wippen van een muziekje dat zich blijkbaar in zijn hoofd afspeelde. Hij hield het gebakbordje nauwlettend in de gaten, want met die diagonale bewegingssystemen kon er gemakkelijk iets mis gaan en het laatste wat hij wilde was dat er iets met de tompoes zou gebeuren. Hij begreep zelf ook niet hoe het kwam dat tompoezen zoveel voor hem betekenden. Gevoelens van welbehagen uit de prille kindertijd verbonden met deze gebakvorm, konden het niet zijn, want de tompoes was pas laat in zijn leven gekomen. Na de moorkop om precies te zijn. Op een dag was het ineens afgelopen met de moorkoppen. Op een dag als deze zelfs, een verjaardag, ook moeders verjaardag; plotseling kon hij dat puntige vorkje niet in die slappe chocoladekop prikken, hij werd duizelig als hij eraan dacht hoe de witte room uit onverwachte openingen naar buiten zou puilen. Hij was in die tijd nogal gespannen, omdat hij bij de politie net was opgenomen in de Mobiele Eenheid. Moeder had dat allemaal wel gemerkt. Moeder wist altijd alles, je begreep niet hoe.

Zijn vertoon van ongedwongenheid was bestemd voor de twee gezichten aan de andere kant van de kamer: het ronde, lachende van Taantje en het spottende, gevaarlijke van de verschrikkelijke vriendin die ze deze keer had meegebracht. Aan die Taan wist je trouwens tegenwoordig ook niet meer wat je had. Sinds ze die vreemdelingenlegioen-uitrusting droeg (wijde broek in korte laarzen) was ze tegelijk vrouwelijker en ongenaakbaarder. Ze kon, als ze zo op die keukenstoel zat, met gestrekte benen en de armen over elkaar, op een manier onderuit kijken met die eeuwig lachende bek dat je dacht: wat moet dat nou, wat wil die nou. Hij had het altijd moeilijk gehad met meiden. Ook met Taan. Er was een tijd geweest dat hij vrijwel bewusteloos raakte als ze binnen een meter afstand kwam. Alleen op het ijs voelde hij zich veilig.

Hij had nu ook de indruk dat ze op hem letten, dat ze het over hem hadden. Hij deed of hij ze niet zag. Nauwkeurig vingertrommelend en maatwippend keek hij alle kanten op, lachte breed naar de tantetjes Muizema,

[p. 19]

die zwart en zwijgend dicht naast elkaar iedere verjaardag opvrolijkten, stak even de hand met het vorkje op naar buurman Klazing, keek toen in één ruk naar de andere kant van de kamer; daar hield tussen nichten, neven, buren en kennissen, oom Frans, kaarsrecht op zijn stoel, de armen gekruist, de kin vooruit, een verhandeling waar niemand naar luisterde. Hij zou eigenlijk vanaf een balkon moeten spreken, dacht Meindert H.; vanaf een balkonnetje. Mussolini. De Mussolini van de polder. Hij keek beschaamd omlaag naar zijn tompoes; hij vond het niet prettig om zulke dingen te denken.

Het praatrumoer hield plotseling op, toen er hard en driftig op hout werd getikt. Het doorgeefluik. Signaal van moeder. Het werd steeds even stil als die dringende, boze tikken klonken. Moeders manier om aan het gesprek deel te nemen.

Meindert H. zette zijn vingers en zijn voet stil en keek met een tevreden glimlach naar het luik. Vader, klein, grijs, gebogen, het gezicht naar één kant schuin omhoog als iemand die steeds van boven klappen verwacht, was al uit zijn reusachtige leunstoel gegleden en liep haastig naar het luik.

Meindert H. had het doorgeefluik zelf gemaakt. Hij had het voor moeder gemaakt. Ze was zo vaak in de keuken. Ze was eigenlijk altijd in de keuken. Ze regeerde vanuit de keuken, vanaf het fornuis, vanuit de pannen. Ze zorgde voor de inwendige mens, zei ze, met dezelfde woede en dreiging waarmee anderen voor geestelijk welzijn zorgen. Dat zeiden ze nu allemaal: moeder zorgde voor de inwendige mens. Ze zagen haar zelden meer.

Het was wel een enorm karwei geweest, dat luik. Toen hij eenmaal begonnen was met hakken bleek wat niemand ooit had opgemerkt: de kamermuur was van een ongewone dikte en stevigheid; het was blijkbaar de oude buitenmuur van het huis dat wel een fort geweest moest zijn. De keuken was er later aangebouwd met zelf ook nog eens een muur, met spouw. Na weken werken had hij een opening van maar twintig bij twintig centimeter en een diepte van wel tachtig. Een doorgeefgang. Moe moest haar hele arm erin strekken om met een vleesvork op het luikje in de kamer te tikken.

Vader schoof het luik omhoog. Onmiddellijk verscheen de voorkant van een schaal met koekjes. Zelfgebakken koekjes. De damp kwam er nog af. Vader trok de schaal langzaam naar buiten en legde tegelijk met zijn andere hand de koekjes netjes naast elkaar. Er kwam geen eind aan, ook het servies was aangepast aan het doorgeefsysteem: lang en smal. Het was of vader iets opzocht in een kaartenbak. Daarna zette hij de schaal voorzichtig op tafel en liep terug om het luik te laten zakken. Hij keek nog even door de opening, riep iets, luisterde nog even en sloot toen moedeloos het luik.

Meindert H. vond nu dat het tijd werd om aan de tompoes te beginnen. Hij keek rond, de omstandigheden waren gunstig; iedereen praatte met iedereen en wie niet praatte keek somber voor zich uit naar niets. Hij nam het gebakbordje op, draaide zich half opzij op zijn stoel, sloeg zijn benen over elkaar en nam het bordje behoedzaam tussen zijn grote vingers. De kunst was om het bovenblad van de tompoes er in zijn geheel af te lichten en de gele massa daaronder intact te laten. Het lukte. Hij legde de dekplaat even naast de rest en keek een poosje met welgevallen naar de gele vulling; drukt er een paar maal met de platte kant van het vorkje op. Het was de structuur die hem zo beviel; stevig en toch doordringbaar; steviger dan room, doordringbaarder dan vlees. Hij liet nu het vorkje langzaam in de massa dringen en drukte door de onderplaat. Hij nam een hap en beet tegelijkertijd een stukje van de geglazuurde bovenplaat, hield zijn hoofd iets schuin en kauwde verrukt.

Er klonk nu langdurig claxonlawaai van de dijk.

‘Dat zal Meindert B. zijn,’ zei vader en liet zich weer uit de leunstoel zakken.

Meindert B., de broeder van Meindert H. Allebei genoemd naar grootvader Meindert,

[p. 20]

moeders vader, een reusachtige, boze man die onmiddellijk na haar huwelijk bij haar was ingetrokken, het gezin tientallen jaren vanuit de grote leunstoel had geterroriseerd en ten slotte op negenentachtigjarige leeftijd door een even oude buurman met een traktor van de dijk was gereden waar hij zijn laatste luchtje stond te scheppen. Om de jongens uit elkaar te houden waren de willekeurige letters B. en H. toegevoegd.

Meindert H. nam nog vlug een hap van zijn tompoes. Maar toen gebeurde er iets waardoor hij met halfopen volle mond verstard bleef zitten. Oom Frans, moeders broer, die zijn hele leven bezig was zijn grote despotische vader te imiteren, maar dan in miniatuur, ging snel in de reusachtige leunstoel zitten waaruit Meinderts vader net was opgestaan. Op zo'n ogenblik speelden zich geen gedachten af in het hoofd van Meindert H. Er was een harde confrontatie van krachten die elkaar blokkeerden: de spontane drift om op te staan en dat parmantige ventje uit vaders stoel te tillen en op zijn keukenstoel terug te zetten; en de harde onbegrijpelijke wet die dat verbood, een oerwet die de broer van moeder, de zoon van grootvader opnam in een onaantastbare kaste. Het enige wat de beklemming zou kunnen opheffen was een bevel. Een bevel van een meerdere, van een bevelvoerder, van iemand die de verantwoordelijkheid kon overnemen. Zo was het ook bij de politie; zodra er een bevel kwam was alles in orde; dan waren alle eigen verwarrende gevoelens overwonnen en ging hij erop los.

De beklemming werd nu verbroken door de deur die openvloog: daar stond Meindert B., de geslaagde, de gevierde; de armen breed uitgestrekt: ‘Mensen, mensen, mensen. Daar zijn we dan allemaal. Wat is het lang geleden, wat is het lang geleden.’ En dan, net als in zijn zakelijke carrière, de wrevelige snelle blik naar achteren, waar zijn vrouw Connie hem met een spitse vinger in de rug stond te prikken om hem vooruit te krijgen. Maar onmiddellijk weer de brede lach en met twee handen links en rechts handen schuddend als op verkiezingstournee.

‘Zo meneer de directeur.’ In het schrille stemmetje van oom Frans hoorde je machteloze jaloezie en ook ontzag. Meindert B. was inderdaad kort daarvoor tot directeur benoemd, naar later bleek omdat in het familie-bedrijf waar hij werkte 250 man ontslagen moesten worden en de familie dat liever even door iemand anders wilde laten doen.

‘Grote man.’ Connie stond voor Meindert H. Haar dochter kwam naast haar staan. Allebei hielden ze een wang schuin naar voren, met schalkse zijdelingse blik. Rannie, de dochter, nog iets slanker, in een wazig gekleurde jurk, als een verbleekte jeugdfoto van haar moeder. Meindert H. veegde de schilfers blader deeg van zijn mond en deelde twee zoenen uit. Langs het hoofd van Rannie zag hij de twee gezichten aan de overkant uitbundig lachen.

‘Nou eerst de jarige,’ riep Meindert B. ‘Con, het pakje.’

Hij schoof het doorgeefluik omhoog en tuurde door de opening.

‘Moe,’ riep hij, ‘we zijn er. Hallo. Welgefeli...’

Hij deinsde terug voor de voorkant van een ijzeren bak. Meindert B. haalde zijn zakdoek uit zijn zak en trok de bak langzaam naar buiten. Een slee vol kroketten. Hij zette het gloeiende geval haastig op tafel en liep terug naar het luik.

‘Bedankt moe,’ riep hij. ‘Con is er ook. En Rannie. Kijk eens. Welgefeliciteerd en dit is voor jou.’ Hij schoof het pakje door de sleuf, zijn arm tot de schouder in de muur, trok zijn arm terug en keek weer gespannen door de opening. ‘Goed. Maak je het straks open? Goed moe. Wat?’ Hij draaide een oor naar het gat. ‘Wat?’ schreeuwde hij nog eens. ‘Fijn moe.’ Hij liet het luik zakken en keek hulpeloos de kamer in. ‘De worstebroodjes komen straks,’ zei hij gelaten.

Ten slotte zat iedereen en het stemgeroes werd weer algemeen. Alleen vader stond. Hij keek niet actief rond of er ergens nog een stoel was; hij was niet leuk bezig met

[p. 21]

schijnbezigheden om het feit dat hij nergens kon zitten te verhullen, nee, hij stond. En waarachtig pal achter de grote leunstoel met oom Frans. Gebogen, berustend stond hij, een oude lakei, door de heerser goedgunstig in dienst gehouden. Meindert H., het bordje weer in zijn hand, keek roerloos naar de resten van de tompoes. Hij had een gevoel of zijn grote lichaam opzwol; dat het zou blijven zwellen, nooit uit elkaar zou springen, alleen maar zwellen, van de grote aanwezigheden erin: zijn vader achter die stoel, zijn klatergouden broer uit een andere wereld, en ver weg, achter het luik, zijn moeder, met een beerput vol herinneringen, woedend in de weer in de smidse waar zij haar wapens smeedde: koek, kroket, worstebrood.

Hij kreeg zo'n harde duw tegen zijn schouder, dat het stuk tompoes van het bordje schoof. Hij keek naar de schilfers op de vloer, draaide toen langzaam zijn hoofd om. De meiden. De lachende koppen dicht naast elkaar, dicht tegen hem aan. ‘Mijn neef,’ zei Taan tegen de vriendin. Haar wijsvinger drukte in zijn wang. ‘Dit is mijn neef, begrijp je dat?’ ‘Ieder z'n neef,’ zei de vriendin en toen, tegen hem: ‘Was jij dat niet, die bij de me was?

Meindert H. bewoog niet, de massa van zijn lichaam was van een nutteloze zwaarte; daarbuiten verbleef zijn hand met het gebakbordje, nog half opgeheven. ‘Doen jullie nog altijd dat sociale werk,’ zei de vriendin. In haar verhitte gezicht was de triomf al te zien. Meindert H. keek naar niets. ‘Mensen die per ongeluk aan een hek zijn vast komen te zitten weer losmaken?’ zei de vriendin. Taantje schaterde het uit. ‘En ze dragen ze nog weg ook, de stakkers,’ gierde ze.

Het was nu tijd voor de alziende, de alwetende om in te grijpen. De tikken op het doorgeefluik klonken driftiger dan ooit. Meindert H. wist dat het voor hem was. Hij schoof het luik omhoog, zakte op zijn knieën, keek door het gat. Aan de andere kant brandden moeders ogen. Ze keken even bewegingloos naar elkaar. Een navelstreng van lucht, gevat in steen. Toen verscheen voor haar ogen een bordje met een moorkop. Ze zei niets, ze schoof de moorkop naar hem toe. Meindert H. stak zijn arm in de opening en trok het bordje zo haastig naar buiten dat het luik losschoot, het sloeg als een valbijl door moorkop en bord.

Hij zat doodstil, klodders room op zijn hand, op zijn gezicht. Duizelig en misselijk keek hij naar het luik. Het was of dat voorgoed was dichtgevallen, of moeder voorgoed van de rest van de wereld was afgesloten. Hij leek lange tijd naar zijn hand, begon toen de room eraf te likken, schoof met een vinger de room van zijn neus en wangen en likte; hij likte vlugger en gulziger, nu ook de room van de muur en het luik, propte de resten van de verminkte moorkop in zijn mond. Het was of hij nieuwe kracht kreeg, een andere kracht; het was of hij een beetje kwaad werd, een kwaadheid op eigen gelegenheid, zonder bevel van wie ook. Hij hees zich langzaam overeind en draaide zich om; hij was kwaad, maar had moeite om niet te lachen.

‘Oom Frans,’ riep hij. Maar oom Frans was al opgestaan. Iedereen was opgestaan. Overal werden handen geschud, zoenen gewisseld, jassen aangetrokken.

‘Je bent een goeie jongen, ‘ zei oom Frans aangedaan; hij keek naar Meindert H. op, van zijn kin was van bovenaf niet veel meer over. Hij sloeg met zijn hand een paar maal tegen Meindert H.'s bovenarm: ‘Geef ze d'r van langs, jongen.’

‘Als jij... aan een hek vastzit...,’ zei Meindert H. tegen de vriendin. Zijn kwaadheid was niet groot genoeg om zijn verlegenheid helemaal te overwinnen. Ze stond vlak voor hem, op haar tenen, handen op de rug, neus strak omhoog.

‘Nou? Wat doe je dan?’

‘Hij draagt je weg,’ schaterde Taan. ‘Kijk uit.’

‘Ik laat je zitten. Tot in... alle eeuwigheid.’ Meindert H. stootte het uit.

‘Amen,’ zei de vriendin. ‘Als je dan die kerncentrale maar weghaalt,’ riep ze nog in de deuropening.

[p. 22]

De deur sloeg dicht. Ineens was het stil. Ineens waren ze alleen. Meindert H. en vader. Vader stond zoals hij daarstraks had gestaan, bedremmeld, besluiteloos.

‘Pa,’ zei Meindert H.

‘Ja, jong,’ zei vader. Hij keek wel naar Meindert H., maar je kon zien dat hij hem eigenlijk niet zag.

Ik geloof niet dat hij me ooit gezien heeft, dacht Meindert H.

‘Pa,’ zei hij.

Vader keek met een verschrikte blik naar het luik. ‘Ze hebben niet op de worstebroodjes gewacht,’ zei hij klaaglijk.

Meindert H. haalde zo diep adem dat zijn kleren er bijna van scheurden. Toen hij langzaam uitademde was het of hij de zwelling uit zijn lichaam blies. Hij liep naar zijn vader, legde een arm om zijn schouders, een arm onder zijn benen, tilde hem op, droeg hem door de kamer en zette hem voorzichtig in de grote leunstoel.

‘Ziezo,’ zei hij, ‘ga jij nog maar even lekker in je eigen stoel zitten. Ziezo.’

Hij trok er een keukenstoel bij en ging daar zelf op zitten, achterstevoren, zijn armen op de rugleuning, zijn hoofd op zijn armen, zo keek hij naar zijn vader. En hij zag duidelijk dat zijn vader nu ook naar hem keek, een beetje verbaasd, een beetje geschrokken, maar hij keek. Meindert H. voelde zich werkelijk tevreden.