Maatstaf. Jaargang 39

[p. 86]

Fritz J. Raddatz
Brief uit Duitsland

Vertaald door Martin Ros

In de Bondsrepubliek woedt een debat waarvan de historisch-morele dimensie nog niet bij benadering valt in te schatten. Het gaat om de versmelting van de beide Duitslanden en dus gaat het over schuld en falen.

Als een grandioze waaier ontvouwt het probleem zich in steeds fijnere nuances en complicaties, terwijl er toch, zoals aan elke waaier, twee kanten aan zitten.

De ene kant toont vraagtekens: hebben ze allemaal meegedaan, van de schilder Tübke via de schrijver Kant tot aan de trompetvirtuoos Güttler, hebben ze allemaal een systeem van onrecht overeind gehouden en versierd zoals weleer de Furtwängler en Gründgens onder de bruine heerschappij?

Sedert bekend werd dat zelfs de geachte - en vanwege zijn koor stellig terecht geachte - Thomaskantor medewerker was van de staatsveiligheidsdienst, is de vraag wel in een bijzonder hel licht komen te staan. De weerschijn ervan verheldert een ander verleden: was nu de als vroeg-expressionistische dichter door Gottfried Benn hooggewaardeerde Johannes R. Becher, in de ddr uitvoerig gedecoreerd en als lid van het centraal comité, als president van de Cultuurbond en als soeverein minister voor de Cultuur, een waterdrager van de macht of heeft hij juist op behoedzame wijze dingen mogelijk gemaakt die anders als ongeoorloofd hadden gegolden? Het ex-ddr-tijdschrift Sinn und Form publiceerde onlangs gedichten uit de nalatenschap, waarin Becher (die zijn eigen uitgever genadeloos ten val bracht, Walter Janka werd in 1956 tot vijf jaar tuchthuis veroordeeld) zonder voorbehoud zijn lafheid aan de kaak stelt, alleen hield hij zich wel het recht voor zulks niet te publiceren.

Jürgen Habermas veroordeelde het dm-nationalisme en viel in diverse bijdragen de te snelle Anschluss aan, maar schreef wel: ‘De levens met zo'n knik erin staan illusieloos voor de catastrofe.’

Hij moest zich door de Oostduitse theoloog en sociaal-democraat Richard Schröder laten schoolmeesteren: ‘Klopt niet. Je hebt een knik die recht maakt wat krom is en een knik die krom maakt wat recht is. De Stasi's, die in de herfst van 1989 een wereld zagen ineenstorten, hebben weliswaar iets catastrofaals moeten ondergaan maar die catastrofe was een goede zaak. Zij zijn beter af dan degenen die thans zonder knik beweren: ‘De contrarevolutie heeft gezegevierd, we zijn te zachtzinnig geweest tegenover de negatieve krachten.’ En wat moeten we aan met hen die helemaal geen knik in hun leven hoeven te beleven door gewoon te zeggen: ‘De nieuwe partijlijn heet kapitalisme.’?

Schröders woorden vormden de aanzet tot een hevig protest tegen het (voor)oordeel van veel Westduitse progressieven ten opzichte van de Oostduitsers die alleen maar zouden hebben gestemd ‘voor bananen’, en dáárvoor wat de moeite van het behouden waard was uit de ddr zouden hebben opgegeven. De vraag wat de moeite van het behouden waard was in een staat die zijn burgers (bij elkaar 33000) voor 40000 dm per stuk verkocht (van 1963 af voor 96000 dm per stuk, totaal voor

[p. 87]

drieëneenhalf miljard dm); die zijn steden liet verloederen tot beneden het niveau van voor de oorlog en die het land zowel in een economische als een ecologische chaos dreef; die z'n veelgeprezen opvoedingsinstituten in werkelijkheid liet verkommeren tot kweekscholen van driljeugd en die z'n bejubelde poliklinieken grotendeels liet verworden tot voor de schroothoop rijpe barakken waarin elk spoor van zelfs maar een spuitje ontbrak; wat de moeite van het behouden waard was van zo'n staat heeft de oppositionele ddr-politicus en arts Jens Reich het kortst beantwoord: totaal niks.

Tegen deze provocerende redenering uit de makkelijke en veilige linkse leunstoel in het Westen, waar men de eigen socialistische dromen als het ware in het proefgebied ddr kon stallen, en waar men derhalve de zelfbeschikking - dus de verkiezing van de bananen - van de Oostduitsers kon beschimpen, weert Schröder zich: ‘Maar maak ons alsjeblieft niet wijs dat nu juist in de voormalige ddr een bloeiend universitair en cultureel landschap wordt weggewalst. Wat betreft de “zelfbeschikking” heb ik nog iets merkwaardigs ontdekt. Kohl en zijn keukenkabinet hebben, zo leest men, “met een politiek van forse inzet van het organisatienet dat blokpartijen erop na hielden, de diep gespleten parlementaire oppositie en de publieke opinie buiten spel gemanoeuvreerd.” Het argument luidt dan aldus: weliswaar heeft een meerderheid van het vrij gekozen parlement van de ddr met de staatsverdragen ingestemd. Maar dat mag niet als “zelfbeschikking” dat wil zeggen als vrije beslissing beschouwd worden, want Kohl heeft ze allemaal door manipulatie tot stand gebracht. Pas dank zij Habermas zijn wij gewone mensen te weten gekomen dat we afgelopen jaar gewoon maar marionetten zijn geweest. En men staat paf van de almacht van een keukenkabinet in Bonn. Hoe die dat voor mekaar krijgen! Zelfbeschikking, zo vermoed ik nu, is niet dat wat reële mensen in feite willen, maar wat zij zouden willen, als zij werkelijk zouden kunnen willen. Derhalve stel ik me nu zo voor, behoeven we niet langer stil te staan bij datgene wat reële mensen daadwerkelijk als hun wens uitspraken, maar kunnen we ons beter richten op wat zij gewild zouden hebben, als zij de kans gehad zouden hebben na onderling overleg zonder enige druk van boven werkelijk datgene te willen wat zij werkelijk, eigenlijk, ten diepste zouden willen... Het is al verbazingwekkend dat iemand voor wie communicatie het begin en het einde is, over een vraagstuk met twee betrokkenen, namelijk met ons en met jullie, zo redeneert alsof hij het rijk alleen heeft. Want het argument: “Wij willen eerst gevraagd worden alvorens wij jullie nemen”, is in dubbele zin pijnlijk, laat dit nu eens één keer onverholen uitgesproken worden. Pijnlijk voor ons want wij naïeve Ossi's hebben gedacht: die verheugen zich erop dat wij komen. Maar pijnlijk ook voor jullie, want jullie zeggen op die manier indirect: denk maar niet dat we zulken als jullie onvoorwaardelijk aanvaarden.

Er bestaat een linkerzijde die van harte meebloedt met alle leed van de wereld, alleen de reële mensen, die worden eigenlijk verachtelijk gevonden, in zoverre zij het namelijk niet eens zijn met die linkerzijde.’

Dat is de andere kant van de waaier: daarop staan de ‘antwoorden’ van de linkerzijde. Het opmerkelijkste is dat deze linkerzijde als homogene think-trust helemaal niet meer bestaat. Terwijl de - westelijke - spd-politicus Peter Glotz waarschuwt tegen oppervlakkig mode-nationalisme krijgt hij - uitgerekend in de conservatieve Frankfurter Allgemeine - antwoord van de in de apo gepokte en gemazelde ‘linkse’ schrijver Peter Schneider: ‘Eindelijk doet weer iemand z'n mond open en alle Duitsers die hun lesje geleerd hebben en niet moe worden, elkaar en de wereld voor de Duitsers te waarschuwen, breekt het zweet onmiddellijk uit: als de beide Duitse staten zich met elkaar verenigen, moet volgens het Duitse wereldlicht een nieuw nationalisme

[p. 88]

voor de deur’ staan. De nieuwe rechtsradicalen in de new territories ziet Glotz helemaal niet. Glotz heeft weer eens gewaarschuwd tegen gevaren waar wij zelf in onze domheid helemaal niet op waren gekomen. In werkelijkheid reageert Peter Glotz slechts op een voor de hand liggende schaduw, voor het waarnemen waarvan hij alleen al waarschuwt. Het domme van Glotz is, dat hij weer zo'n cliché neerzet. Bijna alle bekende, uit de geschiedenis afgeleide angsten voor een hereniging van de Duitsers blijken bij nader inzien niet staande gehouden te kunnen worden. Het was nooit erg waarschijnlijk dat het nationaal-socialisme na zijn catastrofale nederlaag weer aantrekkelijk zou worden, kinderen die hun vingers hebben gebrand kijken wel uit voor vuur en in het bijzonder brave Duitse kinderen kijken wel uit!

Uiteraard verneemt men in Duitsland - in welk land in Europa zou dat niet zo zijn? - wel reactionaire en nationalistische tonen; de regisseur Syberberg is in deze een groot geluidstechnicus, evenals de hoofdredacteur van het even kleine als fijne intellectuele maandblad Merkur. ‘Deze Bohrer heeft naar bekend een miljoenenaanhang’, is Scheiders afgemeten kanttekening hierbij.

Frappant in dit steekspel is de omstandigheid dat het debat uitsluitend... woedt in de oude Bondsrepubliek, waar successievelijk Grass, Biermann, Habermas, en Enzensberger het woord nemen, soms op hoogst genuanceerde wijze geheel verschillende standpunten markerend. Geen enkele schrijver, regisseur, schilder uit de voormalige ddr heeft het woord genomen, al was het maar enkel als teken van tegenspraak: Wolfgang Mattheuer niet, Christa Wolf niet, Manfred Wekwerth niet, terwijl deze decenniën-lange leider van Brechts Berliner Ensemble juist onlangs terugtrad. Reacties van intellectuelen op de ‘waaier’ van de Duitse eenheid, die boven het krantestukje uitkomen, vernam men ook in de nieuwe Bundesländer niet.

Twee toneelstukken draaien rond dit thema - het zijn stukken van Westduitse auteurs, Botho Strauss' Slotkoor en Klaus Pohl's Karate Billi keert terug.

In theaters in het Oosten worden ze niet opgevoerd.

Biografische aantekening

De in 1931 geboren Fritz J. Raddatz is al jaar en dag medewerker aan Die Zeit en doceerde literatuur en literatuurgeschiedenis aan diverse universiteiten en hogescholen. Hij was ook enige tijd correspondent voor Die Zeit in Parijs. Thans is hij freelance auteur in Hamburg. Raddatz heeft een groot aantal titels gepubliceerd waaronder een biografie van Karl Marx en een omvangrijke studie over de voormalige ddr-literatuur. Met Kuhauge en Der Wolkentrinker - het laatste boek werd ook vertaald in het Nederlands - startte Raddatz in 1984 een autobiografisch getinte romanserie. Raddatz geldt als een der meest geduchte en strijdbare polemisten in de hedendaagse Duitstalige literatuur. Bij Rowohlt zijn tot nu toe twee delen met polemieken van hem verschenen. Nog deze maand (oktober 1991) verschijnen bij dezelfde uitgever twee nieuwe Raddatz-titels: Die Abtreibung (roman), en Unterwegs (reisessays).