Maatstaf. Jaargang 39

[p. 49]

Cornelis Goslinga
Dessalines

De achterhoede beging een aantal domme wandaden: ze vernielde huizen, verbrandde schuren die voedsel en andere voorraden bevatten, ze gooide krengen van cabrieten in de waterbakken, ze brak de slavengevangenissen op de plantages die ze bezette open en bevrijdde de gevangenen zonder na te gaan of er misdadigers onder waren, en ze vergreep zich aan een arme blanke schoolmeester die zich verborgen had gehouden op het landhuis Klein Santa Martha.

Die wandaden getuigden van weinig inzicht in de situatie waarin de rebellerende slaven zich bevonden. Ofschoon misschien wel tweeduizend man sterk, waren de meesten slecht bewapend. Ze moesten het hoofd bieden aan een georganiseerde militaire macht die weliswaar numeriek veel en veel kleiner was, maar die gedisciplineerd was, de beschikking had over betere wapens: kanonnen, musketten, zwaarden, pistolen, messen, en die onder bekwame leiding stond. De leiders van de rebellen konden niet hopen een soortgelijke tucht onder hun mensen te handhaven. De slaven, van de ene dag op de andere vrij van de werkdwang, konden zich nu eenmaal niet onmiddellijk schikken in een tucht op militaire leest geschoeid.

Het vernietigen van voedselvoorraden was een van de domste dingen die de rebellen konden doen. Zij vernietigden daardoor een goede kans op de overwinning, zo zij die goede kans al niet hadden doen voorbijgaan door het falen van hun algemene oproep aan alle slaven van het eiland. De Banda'riba sector gaf geen gehoor aan die oproep en de blanke militaire leiding was er snel bij om daar waar het eiland op zijn smalst is, tussen de Kleine en Grote Berg, een cordon van militaire posten te leggen die contact tussen het westen en het oosten moeilijk, zo niet onmogelijk maakten.

De moord op de blanke schoolmeester zette kwaad bloed, niet alleen tussen de blanken en de rebellerende slaven, maar ook tussen de slaven onderling. Bij het bedrijven van allerlei vernielzucht op het landhuis Klein Santa Martha werd in een afgelegen kamertje op de tweede verdieping, onder het pannen dak de schoolmeester Gerrit Sabel gevonden. De arme drommel had geen tijd gehad om zich in veiligheid te stellen, toen de achterhoede van de horde van opstandige negers het landhuis naderde. Misschien was hij te laat gewaarschuwd, misschien had hij gedacht dat het loos alarm was, of dat het zo'n vaart niet zou lopen. In ieder geval werd hij ontdekt door een grote, forse neger, die zichzelf Dessalines noemde ter ere van de Franse vrijheidsheld, doch wiens eigenlijke naam Bonnet was. Hij was een slaaf van de plantage Klein Santa Martha in het westelijk deel van het eiland, waar de opstand was begonnen.

De ontdekking van de blanke verwekte groot gejuich onder het zestal rebellen dat onder bevel van Pedro Waccauw allerlei misdaden bedreef. Ze vormden een onderdeel van de achterhoede, een macht van een paar honderd negers onder het commando van Louis Mercier. Reeds verhit door de oorlogsroes die het overmatig gebruik van sterke drank op de bezette landhuizen gevonden, nog had aangewakkerd, werd de schoolmeester,

[p. 50]

bevend over zijn gehele lichaam, de trap afgegooid naar de grote zaal, en vandaar naar de galerij geschopt, waar hij kreunend neerviel. Daar rukten een paar slaven hem de kleren van het lijf en naakt werd hij toen het erf opgesleept. Zijn vel was ongezond bleek, maar zijn hoofd met een kalende kruin was rood en zijn handen waren eveneens rossig gekleurd.

Hij werd ruw op zijn voeten gezet en ondersteund door een tweetal negers op een kruk geplaatst voor de zetel, waarop Pedro Waccauw had plaats genomen om hem een verhoor te doen ondergaan à la Politieke Raad voor Criminele Justitie.

‘Je naam?’

‘Sabel,’ stotterde de man, ‘Gerrit Sabel.’

‘Hij is geen planter, Pedro,’ schreeuwde toen Dessalines. ‘Ik werkte hier. Hij is de schoolmeester. Hij moest de kinderen van de sjon les geven.’

‘Beroep?’ vroeg Pedro.

‘Ik zei je al, schoolmeester,’ zei Dessalines.

‘Laat het hemzelf zeggen,’ gromde Pedro Waccauw.

‘Schoolmeester,’ bracht de bevende man er stotterend uit.

Dat zette een domper op de vreugde. Ze hadden zo gehoopt hun handen te hebben gelegd op een slavensjon. Nu hadden ze een stomme schoolmeester te pakken. Een man die geen slaven bezat, een arme drommel.

‘Wat deed je hier?’

‘Hij gaf les aan de kinderen, Pedro,’ schreeuwde Dessalines.

‘Dessalines, hou je bek. Ik neem het verhoor af,’ snauwde Pedro.

‘Ik gaf les aan de kinderen van de sjon,’ herhaalde de schoolmeester. Hij beefde nog steeds over al zijn leden. Hij zat daar naakt in de brandende zon en zijn huid begon rode vlekken te krijgen.

‘Wat doen we met die kerel, Pedro?’ schreeuwde een van de mannen. Hij zwaaide met een bullepees die hij op de galerij van het landhuis had gevonden. ‘Zullen we beginnen met hem eens flink af te ranselen?’ Een paar felle striemen tekenden rode lijnen op de gevoelige huid van de schoolmeester.

‘Snijd hem de kloten af,’ schreeuwde er een.

‘Laten we beginnen met zijn oren,’ riep weer een ander. Een machete zwaaide door de lucht en het rechteroor van de arme Sabel viel in het zand. Bloed vloeide langs zijn wangen. Beduusd greep de kerel naar zijn oor, dat er niet was, tot grote hilariteit van de opstandige slaven die zich met zijn stumperig gedrag vermaakten. Een raapte het oor op en maakte er allerlei grimassen mee. Ten slotte duwde hij het Sabel in zijn mond. ‘Hier, meester, eet je eigen oor op.’

Dessalines stond geërgerd op. ‘Dit is mijn gevangene,’ zei hij tot Pedro Waccauw. ‘Ik heb hem gevonden. Ik ben voor hem verantwoordelijk. Laat mij beslissen, wat er met hem moet gebeuren.’

‘Kom man,’ riepen de anderen. ‘Hij is onze gevangene. Wij horen bij elkaar. Wij zijn een groep. Wij hebben ook wat te zeggen.’

Pedro Waccauw haalde de brede schouders op. ‘Wat willen jullie dan?’

Allerlei voorstellen werden geopperd. Te midden van het tumult zat daar de naakte schoolmeester met een geslagen lichaam waar het bloed langs stroomde van de bullepees-striemen en van het afgeslagen oor. Om te beletten, dat hij viel, bonden ze zijn handen samen en werd hij opgehesen aan een boomtak, totdat alleen zijn tenen de grond raakten. Daar waren ze nog druk mee bezig, toen een bode te paard aankwam.

‘Boechi Piet,’ schreeuwde een neger die Jossie heette. ‘Kijk, Boechi Piet van Groot Santa Martha. Wat is er?’

Dessalines sprong op en ging naar Boechi Piet toe. Deze wachtte niet af tot hem iets gevraagd werd, maar schreeuwde. ‘Toela zegt, dat jullie te veel achterop raken.’

‘We zijn toch de achterhoede,’ gromde Dessalines. ‘De achterhoede blijft achter, dat is duidelijk.’

[p. 51]

‘Maar jullie blijven te veel achter. Toela heeft jullie nodig. Hij verwacht een strijd bij de Ceri Neger. Hij heeft jullie nodig om zijn flanken te dekken.’

‘Jullie horen het, mannen,’ zei Pedro Waccauw. ‘Orders zijn orders. We gaan op weg.’

Boechi Piet keek rond en zag de schoolmeester half hangend, half op zijn tenen staand. De man leek bewusteloos. Zijn hoofd hing op zijn borst en de adem ging reutelend.

‘Wie is dat?’ vroeg hij.

‘De schoolmeester van Klein Santa Martha.’

‘Ik vond hem,’ zei Dessalines trots. ‘Maar we hebben nog niet beslist wat we met hem zullen doen.’

‘Breng hem mee,’ raadde Boechi Piet aan. ‘Dat zal Toela op prijs stellen. Het geeft hem een gijzelaar bij de onderhandelingen.’

‘Onderhandelingen?’ schrokken een paar negers. ‘Wat onderhandelingen?’

‘Met de garnizoenscommandant. Hij biedt een algehele amnestie aan, als we ons overgeven.’

‘Nooit,’ schreeuwden er een paar.

Boechi Piet keek hen minachtend aan. ‘Jullie stommerds hebben er voor gezorgd, dat we geen eten en geen drinken meer hebben. Wie hebben de magazijnen met mais verbrand? Wie hebben de putten vergiftigd?’

‘Maar we hebben een heleboel cabrieten bijeen gejaagd. We hebben vlees genoeg, man,’ schreeuwde Dessalines.

Boechi Piet verwaardigde zich niet daarop te antwoorden. ‘Sluit je aan bij de rest van de achterhoede. Mercier is jullie al te ver vooruit. En neem die kerel maar mee.’

Hij gaf zijn paard de sporen en verdween in een dikke stofwolk.

‘Wat doen we nu met die schoolmeester?’ vroeg er een. ‘Zullen we hem maar hier laten. Die vent is toch al half dood.’

‘We brengen hem naar Toela,’ zei Waccauw. Hij sneed het touw door en de man viel op de grond. Hij sleepte hem over de ruwe weg naar een paard dat daar bij de galerij van het landhuis stond.

‘Wat ga je doen?’ vroegen zijn mannen.

‘We geven Toela zijn zin. We zullen hem brengen. Maar aan de staart van dit paard.’

Ze juichten als om strijd. ‘Schitterend idee, Waccauw. Maravilloso.’

Maar een van de negers die Matamohé genoemd werd, omdat hij een paar vrouwen had vermoord, suggereerde een andere oplossing.

‘Zullen we hem maar niet laten gaan?’ opperde hij.

‘Ben je gek, man. Hem laten gaan. Nooit van zijn leven.’

‘Hij heeft toch nooit een slaaf gehad. Hij heeft ons toch nooit kwaad gedaan?’

‘Hij is blank. Hij hoort bij de groep. Hij draagt mede de verantwoordelijkheid,’ besliste Dessalines.

‘Laat hem hier hangen, man. Maak je handen niet vuil aan hem,’ zei Matamohé.

‘We nemen hem mee,’ zei Dessalines. ‘Wat zeg jij, Pedro. Jouw stem beslist.’

‘We slepen hem aan de staart van dat paard naar Toela,’ zei Pedro Waccauw na enige aarzeling.

Maar Dessalines die met zijn machete zwaaide zei: ‘Zullen we niet eerst zijn kloten er uit slaan?’ Hij sloeg met het grote mes en hakte in op de geslachtsdelen van de half bewusteloze schoolmeester. De man kromp ineen, maar gaf geen ander geluid dan een schor gereutel. De geslachtsdelen werden in zijn mond gestopt waaruit het oor ook nog half hing.

‘We moesten eigenlijk zijn hoofd er ook afslaan, Dessalines.’

‘Genoeg,’ zei Waccauw. Hij besteeg het paard en mende het de weg op. ‘Kom mannen, we gaan.’

Het paard liep langzaam de koenoekoeweg op, het naakte lichaam van de schoolmeester achter zich aan slepend. Bloed gutste

[p. 52]

voor enige minuten in golven uit de gapende wonde tussen zijn benen. Maar dat bloeden hield spoedig op. Het lichaam schoof en schuurde over de ruwe weg en de huid werd op vele plaatsen er af geschaafd. Bloeden deed het niet meer. De man was leeggebloed.

Waccauw reed vooraan gevolgd door het half dozijn mannen onder zijn commando. Matamohé kwam helemaal achteraan. Hij mompelde voor zich uit en toen Dessalines hem vroeg, waar hij toch over zat te mopperen, zei hij: ‘Dessalines, ik kan je maar één ding zeggen. We verliezen dit. We verliezen onze strijd om de vrijheid. Wat we missen is orde en discipline.’ Hij weigerde de rest van de tocht nog iets te zeggen. En Dessalines drong niet verder aan.

Het was bijna noen toen dit groepje zich met de rest van de achterhoede onder bevel van Louis Mercier verenigde. Mercier zag de schoolmeester aan de staart van het paard en glimlachte. Hij zag de zware verwondingen de stumper toegebracht en glimlachte nog meer. Toen nam hij zijn pistool, richtte dat op het bewusteloze slachtoffer en schoot de helft van zijn hoofd weg. Hij zei niets, maar Waccauw voelde zijn houding gerechtvaardigd.

Dessalines was opgetogen. Zo waren de andere mannen. Alleen Matamohé keek ernstig voor zich uit. In de hete namiddag liepen de rebellen zwetend naar de hoofdmacht. Een uur later kwam deze, die onder bevel van Toela stond, in zicht. De rebellerende slaven hadden zich gelegerd bij de plantage Fonteyn en Toela was druk bezig zijn stellingen te verkennen. Zij hadden zelfs de hand weten te leggen op een paar kanonnen van de kustbatterijen bij de plantage Knip - en de dienstdoende militairen in de korte schermutseling gedood - maar overigens was de bewapening van de rebellen povertjes.

Toela was verre van geestdriftig, toen hij van Louis Mercier een verslag kreeg van wat de achterhoede had gedaan en de wandaden, de vernietiging van voedselvoorraden en de vergiftiging van waterputten, ontlokten hem de scherpste kritiek.

‘Louis, je bent een goede leider als het op vechten aankomt. Maar je bent de stomste neger van mijn macht om die ravage te hebben toegelaten. We hebben die putten nodig, we hebben dat voedsel nodig.’ Toen hij hoorde wat er met de schoolmeester had plaatsgevonden, kende zijn woede geen grenzen. Hij veegde Mercier zowel als Waccauw en Dessalines de pan uit.

‘Begrijpen jullie niet, dat dit mijn positie in de onderhandelingen ondermijnt? Snappen jullie niet, dat dergelijke daden de blanken intransigent maken en ongeneigd om met ons te praten. Dringt het niet tot je stomme negerhersens door, dat jullie meer schade dan goed hebt gedaan? Ik ben bezig met onderhandelen. Als dit bekend wordt, is het met praten afgelopen. En ik verzeker je, dat ik voor een langdurige strijd de middelen mis.’

De onderhandelingen faalden. De strijd bij de plantage Fonteyn leidde tot de nederlaag van de negers ondanks hun meer dan twintigvoudige overmacht in aantal. Ze vluchtten overal heen. Velen maakten gebruik van het aanbod van algemeen pardon, wanneer ze bereid waren weer naar hun plantages terug te gaan. Om te zorgen dat er geen onderduikers bij waren, werd van die overlopers een oorlel afgesneden en waren ze dus duidelijk herkenbaar. De leiders van de opstand, die zich aanvankelijk schuil hadden kunnen houden, werden door verraad ontdekt en gevangen genomen. Toen alles over was had het Bestuur een dertigtal negers die het berechten wilde. Onder hen bevonden zich de aanvoerders van de opstand: Toela, Carpata, Mercier en anderen, maar ook mindere goden. Dessalines was een van die mindere goden.

De openbare aanklager was de fiscaal. Dit was een man gehaat zowel bij de Raad - die als rechtbank fungeerde in criminele zaken - als bij de bevolking, blank, gekleurd of zwart.

[p. 53]

De vonnissen waren, zoals te verwachten was, onmeedogend. Velen werden tot de doodstraf veroordeeld op het getuigenis van één persoon, een leugenaar en verrader die bij die veroordelingen wel voer. De doodstraf werd geëist maar soms op de meest wrede manier die mogelijk was om het sterven te vertragen. Het verhoor van Dessalines laat duidelijk zien, wat er met blanke justitie wordt bedoeld.

De slaaf Dessalines, schreef de fiscaal in zijn requisitoir, heet helemaal niet Dessalines maar Bonnet en is slaaf van de plantage Klein Santa Martha, waar de vermoorde schoolmeester werkte. Hij is één der hardnekkigste deugnieten die ik onder de schuldigen heb gevonden en ontkent brutaalweg alles wat hem ten laste wordt gelegd: medeplichtigheid in het verbranden van huizen, vernietigen van de maisvoorraden in de schuren en het vergiftigen van de putten. Hij ontkent eveneens brutaal alle medeplichtigheid aan de moord op de schoolmeester Sabel, ondanks het getuigenis van verscheidene slaven die tot dezelfde groep behoorden: Jossie, Matamohé, Thono Sapateer, Pedro Waccauw en Sambo. De ondervraging van de slaaf verliep als volgt:

‘Je naam?’

‘Dessalines.’

‘Dat is niet je ware naam.’

‘Dessalines.’

De fiscaal, een man die huichelachtig beleed een afschuwelijke hekel te hebben aan het pijnigen van verdachten en wel op humanitaire gronden, maar onmiddellijk bereid was pijniging toe te passen waar het er om ging bekentenissen af te dwingen, gaf een teken en een der beulsknechten, een vervaarlijke neger, deed een bullepees zwiepend op de rug van de gevangen slaaf dalen.

Dessalines kromp ineen, maar bleef niettemin volhouden, dat zijn naam Dessalines was.

‘We zullen moeten overgaan tot pijniging in de vierde graad,’ besliste de fiscaal. ‘Dit is een hardnekkige misdadiger.’

Pijniging kende vijf graden. De eerste graad bestond alleen maar uit dreigementen. Bij de tweede graad werd de beschuldigde slechts een weinig uitgerekt om geen blijvende schade te veroorzaken. De derde graad betekende het langduriger uitrekken van de beschuldigde. Bij de vierde graad werd het echter menens. De beschuldigde werd weer uitgerekt en tegelijk gegeseld of geslagen met de peulen van de watapanja of met de bullepees. Maar Dessalines doorstond die graad goed, zodat de vijfde of zwaarste graad op hem werd toegepast. Deze bestond uit het uitrekken van de beschuldigde, zodanig, dat blijvende schade werd toegebracht aan zijn lichaam. Bovendien werden er gewichten aan de voeten gehangen, waardoor de rug gestrekt bleef en een geseling meer effectief was. Soms stierf het slachtoffer gedurende deze graad van pijniging die bijna steeds resulteerde in de gewenste bekentenis. In het geval van Dessalines gaf de slaaf dan ook onder deze hevige marteling toe, dat hij Bonnet heette en slaaf was van de heer Kikkert, eigenaar van de plantage Klein Santa Martha.

Toen hij weer voor de fiscaal verscheen, twee dagen later, hoewel hij de kwade gevolgen van de marteling geenszins te boven was gekomen, werd de ondervraging voortgezet.

‘Wanneer ben je geboren?’

‘Eénendertig juli 1771.’

‘Hoe oud ben je dus?’

‘Vierentwintig jaar,’ gaf de beschuldigde toe.

‘Je godsdienst?’

Dessalines schudde het hoofd.

‘Geen godsdienst?’

‘Nee.’

‘Een verblinde heiden,’ merkte iemand van de Raad op die bij de ondervraging tegenwoordig was. De fiscaal knikte instemmend.

‘Kende je de slaaf Jossie?’

Dessalines knikte.

‘Geef luid antwoord.’

[p. 54]

‘Ja,’ antwoordde hij stug.

‘Kende je de slaaf Matamohé?’

‘Ja,’ zei hij bijna fluisterend.

‘Luider,’ commandeerde de fiscaal en wenkte een der beulsknechten die een slag toebracht met de bullepees, die Dessalines ineen deed krimpen van pijn.

‘Ja,’ herhaalde hij luider.

‘Je doet wat ik je zeg en anders krijg je er van langs,’ zei de fiscaal en lachte. ‘Begrijp me goed, ik wil alleen maar, dat je duidelijk antwoordt, neger.’

‘Kende je de slaaf Pedro Waccauw?’

‘Ja,’ was het antwoord.

‘Kende je Louis bijgenaamd Mercier?’

Weer was het antwoord ‘Ja.’

‘Deze slaven en nog enkele meer hebben getuigenis afgelegd, dat jij, Dessalines, alias Bonnet, de schoolmeester Sabel hebt gevonden op de tweede verdieping van het landhuis Klein Santa Martha en dat jij hem naaf beneden hebt geschopt, een oor hebt afgeslagen en zijn geslachtsdelen hebt weggehakt.’

Dessalines keek de fiscaal aan met ogen vol haat. Hij scheen een grein van zijn geestkracht terug te vinden na de afmattende pijniging die hem bijna gebroken had. ‘Ja,’ zei hij luid.

‘Wat waren de redenen, dat je dat hebt gedaan?’ vroeg de fiscaal.

‘De redenen?’ herhaalde Dessalines. ‘De redenen? We waren de blanke heerschappij zat. We wilden vrij zijn.’

‘Moest daarom de schoolmeester gemarteld en gedood worden?’

‘E tabata blancu,’ zei de slaaf. ‘Hij was blank. Dat was de reden. Wij zwarte slaven haten de blanken.’

‘Wie waren er bij tegenwoordig?’

‘Ge hebt de namen al genoemd,’ zei hij. ‘Vier of vijf negers.’

‘Noem ze.’

Dessalines aarzelde. Een vleugje van de oude weerstand flikkerde op. Hij zweeg. Op een teken zwaaide de beulsknecht de bullepees en drie felle slagen kort na elkaar striemde de reeds bloedige rug van de gevangene. Deze kromp ineen, kreunde luid maar kon niet vallen, omdat zijn handen boven zijn hoofd waren vastgebonden aan een soort van haak die hem overeind hield.

De fiscaal glimlachte. ‘Genoeg,’ zei hij. En tot Dessalines: ‘Je behoeft die namen niet te zeggen, nikker. Ik weet ze precies.’

De gevangene werd toen losgeknoopt en naar zijn cel gesleept. Lopen kon hij niet meer.

Een paar dagen later vond de executie van een dertigtal leiders van de opstand plaats. Het Rif was uitgekozen voor dat wrede spektakel van klassejustitie. De meeste gevangenen konden niet meer op hun benen staan en moesten naar de plaats van hun executie worden gesleept.

Er waren een paar vrouwen onder de slachtoffers. Een slavin van mevrouw Perret Gentil wier man als luitenant van de burgermilitie actief aan het dempen van de opstand had deelgenomen, had het gewaagd een aanval op haar meesteres te doen met de bedoeling haar te wurgen. Haar handen werden afgekapt, waarna zij aan een paal gebonden gewurgd werd. Een aantal negers werden opgehangen na vooraf te zijn geradbraakt. Matamohé en Jossie werden naar de plaats van hun executie gesleept - zij konden niet meer lopen - hun armen afgekapt, hun hoofd met een moker verbrijzeld, waarna ze werden opgehangen. Dessalines was daarvan getuige; hem wachtte eenzelfde lot met dien verstande, dat hem vooraf de schaamdelen uit het lichaam werden gehakt, daarna zijn handen afgekapt, zijn oren en neus afgesneden en ten slotte zijn gezicht met een flambouw zodanig geschroeid dat de trekken volkomen onherkenbaar werden. Toen werd hij tussen Matamohé en Jossie opgehangen. Hij leefde nog de rest van de dag, zijn blanke rechters en zwarte beulen vloekend, zodat op een allerlaatst bevel de tong uit zijn mond werd gerukt. Hij stierf eerst tegen de avond.

[p. 55]

Het relaas van de verdere executies - de dood van Toela, Carpata, Mercier en andere leiders is even triest of nog triester. Pedro Waccauw viel een soortgelijk lot ten deel als Dessalines. Hij had de verantwoordelijkheid voor de moord op de schoolmeester op zich genomen en getracht de schuld van Dessalines en anderen weg te praten. Het was hem niet gelukt. Hij stierf als een man.

Enige jaren later bezocht de toenmalige Gouverneur Lauffer de west-divisie van het eiland en kwam toevalligerwijze in contact met een jonge negerin die over de rulle koenoekoeweg wandelde met een donker gekleurd kind van een jaar of zes. De Gouverneur stopte en vroeg haar naar haar welstand. Hij was een man die zich het lot der slaven aantrok, in zoverre een blanke sjon daartoe in staat was. Zij antwoordde, dat haar meester, Casper van Uytrecht, haar goed behandelde.

Toen maakte de Gouverneur haar een complimentje over het kind, dat er zo gezond uitzag en vroeg toen: ‘Com bo ta llama, hoe heet je, kleine baas?’

Het jongetje keek de blanke sjon wat bevreesd aan. Waarschijnlijk zag hij niet te vaak blanken. Met een timide stemmetje antwoordde hij: ‘Dessalines, mi sjon.’

‘Wat?’ nep de Gouverneur uit.

‘Dessalines,’ antwoordde de moeder. ‘Het is de zoon van de slaaf Dessalines, die aan de opstand heeft deelgenomen en op het Rif is opgehangen. Ik was toen zwanger van zijn kind.’

De Gouverneur zei niets, maar vervolgde zijn reis naar Westpunt.