Maatstaf. Jaargang 38

[p. 79]

G.W. Van Der Meiden
Raspoetin voor en tegen.
Een bio-bibliografische beschouwing

Razend van woede doopte rond de jaarwisseling van 1982-1983 de heer Igor Vinogradoff zijn pen in een potje gal om twee biografieën van Raspoetin te recenseren. De bespreking verscheen in de Times Literary Supplement van 14 januari 1983. Het ging hier om Andréï Amalrik Raspoutine Parijs (1982) en Alex de Jonge The life and times of Grigorij Rasputin Londen (1982). Het opmerkelijke van Vinogradoffs woede is dat die niet zozeer gericht was tegen de twee auteurs als wel tegen de in 1916 vermoorde, reeds lang begraven, vervolgens weer uit zijn graf gehaalde en verbrande Grigorij Raspoetin: ‘That doublefaced humbug, one-time horsethief, cunning vagabond, venal fixer, richly paid publicity-agent, specialist in holy cant and saintly fornication, fatal favourite and by far the most effective underminer of the Russian throne’, ook nog gekwalificeerd als ‘this nauseating rake and conjuror’, terwijl de als uitsmijter fungerende zin: ‘The truth about him is far worse than any lie’ onze laatste twijfel over de gevoelens van de recensent jegens Raspoetin doet wegnemen. Vinogradoff neemt een campagne waar om Raspoetin wit te wassen, waarin hij Amalrik en De Jonge als onderdelen ziet: de eerste meer nog dan de laatste.

Zinloos zou het zijn de aandacht te vestigen op deze heethoofdige boekbespreking wanneer niet de emoties die hier spreken de verwoording zouden zijn van een tamelijk algemeen gevoelen over Raspoetin. Er komt iets anders bij: de zakelijke kritiek die Vinogradoff óók geeft is geheel juist. Hij weet waarover hij praat. Volkomen terecht verwijt hij de auteurs onkritisch gebruik van de bronnen en een gebrekkige analyse daarvan. Ook zegt hij welk materiaal ze wél hadden moeten gebruiken als ze met kans op succes Raspoetin hadden willen rehabiliteren. Als poging dat te doen lijkt overigens alleen het boek van Amalrik bedoeld. Als zodanig is het mislukt. Tragisch genoeg kwam Amalrik tijdens het werken aan zijn boek om het leven bij een verkeersongeluk. Het onafgemaakt blijven van zijn boek is daarbij het minst verdrietig. Het is alleen spijtig voor een klein

Raspoetin

[p. 80]

groepje specialisten - waaronder ikzelf - die met verwondering aanzien hoe Amalrik allerlei parti-pris tot leidraad verheft en de geschiedenis verdraait. Nieuwsgierig wordt men dan te zien hoe hij dit tot het einde toe zou hebben volgehouden. Vooringenomenheid, saaiheid en breedsprakigheid zijn de belangrijkste ondeugden van Amalriks boek.

Waarom Vinogradoff ook het boek van De Jonge als een poging ziet Raspoetin beter voor te stellen dan hij was, is moeilijker te begrijpen. Eén keer zegt De Jonge zelfs dat de kritiekloze verering van een aantal Petersburgse dames voor Raspoetin te vergelijken is met de goedgelovigheid van de Duitsers die in 1933 Hitler aan de macht hebben geholpen. Het zou toch koren op Vinogradoffs emotionele molen moeten zijn. In zijn algemeenheid is echter De Jonge prijzenswaardig objectief in zijn oordelen en zijn boek is moeilijk in een categorie vóór of tegen Raspoetin onder te brengen. Kritiekloos onbetrouwbare bronnen citeren, waaronder de verschrikkelijk slechte, onder elkaar zeer verschillende boeken die Maria Raspoetina over het leven van haar vader heeft geschreven, zijn De Jonges voornaamste tekorten.

Nu moet worden vastgesteld dat het schrijven over Raspoetin geen eenvoudige zaak is. Er bestaat geen standaardbiografie. Handboeken, biografische naslagwerken en encyclopedieën geven de meest uiteenlopende werken op. Moderne Sovjetrussische naslagwerken bewandelen een veilige weg door als regel een rapport op te geven dat in 1917 is opgesteld door B.N. Smitten. Smitten was een officier van justitie die als lid van de Bijzondere Commissie van de Voorlopige Regering belast was met onderzoek naar (vermeende) misdaden van het tsarenregime. Dit rapport is gepubliceerd in 1964-1965 in het Sovjettijdschrift Voprosy Istorii en heeft in het westen niet helemaal de aandacht gekregen die het verdiende. Westerse naslagwerken geven een scala aan literatuur op, waaronder vaak zeer onbetrouwbare werken. Veel invloed hebben de beroemde memoires gehad van de Franse ambassadeur Maurice Paléologue, ‘whose work abounds in factual errors and was written up after the event’ zoals Vinogradoff opmerkt, na hem iets te kwaadaardig ingedeeld te hebben bij de ‘concoctors of “contempory” diaries’.

Hoe groot de problemen zijn was ook onder ogen gezien door Colin Wilson die in 1964 zijn Rasputin and the fall of the Romanovs opende met de zinnen: ‘No figure in history has provoked such a mass of sensational and unreliable literature as Grigory Rasputin. More than a hundred books have been written about him, and not a single one can be accepted as a sober presentation of his personality.’ Ik ben het niet met Wilson eens, maar kan helaas niet zeggen dat diens eigen boek een van de uitzonderingen is. Naast intrigerende opmerkingen over Raspoetin en diens biografen bevat Wilsons boek ook onzin. Eén blunder vermeld ik in mijn eigen boek over Raspoetin, dat naar ik hoop spoedig zal verschijnen. Daarbij spaar ik Wilson nog door slechts één uitglijder te vermelden. Wilsons boek lijkt er op gericht Raspoetin te willen rehabiliteren.

De nieuwste biografie van Raspoetin, dit jaar verschenen, zou iets beter passen in Vinogradoffs kader, omdat die bedoelt het beeld te bevestigen van Raspoetin als de man die door zijn heilloze invloed de val van het tsarenrijk zo niet heeft veroorzaakt, dan toch wel versneld. Ik doel op Jack T. Fuhrmann Rasputin. A life New York (1990). Dit boek lijdt echter aan dezelfde euvels als het werk van De Jonge. Vreemd genoeg geeft Fuhrmann in details wel vaak blijk van kritisch inzicht. Als geheel is hij echter niet in staat zich los te maken van bestaande visies en betrouwbare berichten te onderscheiden van indianenverhalen. Hij is een goed voorbeeld van een onderzoeker die door een teveel aan research niet meer in staat is het bos door de bomen te zien. Te veel details zaten al zo vast in zijn wordprocessor dat kritische heroverweging ze er niet meer uitkreeg.

[p. 81]

Merkwaardig is dat Fuhrmann ondanks zijn vele onderzoek één zeer belangrijk boek over Raspoetin niet heeft gezien. Hij staat daarin niet alleen, omdat ook De Jonge en Amalrik er niet door beïnvloed lijken. Ik doel op Michel de Enden Raspoutine et le crépuscule de la monarchie en Russie Parijs (1976). In dit boek breekt de in 1901 in Petersburg geboren auteur stelselmatig de mythes rond Raspoetin af. Gemakkelijk leesbaar is het boek niet. De lezer moet doorkneed zijn juist in die mythes om de vraagstelling van de auteur te doorgronden. Pas bij herhaald lezen en grondig bestuderen wordt duidelijk welk een belangrijke handreiking hier geboden wordt. Raspoetins betekenis bij de val van het tsarenrijk was veel geringer dan gewoonlijk aangenomen wordt, zijn politieke invloed was niet zo groot, de tsaar en tsaritsa hadden ten aanzien van Raspoetin verschillende inzichten. Enden houdt duidelijk niet van Raspoetin en zijn werk is ook geen biografie. Het is echter een waardevol argument tegen meningen als die van Vinogradoff.

Rest nog de persoon van Raspoetin. De man wekte zoveel weerzin dat de sympathie voor zijn moordenaars overweldigend was en nog steeds lijkt te zijn. Toch had hij ook een aanhang van hem slaafs vererende vrouwen. Het is moeilijk ons nu nog in deze emoties te verplaatsen. Hoe kon hij zo'n buitensporige invloed op mensen uitoefenen? Ook de razernij die menigeen voelde voor de rokkenjager, gebedsgenezer, minnaar van de tsaritsa, Duitse spion - dit alles geloofde roddelend Rusland - is voor de huidige generatie niet meer na te voelen. Niet uitgevlakt mag worden dat ook de emoties vóór Raspoetin een langdurig bestaan hebben geleid. Ik ga daarbij niet zo ver dat ik ook maar enig geloof zou hechten aan het wonderlijke verhaal dat in Maria Rasputins boek uit 1977 verteld wordt over de sekte die in Parijs als een kostbaar relikwie de penis van hun afgod Raspoetin bewaart. Maria Rasputins medeauteur Patte Barham vertelt hoe zij in 1968 met deze sekte kennismaakte, toen zij research verrichtte voor haar vreselijke boek. Onbegrijpelijk is het dat dit onzinboek serieus genomen is. In dit opzicht deel ik Vinogradoffs gevoelens.

Twee oudere werken, verouderd zelfs, geven overigens een redelijk beeld van Raspoetin, al zijn ze geen van tweeën als standaardbiografie te beschouwen. Onder elkaar zijn ze zeer verschillend.

Alexander Spiridovitsj, chef van de persoonlijke veiligheidsdienst van de tsaar, na de Revolutie naar Parijs geëmigreerd, heeft met grote objectiviteit een aantal boeken geschreven over de revolutionaire beweging in het oude Rusland, de nadagen van het tsarenregime en een biografie van Raspoetin. De oorspronkelijke Russische uitgave heb ik niet kunnen achterhalen. Het boek verscheen in 1935 in een Franse vertaling, Raspoutine 1863-1916. Het is ook in Zwitserland in het Duits uitgegeven. Een best-seller is het niet geworden. Het is het enige boek dat de chronologie goed in acht neemt en komt daarin tegemoet aan een eis van Vinogradoff: ‘Chronology is all important in any assessment of Rasputin's character and rôle’, een zeer behartenswaardige opmerking. Een aantal detailfouten vergeeft men Spiridovitsj graag. Toch is het boek voor de algemene lezer minder geschikt. De auteur schrijft saai, hij veronderstelt veel politieke achtergronden bekend en hij heeft een aantal zondebokken. Men moet zich verplaatsen in de gevoelens van een intelligente, als waarnemer voorbeeldige functionaris van de in wezen zeer onsympathieke tsaristische geheime politie om het boek op zijn juiste waarde te schatten. Het heeft een sterke invloed uitgeoefend op Enden. Geen biograaf van Raspoetin kan om Spiridovitsj heen.

Dan is er nog het boek waar de biograaf juist niet naar moet kijken, omdat alle details onbetrouwbaar zijn. Maar om dit boek kunnen we niet heen wanneer we over de biografie van Raspoetin spreken. De algemene lezer kan hier uitstekend terecht, maar ik heb het nu wel over de heel erg algemene lezer. Smeuïg, leesbaar, met een beeld van het object

[p. 82]

dat beklijft en toch redelijk betrouwbaar - alleen dat beeld dan - is het werk van René Fülöp-Miller Der heilige Teufel. Rasputin und die Frauen Leipzig (1927). Het is de enige bestseller over Raspoetin. Miljoenen exemplaren zijn ervan verkocht. De antiquariaten liggen er heden ten dage vol mee. Geen hedendaags schrijver zou zo'n boek over Raspoetin nog mogen schrijven. Het zou de grond in geboord worden. En terecht. Toch zit hier de historicus en de beschouwer van het genre ‘biografie’ met de handen in plotseling grijzend haar. Hoe is het mogelijk dat een boek, zo vol met onjuistheden, maar ook gebaseerd op veel onderzoek, helaas zo slordig verwerkt, toch een breed lezerspubliek aanbevolen moet worden als het belangrijkste boek over Raspoetin? Het is als een schilderij van een man die geen boom kan schilderen, maar herkenbaar ons een bos voorzet. Ook in de geschiedenis van de biografie is het een belangrijk boek. Moeten we het daarin een dieptepunt of een hoogtepunt noemen? Het stelt ons voor een onoplosbaar raadsel.