Maatstaf. Jaargang 38

[p. 128]

J.J. Peereboom
Lachend naar het einde

In mei 1767 reisde Laurence Sterne in zes dagen van zijn Londense adres naar zijn pastorie bij York. Gewoonlijk duurde het drie dagen, maar hij was zo verzwakt door de tuberculose dat hij niet op kon schieten. ‘My chaise stands at the door,’ schreef hij in een brief op de ochtend van zijn vertrek, ‘to take and convey this poor body to its legal settlement,’ en onderweg moest hij telkens uitrusten. Hij was al sinds zijn jeugd niet sterk geweest: de eerste keer dat hij bloed gespuwd had was meer dan dertig jaar geleden toen hij in Cambridge studeerde; maar de laatste tijd ging hij hard achteruit. Hij was gewend aan het besef dat hij kort te leven had; alleen meende hij zijn eind te kunnen uitstellen door zijn gevoel voor komedie te behouden en veel aan vrouwen te denken.

De lucht van Yorkshire was gezonder dan die van Londen, en in de zomer knapte hij op en begon aan het schrijven van A Sentimental Journey. Om hem heen werd intussen zijn huis verbouwd en ingrijpend: de slaapkamer veranderd, drie nieuwe haarden, en een aanbouw aan de westkant. Het duurde de hele zomer, en hoewel bouwvakkers tweehonderd jaar geleden niet zoveel lawaai konden maken als tegenwoordig zullen zij zich vaak hebben laten horen.

Misschien kon hem dat niet schelen, en had hij er plezier in om iedere dag details te bespreken en zich voor te stellen hoe het zou worden. Het verbazende is dat hij het de moeite waard vond om te laten doen. De overweging kon niet zijn dat hij het zijn vrouw en zijn dochter Lydia aanbood, want die wilden niets liever dan in Frankrijk blijven waar zij de laatste jaren gewoond hadden. Bood hij het zichzelf aan? Maar hij wist dat het een wonder zou zijn als hij nog een jaar leefde, en dat hij het grootste deel van de tijd in Londen of op het vasteland zou doorbrengen.

Ik denk aan verlies en dood als ik hem oproep zoals hij in zijn huis rondkeek hoe het werd, en het lijkt mij dat hij daar zelf ook van vervuld geweest moet zijn, al wist hij niet zo zeker als ik dat zijn einde zou komen op 18 maart van het volgende jaar. Welke gedachten hij erbij had is niet te lezen in de biografie van Arthur Cash die voorlopig het voornaamste boek over hem zal zijn. Het paste bij zijn levensstijl, zou iemand kunnen zeggen: doen of er niets aan de hand is; maar hij heeft het zelf geloof ik niet zo gezegd.

Wat het verhaal van de verbouwing in ieder geval bereikt is dat de biografie van Cash in de laatste fase het gemoed van de lezer in beweging brengt.

Dat gebeurt niet in de eerste fase: de voorgeschiedenis en de jeugd. Professor Cash is een grondig onderzoekende Amerikaanse academicus, die in tegenstelling tot Sterne nergens om lacht, tenminste niet in het gehoor van zijn lezer. Het is bewonderenswaardig wat hij opgespoord heeft in archieven en kerkregisters; het komt zelden tot leven, wanneer wij tientallen namen leren kennen en over bijna niemand genoeg vernemen om er een gezicht bij te denken.

Dat is het gewone probleem van de biograaf: hoe maak ik een sprekend verhaal van de genealogie en de eerste twintig jaar? Het is maar in een minderheid van de gevallen dat een jeugd zo goed gedocumenteerd is en

[p. 129]

zo herkenbaar veelbetekenend dat wij meteen al willen weten hoe het verder ging. Het geval van Sterne is er niet zo een. Dat Cash zijn droge gegevens aanvult met redelijke veronderstellingen helpt niet. ‘These young men may have taught each other a good deal...,’ ‘They may have attended a few lectures by professors...,’ ‘If there was a music society..., Sterne would have been a member.’ De feiten en de gissingen blijven op een afstand van elkaar, en geven weinig begrip voor wat Sterne uitvoerde in zijn jonge jaren.

Als hij in 1738 zijn eerste parochie krijgt is het jeugdprobleem voor de biograaf ten einde. Dan raakt de lezer nog niet zo vertrouwd met het personage als hij waarschijnlijk meende te mogen verwachten op grond van Tristram Shandy en A Sentimental Journey, maar de politieke geschiedenis wordt druk genoeg om de aandacht op te eisen. Politiek betekent hier in de eerste plaats, kerkpolitiek. Jonge dominees moesten zorgvuldig intrigeren om te verzekeren dat zij niet afgescheept werden met een enkele slecht renderende parochie. Zodra zij de kans kregen werden zij pluralisten, met drie of vier kerken waar zij onderbetaalde curates in zetten. Sterne had een oom Jacques die een hoge functie vervulde in het aartsbisdom York; dat was een steun om te beginnen, maar op den duur niet want zij konden het slecht met elkaar vinden.

Politiek betekende in Sterne's geval niet alleen kerkpolitiek. In 1741-42 werd hij door zijn ambitieuze oom gebruikt om stukjes te schrijven voor de York Gazetteer die de regering van Robert Walpole probeerde te laten voortduren. Wat hij eraan heeft bijgedragen is moeilijk te bepalen, want het ging altijd anoniem en een enkele keer met valse initialen. In 1929 heeft een Amerikaan genaamd L.P. Curtis die er een deel van opgespoord had The Politieks of Laurence Sterne gepubliceerd. Dat was voor Cash nog de voornaamste bron op dit punt, maar er is een andere kenner van werkzaam die een beredeneerde keus heeft gemaakt van een aantal verdere stukken in de Gazetteer als werk van Sterne.

Die kenner is Kenneth Monkman, de huidige bewoner van de pastorie in Coxwold, een heuvelrijke parochie die Sterne in 1760 aan zijn bescheiden pluralistische collectie kon toevoegen. Het huis, toen al gauw en nu nog steeds bekend als Shandy Hall, herbergt een verzameling documenten en gegevens waarvan de omvang alleen bekend is aan de bijna tachtigjarige Monkman zelf. Hij heeft in 1989 iets prijsgegeven aan de openbaarheid in het eerste jaarboek van een reeks onder de titel The Shandean. De redactie wordt gevoerd door P.J. de Voogd, hoogleraar in Utrecht; er is een andere Nederlander bij betrokken in de persoon van Jan Starink, wiens nieuwe vertaling van Tristram Shandy dit jaar verschijnt.

Monkman heeft teksten van Sterne die Curtis niet herkend had geïdentificeerd, niet alleen in de York Gazetteer, maar ook op een paar punten in het oppositieblad waartegen de Gazetteer Walpole in bescherming nam, de York Courant. De identificatie is gemaakt op stilistische gronden. Al is de inhoud weinig bijzonders, wanneer de stukken ‘a certain style’ hebben is er reden om aan Sterne te denken, ‘for I know of hardly any Whig of similar political stance in or about York at the time who could write, that is, spin words, however dull or emptily scurrilous, out of his own head, instead of merely stringing a few borrowed thoughts or clichés arhythmically together’. Daar komt bij dat hij herkenbaar is aan sommige woorden en spellingen die hij bij voorkeur gebruikte, en aan zijn ‘liking for (and skilful keeping alive the sense and rhythm of) very long sentences; and his adroit and sometimes unconventional use of brackets’.

Het is een innemende vorm van onderzoek, met die stilistische herkenning. Het moet alleen niet te lang duren, zullen de meeste lezers zeggen; bij de gedachte aan wat er allemaal nog meer gelezen moet worden hebben wij maar enkele uurtjes beschikbaar voor teksten die de onvermoeibare ontdekker zelf vaak emptily scurrilous vindt. Sterneans en

[p. 130]

Shandeans kennen die beperking niet. J.C. T. Oates was ook zo iemand. Hij heeft de Oates-verzameling bijeengebracht die in 1986 door de universiteitsbibliotheek van Cambridge is overgenomen: 577 delen, boeken en pamfletten en andere documenten.

De verbeeldingswereld van de geleerden is een heel andere dan van Sterne zelf, die niet de geaardheid had van een onderzoeker of een verzamelaar. Wel kan gezegd worden dat zo'n onverzadelijke toewijding aan een historisch personage iets zonderlings heeft, iets excentrieks, en in zoverre een mate van verwantschap met hem toont. Iets meer dan vijftig jaar geleden, schrijft Monkman, werd ik ‘so knocked sideways by a first reading of Tristram Shandy that it seems no less than logical that I now live in the house where most of it was written’.

Zulke dingen kunnen mensen gebeuren. Het is niet gebeurd met Arthur Cash die nu werkt aan een biografie van John Wilkes, hoor ik - wel weer een figuur die dichter bij Sterne staat dan bij hem. ‘That Sterne and Wilkes were indeed intimate can hardly be doubted,’ schrijft hij over hun ontmoetingen in Parijs in 1763. Wilkes leefde in ballingschap, of tenminste op de vlucht voor de Engelse justitie; niet dat hij gewelddaden gepleegd had, maar hij had de wet overtreden met publikaties in zijn blad de North Briton. Sterne en hij waren allebei vrouwenjagers, hij op een ongegeneerder manier dan de dominee die nog iets van een nette schijn handhaafde.

Dat Sterne ook in York en Coxwold achter vrouwen aanzat weten wij toch van zijn eigen verzekeringen. Hij had het er vaak over, hij hield van schuine grapjes, het was een van de redenen waarom hij overhoop lag met zijn vrouw, en hij zocht geregeld zijn vriend John Hall op die jolige avonden organiseerde in zijn Skelton Castle in Noord-Yorkshire. Het kan voor zijn parochianen in de dorpjes niet verborgen zijn gebleven hoe hij zijn vrije tijd besteedde, en voor zijn relaties in York nog minder. Dat zij het van hem accepteerden bewijst dat de Anglicaanse kerk niet streng was in de achttiende eeuw, minder dan honderd jaar later. Anderzijds doet het vermoeden dat Sterne een van de mensen was zoals er altijd voorkomen die genoeg toon en tact hebben om ongestraft sommige regels van de samenleving te kunnen negeren.

Hij is niet altijd tactvol gebleven. In zijn laatste acht jaar, toen hij beroemd was door Tristram Shandy, veroorloofde hij zich steeds meer vrijheden. ‘Although our evidence is limited, it does appear that Sterne sometimes approached the limits of decency when he spoke with women,’ schrijft Cash. Sommige van zijn tijdgenoten drukten het minder behouden uit. Van David Garrick, de acteur, is de uitspraak genoteerd dat vrouwen zich uit een gezelschap moesten terugtrekken als hij op gang kwam. Een ander vertelde dat een deftige oude mevrouw hem naar zijn leeftijd vroeg en hij antwoordde, ‘Quatre fois, Madame,’ alsof zij niet anders op het oog kon hebben dan zijn potentie.

Als hij zich zulk soort grapjes veroorloofde in zijn werk klonken zij minder naakt, maar zij werden toch tegen hem ingebracht door de kritiek. Hij heeft zelden iets goeds te horen gekregen van zijn vakgenoten, hoe briljant en geestig en origineel hij ook een tijd lang gevonden werd door veel lezers. Tristram Shandy klinkt leuk en bijzonder maar gaat eigenlijk nergens over, werd ervan geschreven. Het aanvullende bezwaar was dat de soort leukheid niet te pas kwam voor een geestelijke. ‘Is it possible that a man of such wit and understanding as our Author possesses, should have so little decency and discretion?’ vroeg een medewerker van de Monthly Review zich af; Samuel Richardson schreef aan een vriend: ‘One extenuating circumstance attends his works, that they are too gross to be inflaming’; en dat vonden veel literatoren.

De moderne lezer is meer libertinage gewend dan de achttiende-eeuwse - niet in zijn privé-leven misschien, maar in zijn lectuur. Vandaar ook dat het voor ons een gemis is in Sterne's biografie dat er haast niets gehoord

[p. 131]

en gezien wordt van al die vrouwen. Hij heeft er zelf weinig over verteld; wat in zijn romans staat is niet zijn eigen ervaring. De biograaf is machteloos. Hij kan alleen verzekeren dat iedereen ervan wist, in de eerste plaats Elizabeth, mevrouw Sterne. Wij mogen Cash niets verwijten op dit punt, maar het blijft een kale plek in de levensbeschrijving. De seksuele praktijk van Boswell in dezelfde tijd staat ons veel duidelijker voor ogen, en die is van minder betekenis omdat het grotendeels hoerenlopen was. Bij Sterne was er ook zo'n deel, maar hoe groot? Hij is een van de uitvinders van de sentimentele stijl van de achttiende eeuw, toen sentimenteel nog niet betekende vals-gevoelig, Ik zou mij kunnen voorstellen dat hij sterker dan Boswell betrokken raakte in voorbijgaande bedavonturen; en zo niet, dat hij er vrouwen meer in betrok, met mooie lieve praatjes.

De best gedocumenteerde relaties van Sterne met vrouwen zijn die met zijn echtgenote en die met Eliza Draper, voor wie hij in zijn laatste jaar een Journal schreef. Elizabeth was een intelligente prikkelbare vrouw die zich opwond over geldzaken en vrouwenzaken en in 1759 een tijd lang verzorgd moest worden in het achttiende-eeuwse equivalent van een psychiatrische kliniek. In 1762 toen Sterne's reputatie gemaakt was en hij zich reizen naar Frankrijk kon veroorloven waar zijn gezondheid misschien vooruit zou gaan, vergezelden zij en Lydia hem naar het zuiden en besloten dat zij daar verder wilden leven. Dat hebben zij ook gedaan gekregen. Tegen het eind van 1767 kwamen zij in Coxwold om geldzaken te regelen, tot ontsteltenis van de schrijver die aan A Sentimental Journey bezig was en voorzag dat het werk wekenlang stil zou liggen. Het bezoek liep uit doordat de zaken opnieuw ingewikkeld werden na zijn dood; maar midden 1769 waren zij terug in Frankrijk.

Sterne vond het bezoek des te lastiger omdat hij dat najaar vervuld was van Eliza Draper voor wie hij al zijn gevoelens opschreef. Hij had haar in het begin van het jaar ontmoet in Londen en twee maanden lang vaak gesproken. Toen moest zij naar India, waar haar echtgenoot werkte die zij niet uit kon staan en die zij in 1773 verlaten heeft. Sterne heeft haar bevrijding niet beleefd, maar het zou weinig verschil voor hem gemaakt hebben want hij was aan het eind van '67 over zijn extase heen en hield op met het Journal.

Deze twee liefdes, de ene ruziënd en de andere schriftelijk, geven misschien een waarheidsgetrouw maar in ieder geval een onvolledig beeld van de bekende ladies' man. Hij heeft als een deskundige geschreven over vlotte verleidingen, en het staat vast dat hij die kunde niet alleen uit zijn fantasie haalde; maar hoe hij deed en wat er voor verwikkelingen van kwamen blijft verborgen.

Het beeld van Sterne's mannelijke vriendschappen is makkelijker te onderscheiden; die gingen minder snel over en er zijn verscheidene bekenden bij, zoals Wilkes, rebel van 1760 en later Lord Mayor van Londen. Een soortgelijke band als met Wilkes had hij met John Hall, na zijn huwelijk Hall-Stevenson genaamd maar die aan zijn vrouws familie ontleende toevoeging liet hij weer vallen toen hij genoeg van haar kreeg. De feesten die hij gaf op Skelton Castle doen denken aan de Hell-Fire Club van Sir Francis Dashwood bij Beckenham, maar waren minder wild en werden niet zo vermaard.

Naast zulke min of meer gelijken konden tot zijn vrienden misschien ook gerekend worden beschermers zoals Stephen Croft en Lord Fauconberg, beiden landeigenaren en mannen van belang in de Yorkse regio. Later waren er figuren die op hun beurt door hem in bescherming genomen werden, althans het een eer vonden om met hem om te gaan: William Combe die na zijn dood brieven van hem nagemaakt heeft, en Richard Griffith die voor een weddenschap een boek schreef dat hij publiceerde als nagelaten werk van de meester. Anderzijds leverde zijn roem hem een paar aanzienlijke vrienden op: Garrick,

[p. 132]

die hem toch niet fatsoenlijk genoeg vond en hem liet lopen, en Reynolds de schilder die hij kort voor zijn dood nog sprak in Londen.

De laatste twee doen meteen denken aan de Club, het gezelschap van Dr Johnson en Boswell en Gibbon en Burke, waar zij ook lid van waren. Sterne is daar nooit voor in aanmerking gekomen, omdat hij geen Londenaar was misschien, maar bovendien paste hij niet in het kader. Johnson vond Tristram Shandy een werk dat zich alleen door gekkigheid onderscheidde, en Boswell die nogal eens met hem van mening verschilde zag er ook niets in.

Het kader van de Club was er een voor zware intellectuelen. Zo iemand was Sterne niet, al werd hij overal ontvangen als auteur van de dag en lieten sommige vrouwen zich door hem inpalmen.

Op het eerste gezicht lijkt het of Sterne tot zijn zevenenveertigste een obscure dorpsdominee was en zichzelf in 1760 verraste met zijn schrijftalent waarna hij een lieveling werd van de salons van Londen en Parijs. Bij nader toezien blijkt hij zijn romandebuut enigszins voorbereid te hebben: in de zin dat hij al eerder getoond had hoe onconventioneel hij was in zijn taalbeheersing, en vindingrijk in zijn gedachtenassociaties. Dat heeft Monkman in staat gesteld bijdragen van hem te vinden in de York Gazetteer. Het komt ook aan het licht in A Political Romance van 1759, een satire waarvan de kerk de publikatie wist te verhinderen; en in de preken, door Sterne zelf in vier delen uitgegeven en binnenkort te verwachten in de Florida Edition van zijn verzamelde werk.

Aan de andere kant blijkt bij nader toezien dat zijn succes niet onverdeeld was. Behalve de kerkelijke en letterkundige autoriteiten die op Tristram Shandy neerkeken waren er ook gewone lezers die er genoeg van kregen. Van de 4000 exemplaren van deel v en vi, eind 1761 verschenen, lagen er een jaar later 1000 nog opgestapeld. De totaalscore van zijn literaire carrière was dat hij van alle delen tegen de 4000 exemplaren verkocht heeft. Het was niet slecht, en hij had er een aardige bijverdienste aan naast zijn inkomsten uit de kerk; maar het is geen teken dat de verbeelding van zijn tijdgenoten door hem overweldigd was.

Dat is ook later niet gebeurd. Al is Tristram Shandy verzekerd van zijn plaats in de literatuurgeschiedenis, de lezers die gretig de negen delen (negen korte, in één Penguin) doornemen zijn naar mijn indruk veel minder talrijk dan de liefhebbers van Tom Jones, laat staan die van Pride and Prejudice. Hij had in moderne termen de aanleg van een cult figure, samen met verscheidene andere modernschijnende karakteristieken. Zijn twee remedies tegen de ziekte, seks en lachen, klinken voorbeeldig twintigste-eeuws. ‘I myself must ever have some dulcinea in my head - it harmonises the soul... - but I carry on my affair quite in the French way, sentimentally - “l'amour” (say they) “n'est rien sans sentiment”,’ schreef hij aan een vriend, en in de opdracht van zijn boek aan William Pitt legde hij uit: ‘I live in a constant endeavour to fence against the infirmities of ill health, and other evils of life, by mirth; being firmly persuaded that every time a man smiles, - but much more so, when he laughs, it adds something to this Fragment of Life.’

Deze levenskunst is ons vertrouwd, meer dan aan de achttiende-eeuwers. Dr Johnson zou net zo min als bisschop Warburton van Gloucester met wie Sterne overhoop lag bereid geweest zijn om seks en lachen uit te roepen tot zijn voornaamste antwoorden op de dood. Ongetwijfeld hadden zij andere tijdgenoten die ervoor voelden, of bij buien voor voelden, maar het ontwijkende en pretzoekende is pas typerend voor ons, tweehonderdjaar later (nu de dood langer ontweken kan worden, en amusement dag en nacht beschikbaar is).

Wie weet wat iemand zal beleven die al Sterne's verzamelde preken leest; misschien raakt die geïnspireerd, maar op zichzelf bekeken lijken zijn persoonlijkheid en levens-

[p. 133]

leer mij niets bijzonders. Er vliegen geen vonken uit op, wat hij ook beleefde. Al zijn superioriteit zat in zijn schrijftalent. Mijn manier van schrijven is religieus, zei hij, want ‘I begin with writing the first sentence - and trusting to Almighty God for the second.’ Zes maanden voor zijn dood genoot hij van het schrijven van A Sentimental Journey, ‘equal, just equal, to what I did in my boyish days, when I got astride of a stick, and gallop'd away - The truth is this - that my pen governs me - not me my pen.’ Met die werkwijze heeft hij twintig jaar na de geboorte van de moderne roman de ordelijke verteltrant al voor gek gezet, en uitdrukking gegeven aan een obsessie die mij ook pas onontkoombaar lijkt in de twintigste eeuw: met de onmogelijkheid om in de tijd die ons ter beschikking staat verslag uit te brengen van wat wij ervaren, geleerd en gedacht hebben.

Daarbij is hij nog altijd grappig, zodat hij zijn lezers aan het lachen brengt zonder dat zij hun verbeelding terug hoeven te dwingen naar 1760. Een briljante man, dat was hij, en hij spande zich niet eens in. Zijn pen vloog over het papier.

Wat er nooit in hem gezien werd is een man om een avond mee te discussiëren onder aanzienlijke intellectuelen in het koffiehuis. Bij het bestuderen van zo'n soliede biografie als van Cash, en bij het vernemen van andere onderzoekresultaten lijkt het wel eens of wij hem klein proberen te krijgen door achter zijn schermen te kijken. Dat is natuurlijk niet zo. Wij leven in het tijdvak van biografie en interview: van iedereen moet aan het licht komen hoe zij eigenlijk waren en wat zij eigenlijk vonden.

Een enkele keer werkt het verhelderend; vaak niet, en zelden bij Sterne. Dat wil zeggen, wij begrijpen zijn twee romans niet veel beter als wij het leven van de auteur hebben leren kennen.

Een andere vraag is, verwonderen wij ons na zo'n biografie misschien opnieuw en nog iets meer over de verhoudingen tussen persoonlijkheden en talenten? Dat wel.

Bibliografische aantekening

Sterne's The Life and Opinions of Tristram Shandy, Gentleman en A Sentimental Journey through France and Italy zijn als Penguins te krijgen; het eerste ook in drie delen (het derde bevat The Notes) van de Florida Edition - verzorgd door Melvyn New met anderen, uitgave University of Florida Press.

De biografie van Arthur Cash is in twee delen: Laurence Sterne, The Early and Middle Years (1975) en Laurence Sterne, The Later Years (1986), uitgave Methuen.

The Shandean wordt uitgegeven door de Laurence Sterne Trust in Coxwold, maar beheerd door The Editor of The Shandean, Postbus 71851, 1008 eb Amsterdam.