Maatstaf. Jaargang 38

[p. 123]

Leo van Maris
Chateaubriand en Guillemin: van ideaal naar werkelijkheid

Henri Guillemin is een biograaf zoals er niet veel zijn. Het bijzondere aan hem is niet dat hij vooral over schrijvers heeft geschreven en evenmin dat hij zich méér interesseert voor de persoon van die schrijvers dan voor hun werk. Het eerste komt vaker voor en het laatste ligt bij een biograaf nogal voor de hand. Maar Henri Guillemin is een polemist, die er bovendien veel genoegen in schept de brieven en memoires van zijn schrijvers nauwkeurig te controleren en vervolgens de hele en halve onwaarheden die hij vindt genadeloos aan het licht te brengen. Hij polemiseert met doden en levenden en hij controleert niet alleen zijn directe slachtoffers, maar ook hun naaste of verre omgeving. Op het gebied van ‘debunking’ kent hij zijn weerga niet. Het heeft hem niet overal geliefd gemaakt. Daar komt nog bij dat hij een strijdbaar katholiek is, van een uiterst kritische soort, en dat hij politiek aan de linkerzijde staat. Hij heeft zich in Frankrijk zelfs vaak ‘rouge’ horen noemen en dat woord wordt daar maar zelden als compliment gebruikt. Vooral vanuit het universitaire milieu is veel weerstand en kritiek gekomen. Zelf heeft hij overigens geen universitaire carrière doorlopen. Hij is in de diplomatieke dienst werkzaam geweest en heeft daarnaast veel lezingen gehouden en veel gepubliceerd.

De stijl van Guillemin is direct en levendig. Hij probeert de lezer in zijn enthousiasme of afkeer mee te slepen. Hij spreekt eigenlijk meer dan hij schrijft. Volgens zijn eigen zeggen heeft hij altijd geprobeerd zo direct mogelijk met de lezer te communiceren. Soms begaat hij daarbij slordigheden. Door de snelheid waarmee hij zijn enorme hoeveelheden documenten verwerkt, staan er wel eens fouten in de citaten. Hij vermeldt niet altijd zijn bronnen en komt wel erg veel zelf tussenbeide. Zo staat er in zijn boek L'Enigme Esterhazy (Parijs 1962) een citaat van vijftien regels, waarin hij maar liefst tienmaal met behulp van vierkante haken intervenieert. Dat is nog iets anders dan het soms al zo pedante [sic]. Het maakt in ieder geval wel een levendige indruk.

Zijn biografische geschriften gaan zó vliegend van start dat het aanbeveling verdient zich van tevoren al enigszins op de hoogte te stellen van de levensloop van de betrokkene. Het kan geen kwaad eerst een korte ‘gewone’ biografie te lezen. Maar wanneer men die moeite neemt en vervolgens bereid is Guillemin in alle finesses van zijn bewijsvoering te volgen, ontstaat er een bijzonder interessant beeld van de geportretteerde, die dan misschien beter de geretoucheerde kan worden genoemd.

Guillemin heeft zich uitvoerig beziggehouden met François-René de Chateaubriand en op deze schrijvende burggraaf zijn kritische methode volop kunnen toepassen. Chateaubriand is in 1768 te Saint-Malo uit een oud adellijk geslacht geboren. De familie was financieel aan lager wal geraakt, maar dank zij het geld dat Chateaubriands vader in de slavenhandel had verdiend, was het hem gelukt het kasteel van Combourg en de daarbij behorende landerijen weer in het familiebezit te brengen. In 1786 overlijdt de vader en zijn oudste zoon Jean-Baptiste volgt hem op als graaf van Combourg. Volgens het geldende

[p. 124]

1 Chateaubriand in 1807 door L. Girodet

2 Chateaubriand op de ruïnes van Carthago (1807)

erfrecht gaat vrijwel het gehele bezit naar de oudste zoon. Francois-René erft slechts tien procent. Na achtereenvolgens te hebben overwogen priester of soldaat te worden - hij heeft zelfs een aantal maanden in een regiment gediend - besluit Chateaubriand in 1791 een reis naar Amerika te maken. Bij zijn terugkomst in 1792 trouwt hij, vooral op aandringen van zijn zuster Lucile, met Céleste Buisson de la Vigue, op wie hij evenwel nooit verliefd is geweest. Helaas blijkt ze minder rijk te zijn dan aanvankelijk werd gedacht.

De politieke toestand in Frankrijk doet Chateaubriand in 1793 emigreren. Hij leeft in weinig florissante omstandigheden op Jersey en in Londen en keert pas in 1800 naar Frankrijk terug, waar inmiddels Napoleon op het toneel is verschenen. In 1801 slaagt hij erin zich van de ‘liste des émigrés’ te laten schrappen - een eerste voorwaarde voor welke carrière dan ook. In hetzelfde jaar publiceert hij Atala en in 1802 Le Génie du Christianisme en René. In 1803 wordt hij benoemd tot secretaris bij de diplomatieke vertegenwoordiging in Rome. Later in het jaar volgt een benoeming in de Valais. In 1806 maakt hij een reis naar Italië, Griekenland, Turkije en Egypte, waarover hij een verslag publiceert. In 1814 wordt hij tot ambassadeur in Zweden benoemd. Als Napoleon in 1814 ten val komt, probeert Chateaubriand onmiddellijk zijn geluk bij Lodewijs xviii. Bij de kortstondige terugkeer van Napoleon in 1815 vlucht de koning naar Gent en Chateaubriand reist met hem mee. Lodewijk maakt hem ‘pair de France’. In 1820 wordt Chateaubriand gevolmachtigd minister in Berlijn, in 1822 ambassadeur in Londen en aan het eind van datzelfde jaar minister van buitenlandse zaken, een functie die hij in 1824 weer kwijtraakt. In 1828 - onder de nieuwe koning Charles x - volgt zijn benoeming tot ambassadeur in Rome. Het daaropvolgende jaar neemt hij ontslag en wijdt zich vervolgens uitsluitend aan het schrijven. Hij publiceert zijn Etudes historiques (1831), het tweedelige Essai sur la littérature anglaise

[p. 125]

(1836), het eveneens tweedelige Congrès de Vérone (1838) en een Vie de Rancé (1844). Hoofdzakelijk werkt hij echter aan zijn Mémoires d'outre-tombe, die na zijn dood, in 1848, als feuilleton in La Presse worden gepubliceerd. Zoals uit de titel al blijkt, was het ook Chateaubriands bedoeling deze memoires ‘van de andere zijde van het graf’ inderdaad pas na zijn dood te laten verschijnen.

Guillemin heeft aan de Mémoires zijn hart kunnen ophalen. Historisch gezien zijn ze hoogst onbetrouwbaar. De auteur probeert voortdurend zichzelf in een goed daglicht te stellen en past de feiten daaraan aan. Er valt dus heel wat te corrigeren. Toch stelt Guillemin zich niet op als een tegenstander van Chateaubriand. Al op de eerste bladzijde van zijn boek L'homme des ‘Mémoires d'outre-tombe’ (Parijs 1964) krijgt George Sand ervan langs omdat ze het gewaagd heeft over Chateaubriand op te merken: ‘iemand die niets sympathieks heeft, niets menselijks om zo te zeggen.’ Guillemin slaat genadeloos terug: ‘Laten we haar Histoire de ma Vie eens opslaan (daar is overigens moed voor nodig, want de stijl van mevrouw mist iedere kraak of smaak); wat onoprechtheid betreft moet de burggraaf het tegen haar afleggen. En hoe!’ Delphine de Custine, een van Chateaubriands talloze vriendinnen, verklaarde dat ze ‘encharmée’ van hem was. ‘Wat kan ik dat goed begrijpen!’ is de reactie van Guillemin. Hij vindt het onmogelijk niet op Chateaubriand gesteld te zijn. Zijn talent is onmetelijk en betoverend. De Mémoires d'outre-tombe is een van de mooiste boeken die in het Frans geschreven zijn, maar heel de inhoud moet gecontroleerd worden en meestal is de uitkomst daarvan bedroevend. Het is onmogelijk Chateaubriand te vertrouwen. Niet alleen laat hij feiten weg die aan het ideaalbeeld dat hij van zichzelf vormt afbreuk zouden doen, maar ook verzint hij gebeurtenissen die nooit hebben plaatsgevonden of die in de tijd waarin hij ze beschrijft volstrekt onmogelijk waren. In zijn jeugd heeft hij ‘linkse’ sympathieën gehad, die nergens in zijn memoires zijn terug te vinden. Evenmin komen zijn jeugdvriendinnetjes ter sprake, hoewel daar uit andere bron het een en ander over bekend is. Alles wat hij tijdens de Revolutie heeft geschreven zou verloren zijn gegaan. Dat is natuurlijk mogelijk, maar waarschijnlijker is dat hij zich later voor die geschriften schaamt. Tijdens de jaren van zijn ballingschap in Londen zou hij erin geslaagd zijn, door het omkopen van een conciërge, het paleis van Windsor binnen te komen, waar hij George iii in krankzinnige toestand zou hebben geobserveerd. Maar zo George iii al een moderne King Lear is geweest, dan toch pas tien jaar later en niet toen Chateaubriand in Engeland was. Ook zou hij George Washington hebben ontmoet, maar deze laatste heeft dat later met stelligheid ontkend: ‘I didn't see him’.

Voor de Franse ballingen in Londen was het mogelijk een regelmatige financiële ondersteuning te krijgen. Chateaubriand schrijft dat hij geen aalmoezen wenste te accepteren, maar uit de bewaard gebleven lijsten blijkt het tegendeel. Vanaf oktober 1793 komt hij daarop voor. Ook heeft hij in die tijd privé-lessen Frans gegeven, maar dat paste niet in het ‘plechtige’ beeld dat hij van zichzelf wilde geven en hij heeft het dus verzwegen. Armoede heeft nog iets nobels, maar lesgeven, dat was te gewoon.

In zijn reisbeschrijvingen heeft Chateaubriand veel verzonnen of eenvoudigweg overgeschreven. Zo beschrijft hij wat hij in Louisiana heeft gezien, terwijl hij helemaal niet in Louisiana is geweest. Zelfs voor reizen in Frankrijk plundert hij bestaande reisgidsen. In het verslag van zijn reis naar het Heilig Land staat dat hij voor zijn beschrijvingen natuurlijk het een en ander aan de memoires van de abbé Guénée had kunnen ontlenen, zoals zo vaak reizigers andere boeken overschrijven. Maar dat is nu precies wat hij gedaan heeft! Hij beschrijft ruïnes in Carthago die sinds het vorige reisverslag (van Shaw) verdwenen zijn. Soms maakt hij een reis in de andere richting dan een van zijn voorgangers en vraagt ons dan dingen rechts

[p. 126]

te bekijken die zich voor hem links bevonden en omgekeerd.

Als zijn zuster Lucile zelfmoord heeft gepleegd, zegt hij dat haar graf niet te vinden is. Daarvan is echter geen sprake. Hij heeft geen grafsteen geplaatst en bedenkt daar later deze reden voor. Heel ver gaat ook de opmerking dat Napoleon hem een diplomatieke functie wilde toevertrouwen, maar dat hij die weigerde en er zelfs nooit aan had gedacht. Dat alles is volstrekt onjuist. Hij slaat volgens Guillemin met deze uitspraken al zijn records. Hij dacht werkelijk aan niets anders dan aan het veroveren van een plaats in het staatsapparaat. Om dat te bereiken schreef hij zijn alleronderdanigste brieven aan Elisa, de zuster van Napoleon: ‘U bent mijn enige beschermster [...] Ik verwacht mijn heil alleen van u.’

Bij de verschillende machtswisselingen in Frankrijk heeft Chateaubriand de bakens af en toe moeten verzetten. Zo kostte het hem na zijn ballingschap enige moeite de weg af te leggen van een verdediger van de Bourbons tot een aanhanger van Napoleon. Na de nederlaag van deze laatste werd hij weer Bourbon-gezind.

Met Napoleon heeft hij in het begin enkele kleine schermutselingen gehad, die in de Mémoires sterk worden overdreven. Maar na de val van Napoleon was het natuurlijk interessant zich als een van zijn grote tegenstanders voor te doen. Het eerste incident vond plaats in 1804, toen hij, na de door Napoleon beraamde moord op de due d'Enghien, een benoeming op een diplomatieke post weigerde. Maar zoals Guillemin heeft uitgezocht, verwijst Chateaubriand in zijn brief uitsluitend naar de slechte gezondheidstoestand van zijn vrouw. Heel flink was dat dus niet. In 1807 heeft hij vervolgens in de Mercure de France, die toen zijn eigendom was, enkele opmerkingen gemaakt die slecht vielen bij het regime. In de Mémoires schrijft hij later dat zijn eigendom verloren ging en dat zijn persoon als door een wonder ontsnapte. Het ‘verloren gaan’ van de Mercure komt er echter op neer dat het blad onder censuur werd geplaatst. Van een bedreiging van zijn persoon was in het geheel geen sprake. Napoleon waarschuwde alleen dat hij geen herhaling wenste. Hierna gaf Chateaubriand geen blijk meer van enige irritatie ten aanzien van de machthebber, integendeel.

Als Napoleon het verlangen uitdrukt dat Chateaubriand lid wordt van de Académie française, wordt hij door dat illustere genootschap gekozen, met één stem meerderheid. Enthousiasme kan de Académie dus niet worden aangewreven. Chateaubriand stelde het later voor alsof Napoleon hem voor de keus stelde: Académie française of de gevangenis van Vincennes. Maar ook daarvan is geen sprake en bovendien is Guillemin uit andere documenten gebleken dat Chateaubriand het prachtig vindt tot de ‘onsterfelijken’ te behoren.

Er zijn, volgens Guillemin, in het leven van Chateaubriand maar weinig zaken aan te wijzen die erger zijn dan zijn houding bij de val van Napoleon in 1814. Chateaubriand schrijft dat hij voortdurend is vervolgd, maar dat hij heeft standgehouden tegenover de tiran. In werkelijkheid heeft hij de keizer voornamelijk kwalijk genomen dat deze hem geen hoge post heeft aangeboden.

Als in 1814 Lodewijk xviii aan de macht komt, zet Chateaubriand zijn pogingen om in een hoge functie benoemd te worden met grote kracht voort. ‘Ik heb geen enkele ambitie’, ‘Mijn fout is dat ik niet genoeg aandacht aan mezelf besteed’, staat er in de Mémoires te lezen. Intussen slaagt hij er dan toch in zich tot gevolmachtigd minister in Zweden te laten benoemen. Zijn standplaats ziet hij nooit, het bijbehorende salaris laat hij zich echter, zoals Guillemin opmerkt, niet voorbijgaan. In 1815 weet hij het tot ministre d'Etat te brengen, een erebaan met een bijpassend eregeld van 24 000 livres. In hetzelfde jaar volgt, zoals al eerder vermeld, zijn benoeming tot pair de France (12 000 livres). Intussen vindt hij nog steeds dat hij onder de Bourbons niet krijgt waar hij recht op heeft. In 1820 wordt hij

[p. 127]

ambassadeur in Berlijn (80 000 livres). La Mennais merkt kort daarna over hem op: ‘Hij is de merkwaardigste man die ik ken. Hij vormt een compleet toneelstuk op zich.’ Onmogelijk het daarmee oneens te zijn, voegt Guillemin eraan toe.

Wanneer kort daarna zijn politieke vrienden Villèle en Corbière bedanken als minister, neemt Chateaubriand ontslag als ambassadeur in Berlijn. In 1822 lukt het hem de uiterst belangrijke ambassade in Londen (300 000 livres) te bemachtigen. Chateaubriands zelfoverschatting blijkt uit zijn opmerking: ‘Als ik me terugtrek, wankelt de hele staat.’ Tijdens zijn ambassadeurschap bedenkt zijn kok, Montmirel, de chateaubriand of chateaubriant, een biefstuk die nog regelmatig in restaurants wordt geserveerd.

Eind 1822 wordt hij dan toch eindelijk benoemd tot minister van buitenlandse zaken. Guillemin heeft een uitlating van zijn neef Christian opgespoord: ‘Onze belangrijke oom is dus boven aan de ladder aangekomen. We hoeven nu nog alleen maar op zijn val te wachten.’ Het jaar daarna wordt Christian jezuïet, voegt Guillemin er laconiek aan toe.

Tijdens het ministerschap van Chateaubriand voert Frankrijk oorlog met Spanje, naar het schijnt hoofdzakelijk om het leger wat om handen te geven. Na de val van Cadix, waarmee Frankrijk de oorlog heeft gewonnen, ontvangt Chateaubriand zijn ‘Cordon bleu’, een hoge onderscheiding, niet onmiddellijk, maar met acht dagen vertraging. Het is reden tot grote ontevredenheid. In 1824 wordt hem het ministerschap weer ontnomen. De oorzaak daarvan is volgens Guillemin een gebrek aan solidariteit met zijn collegaministers geweest.

Na de verkiezingen van 1827 worden hem enkele ministeries aangeboden, waarschijnlijk die van onderwijs en marine, maar hij weigert. Buitenlandse zaken zou hij, volgens Guillemin, wel hebben aangenomen. In 1828 wordt hij ambassadeur in Rome, een post die hij het jaar daarna weer moet opgeven omdat Polignac eerste minister is geworden, een politicus die veel rechtser staat dan Chateaubriand.

Als Louis-Philippe in 1830 koning wordt, is het voorgoed afgelopen met Chateaubriands koketteren met de macht. Guillemin heeft daar alle waardering voor: ‘De wijze waarop hij het toneel verlaat, kost hem veel geld, maar is ontegenzeggelijk geslaagd.’ In de ogen van Guillemin wordt Chateaubriand daardoor zelfs gerehabiliteerd. Als hij kiest voor de afgezette koning Charles x, de Bourbon, tegen Louis-Philippe, de Orléans, is dat niet alleen een houding, maar ook een offer. Chateaubriand is dus, ook volgens Guillemin, moreel niet gehéél slecht.

Guillemin besteedt bijzondere aandacht aan de manier waarop Chateaubriand zijn geld uitgeeft. Zijn bodemloze put kent drie afdelingen. Ten eerste alles wat hij voor zichzelf nodig heeft: elegante kleding, voeding (hij was een gourmand), huisvesting en reizen. Dan de liefdadigheid: hij vormde een van de financiële steunpilaren van het ziekenhuis Marie-Thérèse. En ten slotte zijn maîtresses. Chateaubriand heeft er veel gehad. Desondanks schrijft hij dat zijn tijd en de wereld die hij heeft meegemaakt een dubbele eenzaamheid voor hem hebben betekend. Eenzaam en stil is zijn leven langs veel lawaai en tumult gegaan. Wanneer de liefde in zijn persoonlijk leven lijkt op wat hij in zijn boeken beschreven heeft, is er inderdaad lawaai en tumult geweest. Liefde is bij hem altijd verwoesting en vernietiging. De partners worden verscheurd of verscheuren elkaar.

Guillemin laat ons een boek lang zien hoe vals en onecht vele van de uitspraken van Chateaubriand klinken als we ze vergelijken met zijn leven en zijn werkelijke bedoelingen. Guillemins studie is één grote ontmaskering van zijn ‘held’, maar als hij op het punt is aangekomen dat er aan het eind van het boek afscheid van die held moet worden genomen, verklaart hij ‘en daar heb ik helemaal geen zin in’. En even verder: ‘Je vergeeft hem alles’ en: ‘Je verveelt je nooit met hem en dat is een onmetelijke verdienste.’