Maatstaf. Jaargang 38

[p. 110]

Léon Hanssen
Over moderne helden en medeplichtigheid

I

Moderne helden

De eeuwenoude traditie van de biografie betekent een even oud eerbetoon aan het individu dat zich van zijn medemensen onderscheidt. Het door Fukuyama aangekondigde einde van de geschiedenis lijkt aan deze traditie echter een halt te roepen. We zouden staan aan de vooravond van de dood van het individu.

In de posthistorische periode die Fukuyama ons voorspelt, zijn de ideologische tegenstellingen opgeheven in een aan verveling grenzende eensgezindheid. De roerige debatten van weleer verworden tot het gemurmel van de massa die niet meer weet wat gisteren, wat vandaag en wat morgen is. Er is geen oppositie meer, slechts conformiteit en consumptie; en het individu dat zich pas in zijn durf tot neen-zeggen als individu articuleert, verlaat de geschiedenis door de achterdeur.

‘De moderne held bewijst zich in de terugtocht,’ schreef de Duitse cultuurcriticus Hans Magnus Enzensberger recentelijk in een krantenessay (de Volkskrant, 24 februari 1990). Inderdaad lijken de grote culthelden van deze tijd zich te onderscheiden in zelfverwerping en rugwaartse beweging. Zou dit nog de enige respectabele manier zijn om te ontkomen aan de alles opslokkende algemeenheid van de moderne tijd?

Vincent van Gogh, heden bewierookt als geen ander artiest, jammerde honderd jaar geleden: ‘Ik beschouw het als een schipbreuk, deze reis.’ Zijn collega Andy Warhol had het liefst met één penseelstreek uit het leven willen ‘verdwijnen’ en op zijn grafsteen mocht slechts één woord komen te staan: ‘drogbeeld’. Het popidool John Lennon zong zijn miljoenenpubliek in een van zijn mooiste songs toe: ‘I'm a looser and I'm not what I appear to be.’ Een laatste voorbeeld nog. James Dean moet over zichzelf hebben gezegd: ‘Why should I be loved? I'm a bastard, a nothing, a no good’ - en desondanks wordt hij, die op vierentwintigjarige leeftijd bij een auto-ongeluk om het leven kwam, vereerd als het symbool van de generatie van de jaren vijftig.

Van de vier genoemden kwam alleen Warhol op een natuurlijke wijze aan zijn einde - hij overleefde in 1968 op het nippertje een aanslag -, maar hun voortijdige dood lijkt alleen maar bij te dragen aan de bloei van hun postume leven. Hij maakt het mysterie van hun in tragiek gedrenkte grootheid groter.

Niemand weet wie zij wel zijn, deze moderne helden, en misschien schuilt hierin wel een belangrijk deel van hun aantrekkingskracht. Zij dragen een laatste geheim met zich mee dat zich niet meer aan het dood-en-begraven-zijn ontrukken laat. En steeds weer gaan de levenden op zoek naar dit geheim, om het met hun liefde of haat of wetenschapsideaal in bezit te nemen.

De biograaf is een van hen. Wat de biograaf probeert te doen is het geheim, het raadsel achter zijn held in al zijn kracht op te roepen. Hij zoekt naar de sleutelmomenten in het levensverhaal, maar tegelijkertijd beseft hij dat elk van deze momenten de mogelijkheid van geheel verschillende werelden in zich draagt. Ieder moment wordt beheerst door een samenspel van toeval en noodzakelijkheid

[p. 111]

en bezit daarmee een zekere mate van openheid. Alles kan in principe ineens anders lopen. Deze dubbelheid dwingt de biograaf, net als de fictieschrijver, om rond zijn woorden een halo van ambiguïteit te laten zweven.

De definitieve, alles verklarende biografie wordt een dode biografie, waar zij geen ruimte overlaat voor het indeterminisme. Toch wint in de biograaf de determinist het veelal van de indeterminist. In zijn biografie van Mozart uit 1977 was Wolfgang Hildesheimer er niet in geslaagd de laatste beweeggrond van de geniale componist volledig te ontraadselen. Uiteindelijk was de grillige held hem toch nog tussen de vingers geglipt. Hildesheimer schreef toen een biografie van de fictieve persoon Marbot, met wie hij kon omspringen zoals hij maar wenste. Hij maakte de arme Marbot tot slachtoffer van een onverwerkt oedipuscomplex en dreef hem vervolgens de zelfmoord in. De wil tot macht van de auteur was alsnog bevredigd.

De biografie die Hendrik Henrichs verledenjaar over Johan Brouwer publiceerde is ook de biografie van een biograaf. Brouwer schreef immers biografieën van Johanna de Waanzinnige en van Montigny, boeken waarin hij op zoek ging naar de door eeuwen versluierde geheimen van de tragische Johanna, Montigny en Don Carlos. Maar van alle drie was hij zo kies hun mysterie en daarmee hun fascinatie intact te laten, zoals Brouwer ook zijn eigen, persoonlijke geheim voor de buitenwereld koesterde en beschermde.

De biograaf van Johan Brouwer heeft zich veel ijver gegeven om dit mysterie in zijn hoofdpersoon op te lossen. Hij ontdekt de verborgen sleutel tot Brouwer in diens verzwegen homoseksualiteit, maar in heel dit reductionisme bereikt hij ongewild slechts de onttovering van zijn held en daarmee toch ook wel van de biografie. Angenies Brandenburg vindt in haar biografie van Annie Romein-Verschoor de beheersende factor achter dit leven in de persoon van Annies paranoïde, zielige en zieke moeder, de zondebok van het boek. Maar juist bij zulk een - overigens virtuoze! - demonstratie van verklaren-tot-aan-de-allereerste-oorzaak-toe is de lezer onwillekeurig geneigd te denken: neen, dit kan toch moeilijk kloppen, de werkelijkheid zit complexer in mekaar, er blijft altijd een rest over die zich aan verklaring onttrekt. De werkelijkheid is nu eenmaal geen puzzel en als zij het al was, dan zijn toch de meeste stukjes zoek!

De levende mens

In de renaissance, zo zegt de literatuur, is het type opgestaan van de vrije en onafhankelijke persoonlijkheid die in laatste instantie alleen iets verschuldigd wenst te zijn aan zichzelf. Het erfgoed dat hij heeft verzameld, wil hij uitsluitend aan zichzelf te danken hebben, en als hij al tribuut brengt aan anderen, dan alleen omdat hij die anderen overwonnen heeft en ingelijfd in zijn eigen geest.

Toch zijn het juist vaak deze ‘grote persoonlijkheden’ geweest, die bij uitstek geneigd waren hun schatplichtigheid toe te geven aan hun erflaters. Ik denk daarbij aan de mooie woorden waarmee de schilder Anselm Feuerbach in zijn autobiografie Ein Vermächtnis zijn grote voorbeeld Veronese gedenkt, of aan de (overigens nogal geveinsde) bescheidenheid waarmee Salvador Dali zijn eigen vaardigheden liet afsteken tegen de volstrekte genialiteit van Raphaël en Vermeer.

Ik denk daarbij ook aan het essay van Nietzsche over ‘Schopenhauer als Erzieher’. Voor alles, schreef Nietzsche, wilde hij dóór het werk van Schopenhauer heen kijken om ‘mij de levende mens voor te stellen die slechts diegenen tot zijn erfgenamen beloofde te benoemen, die méér wilden en konden zijn dan alleen maar zijn lezers: namelijk zijn zoons en pupillen’.

Daar gaat het kennelijk steeds weer om: de levende mens.

Menno ter Braak, die op zijn beurt een erfgenaam was van Nietzsche, zei dat hij slechts op één manier met zijn lezers wilde spreken: van mens tot mens. Maar het was diezelfde Ter Braak die eens in een brief aan

[p. 112]

Du Perron heeft geschreven dat hij eigenlijk in raadselen spreken en daarbij toch niet de onwaarheid zeggen wilde.

Bij de levende mens komt dus nog een tweede aspect kijken: het door hemzelf gecreëerde raadsel. In verband met Martinus Nijhoff schreef Gerrit Komrij: ‘Een goed dichter is een illusionist. Híj grossiert niet in bekentenissen’ (nrc Handelsblad, 22 november 1989). Het persoonlijk raadsel is de vrijheidszone die het individu voor zichzelf opeist tegenover de algemeenheid en het determinisme van zijn tijd. De biograaf ziet zich hiermee in een hoogst netelige positie gemanoeuvreerd: hij zou bij wijze van spreken in raadselen moeten schrijven om zijn hoofdpersoon als levende mens nader tot de lezer te brengen. Misschien is dit wel de spreekwoordelijke prinsenkus waarmee hij het slapende onderwerp weer tot leven wekt.

II

De medeplichtigheid der intellectuelen

Tegenover de persoonlijke aura van een mens staat de algemeenheid van de tijd waarin hij geworteld is en die in hem tot uitdrukking komt. De filosoof Herder had al ruim twee eeuwen geleden gezegd: ‘Niet ik denk, maar “het” denkt in mij’ (‘Es denkt in mir’), wat geïnterpreteerd zou kunnen worden als: de tijdgeest denkt in mij. Toch kregen wij bijvoorbeeld tijdens onze studie geschiedenis het tijdperk van de Verlichting nog helemaal geschetst als een republiek van genieën, die hoog verheven boven het banale ‘tijdgebeuren’ en het gewauwel van de anonieme massa, aanminnig met elkaar vanaf de bergtoppen discussieerden.

Dit is het prototype van de intellectuele of ideeëngeschiedenis, zoals er legio geschreven zijn. In een van de beste werken uit dit genre, Karl Löwiths Von Hegel zu Nietzsche uit 1941, constateert men met enige verbijstering het ontbreken van een theoretisch model waarin de wisselwerking tussen individu en zijn tijd geformuleerd wordt. De ideeënhistorische ontwikkeling is uitgebeeld als een vrijwel immanent werkingsproces en nagenoeg los daarvan staat het maatschappelijke proces, dat wordt voorgesteld als een autonoom natuurgebeuren waarop het individu werktuiglijk reageert zoals het voor een onweersbui een paraplu opsteekt. En toch zouden juist deze ‘vrijzwevende’ intellectuelen een soevereine kijk hebben gehad op het gehele zijn, zij, als ‘wachters in een al te duistere nacht’ (Karl Mannheim).

Aan de onderzoekers van marxistische origine komt de eer toe met deze constructie gebroken te hebben, conform het parool van Lenin: je kunt niet in de maatschappij leven en tegelijkertijd onafhankelijk van haar zijn. Het door Georg Lukács in zijn Zerstörung der Vernunft gehanteerde concept van ‘sociale genese’, was in dit verband een eye-opener. Dat deze studie uit 1954 zich als gevolg van - ook hier weer! - een overdadig determinisme als een persiflage laat lezen, doet daaraan in essentie weinig af.

De Franse socioloog Pierre Bourdieu heeft een nieuwe poging gedaan om te breken met de diepverankerde illusie van de belangeloosheid en onafhankelijkheid der intellectuelen. Zijn ‘habitus’-begrip betekent grof gezegd de sociale code die zich in de mensen geïncarneerd zou hebben en die deze onbewust weer reproduceren - in hun smaak, hun maatschappelijke (voor)oordelen, maar ook in hun wetenschappelijke produktie. Bourdieu spreekt in dit verband zelfs van een ‘ontologische medeplichtigheid’.

Men zal er derhalve op bedacht moeten zijn dat de intellectueel ook in zijn meest theoretische en objectiverende uitspraken zijn ‘ideologie’ en ‘normativisme’ tot gelding laat komen. In die zin signaleerde de historicus Jef Suys al eens dat Huizinga's theoretische opvattingen eigenlijk alleen maar de functie hebben om als kennistheoretisch waarheidsmasker te dienen voor zijn sociale verhevenheid en Salonfähigkeit.

Kort geleden verscheen van de hand van de jonge Belgische historicus Jo Tollebeek in

[p. 113]

een handelsuitgave bij de Wereldbibliotheek zijn proefschrift: De toga van Fruin. Denken over geschiedenis in Nederland sinds 1860. Zij moet wel Clio's gewilligste kind zijn, de biografie, dat zij zich in de kleren van zovelen laat hijsen; zelfs, zoals hier, in de toga van Fruin. Bij lezing van deze studie kan men namelijk vaststellen dat het boek, in weerwil van zijn ideeënhistorische opzet, in feite toch is gebouwd op intellectuele levensschetsen van de hoogleraren Fruin, Blok, Bussemaker, Kernkamp, Colenbrander, Huizinga, Romein en Geyl. Alleen het laatste hoofdstuk over de ontwikkeling na 1960 kent deze structuur niet. Zo dicht bij het heden ging het de auteur kennelijk te ver om de ontwikkeling aan één of enkele hoofdfiguren op te hangen; hij rept in dit verband van uitwaaiering, democratisering en het uitblijven van inspirerende ‘patrons’. Moderne helden kwamen kennelijk niet opdagen.

In zijn inleiding citeert de auteur Michel Foucault, die erop gewezen heeft dat elke maatschappijvorm procedureel het gesproken en geschreven woord beïnvloedt, met andere woorden: ideologisch kleurt. Tollebeek belooft deze kleuring in de Nederlandse geschiedtheorie te analyseren, maar hij doet zijn belofte helaas niet helemaal gestand. Het gaat weliswaar niet aan om van Fruin en consorten kapitalistische spitsboeven en carrièristen te maken, maar ook zij konden niet verder springen dan hun stok lang was. Het professorale kostuum, de toga van Fruin, gaf hen de gelegenheid en de autoriteit om hun standplaats theoretisch te legitimeren. Het is jammer dat Jo Tollebeek zijn blik op dit aspect slechts incidenteel richt - híér bleef zijn boek een gemiste kans en de toga van Fruin een nog wat slecht zittend pak.

Clio's ongeduld

Denken we verder vanuit de kritische impuls van Lukács en Bourdieu, dan komt ons het geroep over het einde der ideologieën noodzakelijkerwijs voor als de grootste ideologische truc tot dusver - het is de ideologie ten top. Ook lijkt het met de dood van het individu alleszins mee te vallen. Het individu toont zich juist eeuwig jong en weerbarstig, vooral wanneer de tijdgeest zoals nu naar het algemene neigt. Persoonlijkheden blijven tot de verbeelding spreken, vooral natuurlijk de raadselachtige omdat zij juist zoveel ruimte overlaten voor interpretatie en identificatie, - en iedere tijd schept zijn eigen idolen. Enzensberger doet het in zijn artikel door buiten alle proporties Sovjet-voorman Gorbatsjov tot een tijdloze figuur te mythologiseren. Maar de geschiedenis is ongeduldig met haar helden. Vadertje Stalin had het allemaal al in de jaren dertig beleefd. Alleen is hij, en alléén hij, thans voor de communisten de man die alles heeft verzuurd. Ook hier de overaccentuering van een enkele biografie in de brede vloed van mensenlevens in de geschiedenis. Als er één moderne held is die door de achterdeur verdween, dan is het Josef Stalin wel. Geen mens op aarde die nu nog een positieve biografie van de schepper van de Goelag Archipel zou schrijven - en zo verraden ook biografieën ten slotte ideologieën.