Maatstaf. Jaargang 38

[p. 83]

Gerlof Leistra
Ab Visser: biografie van een vergeten schrijver

Ab Visser (1913-1982) was ondanks zijn fnuikende gezondheid een uiterst produktief schrijver. Zijn oeuvre bestaat uit een kleine tachtig titels: romans, novellen, verhalen- en gedichtenbundels, essays, jeugdboeken, thrillers en detectives. Daarnaast was hij actief als recensent en vertaler en genoot hij een geduchte reputatie als bon vivant. Hoewel zijn boeken regelmatig uitstekende kritieken kregen, beleefden ze zelden een herdruk. Na zijn dood dreigde Visser al snel in het moeras der vergetelheid weg te zakken. Pleidooi voor de biografie van een vergeten schrijver.

Op een middag wandelde Ab Visser met een van zijn vele uitgevers door Amsterdam. Visser ging zo op in het gesprek dat hij zonder uit te kijken voor een tram stapte. Slechts met gevaar voor eigen leven wist de uitgever hem op het laatste moment weg te trekken, onderwijl uitroepend: ‘Vannacht droomde ik nog dat ik eindelijk van je verlost was!’

Deze anekdote is illustratief voor de relatie die Visser met zijn uitgevers onderhield. Aan de ene kant waren ze hem liever kwijt dan rijk: zijn boeken waren geheide winkeldochters. Aan de andere kant was Visser echter een innemende persoonlijkheid en misschien dat er nu eens een sellertje inzat?

Over Ab Visser bestaan honderden anekdotes. Een groot deel daarvan hangt samen met zijn gebrekkige gezondheid. Sinds zijn jeugd leed Visser aan de ziekte van Bechterev, een zeldzame aandoening die het kraakbeen tussen de ruggewervels doet verstijven, zodat de patiënt ‘gaandeweg verandert in een strompelende bultenaar’ (Hans van Straten, De omgevallen boekenkast, p. 318). Volgens Visser zelf was zijn kromme rug het gevolg van een verwaarloosde syfilis in de familie. ‘Mijn grootvader voer als binnenschipper van Groningen op Leeuwarden, zijn pleziertjes bij de Oldenhove moet ik nu betalen,’ maakte hij zijn omgeving wijs. Visser hield ervan de draak te steken met alles en iedereen, inclusief zichzelf. Terwijl hij eigenlijk verging van de pijn, bazuinde hij met een opgewekt gezicht in het rond: ‘Ik ben de grootste asperinevreter ter wereld!’

Met de boeken van Ab Visser kwam ik voor het eerst in aanraking toen ik twaalf jaar geleden naar Groningen verhuisde om geschiedenis te gaan studeren. In het Groninger Museum raakte ik onder de indruk van het werk van Hendrik Werkman en diens schilderende collega's van De Ploeg. En al lezend over het bruisende culturele leven in het Groningen van voor de oorlog, stuitte ik steeds weer op de naam van Ab Visser. Hij was de spil van de ‘Groninger School’ - een groep schrijvers waartoe onder anderen Max Dendermonde, A. Marja, Sjoerd Leiker, Koos Schuur en Ferdinand Langen behoorden - en onderhield als drijvende kracht achter de kunstenaarsvereniging ‘Het Drieluik’ de contacten met schilders en musici.

Geïntrigeerd door de figuur van Ab Visser leende ik in de Openbare Bibliotheek zijn in 1953 verschenen roman De buurt, het eerste deel van de autobiografische Jo Rutgers-cyclus. En ik was meteen verkocht. In beeldende bewoordingen roept Visser hierin de sfeer op van Groningen in de jaren twintig. Het boek

[p. 84]

straalde zoveel vrolijkheid en warmte uit, dat ik nog dezelfde dag naar de bibliotheek terugfietste om de vier andere delen te lenen. En ook die las ik in één adem uit.

In de daarop volgende jaren werkte ik systematisch vrijwel zijn hele oeuvre af. Lang niet alles was even goed als De buurt, maar ik las hem met plezier. En toen kwam die tiende mei 1982. In het Nieuwsblad van het Noorden las ik dat Ab Visser de dag daarvoor in een Amsterdams ziekenhuis was overleden. Hoewel ik hem nooit had ontmoet, was het alsof ik een van mijn beste vrienden had verloren. Ik ging de stad in en kocht bij diverse antiquariaten voor een prikje wat ik maar van Visser te pakken kon krijgen. Dat leek mij een passend eerbetoon aan een van mijn lievelings-auteurs.

Een paar jaar later studeerde ik af en werd ik kunstredacteur bij datzelfde Nieuwsblad van het Noorden. In 1987 had ik voor de krant een interview met Hans van Straten naar aanleiding van zijn zojuist in de reeks privé-domein verschenen notities De omgevallen boekenkast. In dat boek staat een prachtig stuk van twintig pagina's met zijn herinneringen aan Ab Visser: ‘De laatste Casanova’. We spraken uitgebreid over hun jarenlange vriendschap en Van Straten liet oude bandopnamen horen waarop Visser luidkeels en in onvervalst stad-Gronings de boventoon voerde.

Nu kende ik de schitterende biografie die Van Staten van Hendrik Werkman had geschreven (Hendrik Nicolaas Werkman, De Drukker van het paradijs. Meulenhoff, 1963, 1980). Aan het eind van het gesprek vroeg ik Van Straten waarom hij geen biografie van Visser schreef. Hij keek mij doordringend aan, zweeg even en zei toen: ‘Nee, dat moet een jongere maar doen.’

In de trein naar Groningen liet het idee mij niet meer los. Toen ik het station uitkwam en het vertrouwde Peerd van Ome Loeks (onder die titel publiceerde Visser in 1970 zijn kroniek van het vooroorlogse artistieke leven in Groningen) voor mijn neus op zag doemen, stond mijn besluit vast: ik ging de biografie van Ab Visser schrijven.

Wat bezielt een jonge journalist om het leven van een derderangs en volstrekt vergeten schrijver als Ab Visser in kaart te willen brengen? Die vraag is mij sedertdien veelvuldig gesteld. Geduldig legde ik steeds weer uit dat Visser zeker geen derderangs schrijver was. Een aantal van zijn boeken is nog steeds zeer de moeite van het lezen waard. En het feit dat hij vrijwel vergeten was, leek mij juist een extra argument om zijn biografie te schrijven. Visser verdient een beter lot. Als schrijver was hij ongekend veelzijdig, hij speelde een sleutel in de ‘Groninger School’ van de jaren dertig en raakte later bevriend met mensen als Gerrit Achterberg en Jan Gresshoff. Een boek over Ab Visser is dus tegelijkertijd een schets van het literaire leven in Nederland.

Zijn leven maakte op het eerste gezicht een tragische indruk. Niet alleen had hij een broze gezondheid, maar ook zijn literaire carrière verliep niet bepaald vlekkeloos. Hij versleet tientallen uitgevers en moest met het manuscript van De buurt langs tweeëntwintig uitgevers voor hij het verkocht had. Maar hij bleef optimistisch en zat altijd vol plannen.

In zijn hart hoopte Visser zijn hele leven op een succes. De enige titel van zijn hand die het echter tot een bestseller bracht, was het in de oorlog verschenen meisjesboek Agneta in de tros van het grote leger. Maar daarvan had hij de rechten voor een habbekrats aan zijn uitgever verkocht.

Gezien de kwaliteit van een aantal van zijn boeken, is het een raadsel waarom de erkenning van Visser altijd is uitgebleven. Volgens Gerard Reve had hij domweg de verkeerde naam. In een brief gedateerd 4 maart 1972 schreef hij: ‘Beste Ab, Waarde Kunstbroeder, [...] Misschien heeft je naam een lettergreep te weinig. Dat zal ik je uitleggen. Het beste is een naam van twee maal twee lettergrepen, met in elk woord de klemtoon op dezelfde lettergreep. Dat ligt goed in het

[p. 85]

geheugen. Gerard Reve, Heinrich Heine, Adolf Hitler, Josef Stalin, Mao Tsetoeng, Winston Churchill, André Gide, Gustave Flaubert, Anton Tsjechow, Dosto Jewski (een masochistiese Jood), Sacher Masoch, Jezus Christus, Gerard Reve, enz. Dus aan Ab Visser ontbreekt één lettergreep. Van dat Ab moet je Abel maken. [...] Abel Visser, dat gelijkt tenminste ergens op’ (in: Het Lieve Leven, Athenaeum-Polak & Van Gennep, 1974, p. 83/84).

En in dezelfde brief: ‘Waarom je lichamelijk zo geteisterd wordt, is mij niet recht duidelijk. Je hebt in je vorige leven iets uitgespookt, of misschien hebben een boel mensen samen iets uitgespookt & het jou in de schoenen geschoven. “Ja, Visser, die Visser, die heeft het gedaan.” Er zijn zoveel vissers. God hoeft er maar een te pakken, bij wijze van spreken.’

Toch heeft Visser zich nooit echt miskend gevoeld. Hij was apetrots op de Hendrik de Vriesprijs die hij in 1958 van de gemeente Groningen ontving. Wel vroeg hij zich regelmatig af waarom zijn boeken nauwelijks verkochten. ‘Gerard Reve heeft gezegd dat de titels van mijn boeken nooit deugen. Misschien komt het omdat ik mezelf in mijn verhalen nooit tot held maak. Het zal wel beter zijn, zoals Mulisch doet, gewoon te roepen dat je de beste bent. En dan de naam Visser. Veel te Hollands, denk ik wel eens. De helft van de mensen die me aanspreken noemen me De Vries. Altijd verwarring. Onlangs nog, toen ik met een deurwaarder te maken had. Bij het weggaan vroeg hij verlegen of ik nog een t-shirt had met mijn naam erop. Dat vroeg hij namens zijn zoon. Die dacht dat ik Ad Visser was, van Toppop’ (interview met De Tijd, 12-10-'79).

Hoewel de erkenning door het grote publiek altijd is uitgebleven, werd Visser in kleinere kring op handen gedragen. Op zijn vijfenzestigste verjaardag gaf de classicus Marcus van der Heide uit Bussum hem zijn eigen bibliografie cadeau, het resultaat van een klein jaar intensief speurwerk. En twee jaar geleden werd in Den Haag de Ab Visser Sociëteit opgericht. Een apart tijdschrift, herdrukken van zijn werk, een standbeeld in zijn geboorteplaats Groningen en een expositie moeten Ab Visser weer tot leven wekken. Zeker in het licht van die groeiende belangstelling mag een gedegen biografie niet ontbreken.

Voor het schrijven van die biografie is de basis nu gelegd: ik heb al zijn werk herlezen en een dikke map aangelegd met interviews en recensies. De volgende stap is het benaderen van mensen die hem gekend hebben. En dat is nog een hele klus, want zoals Van Straten in ‘De laatste Casanova’ schreef: ‘Hij was nu eenmaal een allemans vriend. Hij kende letterlijk Jan Rap en zijn maat, hij had vrienden en kennissen in alle lagen van de bevolking’ (De omgevallen boekenkast, p. 332). Verder was Visser een verwoed brievenschrijver.

Werkend aan zijn biografie begin ik één ding steeds meer te betreuren: dat ik Ab Visser nooit in levenden lijve heb ontmoet. Want hoezeer hij zich ook in zijn werk heeft bloot gegeven en hoe hij ook voortleeft in de verhalen van zijn vrienden, het blijft surrogaat.