Maatstaf. Jaargang 38

[p. 43]

P. Couttenier
Pleidooi voor een portret in een lege zaal

Vlaanderen kent weinig rechtlijnige wegen. We laten even in het midden of dit al dan niet als een pluspunt, een charme of een bron van ergernis moet worden opgevat. In ieder geval geldt dit ook voor de manier waarop er over literatuur wordt gedacht. Ook daar zijn er nogal wat paradoxale zaken te bespeuren. Het zal zeker te maken hebben met de structuur van de literaire institutie, maar het is in ieder geval zo dat het academische discours over literatuur, en hiermee bedoelen we vooral de discussies die binnen de muren van de universiteiten zijn gevoerd omtrent ontwikkelingen in de (internationaal gerichte) literatuurwetenschap, relatief weinig impact hebben gehad op de culturele omgangsvormen en de gangbare opvattingen omtrent literatuur. Het is bijvoorbeeld al niet eenvoudig om de praktijk van de erkende literaire kritiek op gelijke hoogte te houden met de soms spectaculaire veranderingen in de literaire theorie. De afstand met het gemiddelde publiek, de culturele smaakmakers en de ‘kanunniken’ van het cultureel beleid kan dan alleen maar nog groter zijn.

Zo staan we ook voor de volgende merkwaardige zaak: Vlaanderen kent geen traditie op het gebied van de biografie, terwijl het personalisme op allerlei vlakken hoogtij viert (de grote politici, de staatsman, de Vlaamse voorman, de bedrijfsleiders, de ‘figuur’ van de koning, etcetera). Ook op het vlak van de cultuur en de literatuur is dit het geval. De verbinding van ‘leven’ en ‘werk’ gebeurt er onopvallend, als een vanzelfsprekendheid. Het is ‘normaal’ dat een literaire tekst op een spontane manier met de persoon van de auteur wordt geassocieerd. De tekst roept meteen de schrijver op; men leest en bewondert een werk ‘in het voetspoor’ van de auteur. De kracht van een werk zit in de persoonlijke stempel die eraan gegeven is. In het Vlaamse literaire leven spelen die auteurs dan ook een belangrijke rol, literatuur is er nog stevig mensenwerk, het produkt van grote schrijvers. Gezelle, Elsschot, Boon, Claus: dat is, ook naar buiten toe, de moderne Vlaamse literatuur. Niemand zal zich verwonderen als een toonaangevend tijdschrift als Dietsche Warande en Belfort in de jongste jaargangen geregeld getekende portretten van de auteurs publiceert, terwijl het toch in de eerste plaats om gepubliceerde teksten gaat, proza, poëzie en kritiek. Men kan er moeilijk naast kijken; de grote stuwkracht van de literatuur in Vlaanderen gaat blijkbaar uit van de auteur.

Merkwaardig is het dan ook te moeten vaststellen dat die stimulerende aandacht voor de schrijvers van literair werk in Vlaanderen niet gepaard gaat met een vergelijkbare bloei van het biografische genre. Men brengt auteurs in beeld, uit bewondering verzamelt men massaal nauwkeurig feitenmateriaal, maar grote biografieën van die auteurs hebben we niet. De Vlamingen bezitten geen grondige, betrouwbare, inzichtelijke en leesbare portretten van de belangrijke figuren uit het eigen verleden, en dit ondanks alle personalisme omtrent bijvoorbeeld de ‘Vlaamse koppen’ in de Vlaamse beweging of de ‘reuzen’ in de literatuur. Alhoewel de gemiddelde lezer van een werk spontaan de link legt met (het leven van) de auteur hoort men weinig klachten over het gebrek aan een

[p. 44]

stevige biografie. Men hoeft geen bibliotheek met literatuurtheorie gelezen te hebben om te weten dat dit nochtans (en paradoxaal genoeg) een goede weg is om dit werk te vrijwaren van de valkuilen van een misleidende en reducerende biografische lectuur. Pas wanneer een geïnteresseerde lezer - in de ban van een literair werk - de kans heeft om (uit nieuwsgierigheid of pure bewondering) te beschikken over een boeiende biografie die garanties biedt wat betreft feitenkennis en synthese, is hij of zij in staat om allerlei mythische voorstellingen omtrent de auteur in te dijken en het werk te lezen als werk. Voor een gepassioneerde lezer van literatuur is er niets zo welkom als een goede biografie. Een helder beeld van de auteur, ontraadselend, demystifiërend, maakt als niets anders het domein vrij voor een open lectuur van de tekst.

Het is daarom ook een misvatting dat biografieën van literaire auteurs een bedreiging zouden zijn voor ernstig en wetenschappelijk literatuuronderzoek. Het valt overigens op dat de landen die in de jongste decennia de toon hebben aangegeven in het moderne denken over literatuur (ik denk bijvoorbeeld aan Frankrijk en Engeland) ook beschikken over een sterke traditie op het gebied van de biografie. Misschien zijn beide wel symptomen van een intense culturele en intellectuele bedrijvigheid. Zeker sluiten ze daar elkaar niet uit, vooral omdat van een moderne biograaf, die veel meer geworden is dan een sprokkelaar van feiten, nu ook wordt verwacht dat hij op de hoogte zou zijn van wat zich voordoet op allerlei gebieden van de menswetenschappen. Wellicht zou het ook voor het intellectuele leven in Vlaanderen niet slecht zijn indien ook academici zich op het genre zouden (kunnen) toeleggen. Op die manier zouden biografieën overigens ook geïntegreerd kunnen blijven in de ontwikkeling van de literatuurgeschiedschrijving. Alles hangt echter af van de manier waarop men biografieën concipieert. Zoals men weet is de status van de klassieke monografische aanpak in de academisch georiënteerde literatuurgeschiedenis over het algemeen niet zo hoog. Van literatuurgeschiedenissen wordt momenteel verwacht dat ze niet louter auteursgericht zijn, maar veeleer dat ze een totaalbeeld kunnen geven van de evolutie van het hele literaire systeem, waarin de auteur slechts een schakel is in een ingewikkelde communicatieve stroom. Voor wat de moderne Vlaamse literatuur betreft, vertoont een vrij recent standaardwerk op dit gebied (Van ‘Arm Vlaanderen’ tot de ‘De voorstad groeit’. De opbloei van de Vlaamse literatuur van Teirlinck-Stijns tot L.P. Boon (1888-1946), red. M. Rutten en J. Weisgerber, 1988) daar al duidelijke sporen van. Het is wel paradoxaal te moeten vaststellen dat uitgerekend op een moment dat wetenschappers, gesteund door theoretische inzichten, terecht moeten afstappen van een literatuurgeschiedenis als loutere portrettengalerij, men voor wat Vlaanderen betreft nog niet eens over de nodige portretten beschikt. Wie enigszins vertrouwd is met de stand van zaken (en met de zeer uitgebreide bibliografie op dit gebied) weet immers maar al te goed dat we inderdaad wel over zeer veel verspreide monografische voorstudies kunnen beschikken (ook kronieken en documentaties), maar dat intussen geen moderne biografieën voorhanden zijn van H. Conscience, A. Vermeylen, C. Buysse, K. van de Woestijne, S. Streuvels, P. van Ostaijen, W. Elsschot, G. Walschap, L.P. Boon, etcetera etcetera. Academici worden vriendelijk verzocht de galerij al te verlaten vóór de portretten zijn opgemaakt.

Wellicht denken velen dat hierop één uitzondering moet worden gemaakt: het geval G. Gezelle. Nochtans is het eerder zo dat de vernoemde problemen rond de biografie in Vlaanderen zich nergens zo scherp stellen als in het geval van Gezelle. Bij geen ander groot Vlaams auteur is de romantisch-idealiserende vermenging van leven en werk zo intens geweest. Dit heeft aanleiding gegeven tot een ongebreidelde mythevorming en het ontstaan van talrijke biografische clichés (zoals

[p. 45]

de erfelijkheidsfactor, het lot van het miskend genie, etcetera) die een open en veelzijdige lectuur van zijn poëzie meer belemmerd dan bevorderd hebben. Biografische verhalen en anekdoten zorgden ervoor dat de teksten op een vrij eenzijdige manier gelezen werden. Anderzijds stond een idealisering van Gezelles poëzie altijd een nuchter relaas van feiten in de weg. Op die manier bleven biografie en receptie van het werk met elkaar verstrikt in een onontwarbaar kluwen van interpretaties en meningen, denkbeelden en opvattingen. Nochtans zijn er genoeg pogingen ondernomen om in ieder geval reeds iets aan de verregaande idealisering te doen. Zo zijn bijvoorbeeld de getuigenissen die Stijn Streuvels over zijn oom in zijn memoires (onder de titel Kroniek van de familie Gezelle, 1960) heeft gepubliceerd te beschouwen als een belangrijke stap in het langzame ontmythologiseringsproces dat het devote beeld van Gezelle heeft ondergaan. Streuvels' verhalen over wat hij zelf heeft genoemd, ‘de afstand tussen waarheid en fabel’, inzonderheid over Gezelles karakterologische gespletenheid, zijn overigens niet zonder gevolgen gebleven voor de manier waarop de poëzie gelezen werd, een wisselwerking die als een rode draad door de Gezelle-studie loopt. Zo zijn de indrukwekkende studies van Albert Westerlinck op te vatten als een soort archeologie naar de psychologische wortels van Gezelles (melancholische) lyrische persoonlijkheid waarbij (opnieuw) het levensverhaal (als uitgangspunt) een doorslaggevende rol vervult. Ook (of zelfs) Westerlinck geloofde de biografen hierbij op hun woord. In hun (al bij al romantisch) verhaal over Guido Gezelles tragisch-heroïsche strijd met zijn omgeving vond hij bevestiging voor de trekken van een portret dat hij uit de poëzie wist te lichten : de innerlijke spanningen, de dualiteit, het verscheurd levensgevoel en het religieus-romantisch dichterschap.

Die centrale positie van de biografie in de receptiegeschiedenis van Gezelles werk doet ons wel enkele dringende vragen stellen. De poging van A. Walgrave om een volledig biografisch verhaal over Het leven van Guido Gezelle te schrijven dateert van 1923-24. De jongste poging daartoe, de dichtersbiografie van Chr. D'haen, De wonde in 't hert, werd in 1987 gepubliceerd. Met alle respect voor het werk van laatstgenoemde, vooral wat betreft de inspirerende visie op talrijke facetten van de verhouding van Gezelles poëzie met het leven en de ‘omstandigheden’, de literaire vorming en de spirituele achtergrond van de dichter, toch moet worden gezegd dat we nog steeds niet beschikken - en dit ondanks de jarenlange onverdroten, zorgvuldige en waardevolle voorstudie door biografen, documentalisten en historici - over een moderne, leesbare biografie van Gezelle waarin een synthetische visie getoetst wordt aan de kennis van de nuchtere feiten, de vele feiten omtrent Gezelle, en zonder dat dit ook hoeft aanleiding te geven tot de illusie van volledigheid of tot de vorming van een nieuwe mythe. Wij zijn er in ieder geval van overtuigd dat een dergelijk werk een veel genuanceerder beeld van Gezelles leven aan de oppervlakte zal brengen. Met kennis van de feiten moet men, los van het romantische conflictmodel, vooral komen tot een veel complexer beeld, een leven met originaliteit en middelmatigheid, opstandigheid en conformisme, verstarring en creativiteit, tegenstellingen die dit leven een zeer grote en boeiende spanningskracht bezorgen. Gezelles leven is geen strijd van één tegen allen, geen verhaal van de grote miskenning of het eeuwige onbegrip. Dit ware al te eenvoudig. De waarheid over het leven van die grote dichter is veelzijdiger, raadselachtiger, en voor mijn part mag dit hybride beeld ook voorlopig een inspiratiebron zijn voor de manier waarop Gezelles poëzie kan gelezen worden: niet rechtlijnig, maar vol ambivalente spanningen.