Maatstaf. Jaargang 38

[p. 58]

Rob Schouten
Poëzierubriek/Kleingoed en puin

Iedere poëziecriticus wordt ermee doodgegooid: die tientallen, honderden ‘andere’ bandjes met erop de nooit gehoorde namen van schrijvers en uitgevers en erin dat hele mooie: poëzie. Poëzie die nooit besproken zal worden omdat ze te dun, te dik, te minnetjes, te totaal, te provinciaal, te kosmisch, te afgezakt, te opgeblazen, te kleurloos, te wat niet al is. Je ruikt het al voor je een letter gelezen hebt - jazeker, wat ze u ook vertellen, kritiek begint wel degelijk bij het omslag, de begeleidende brief, de bladspiegel, de naam van de uitgever - en je weet: dat wordt niks.

Wat de goedgesorteerde boekhandel aan poëzie op de schappen heeft is maar een dun vliesje. Daaronder dampt en krioelt het van nog veel meer dichters en hun in eigen of buurmans beheer uitgegeven verzen, de eendagsvliegen, de kneuzen, de gefrustreerde hemelbestormers, de net niet goeie dichters, de zwervers en de Vlamingen. Jarenlang heb ik in mijn souterrain een soort schaduwkast voor al die half-, kwart- of decimaal-poëzie in stand gehouden, waar honderden inzenders in een purgatorium lagen te wachten op de dingen die komen gingen. Bij een verhuizing heb ik ooit de hele zaak gesaneerd en naar een antiquariaat gebracht, dat me per strekkende decimeter uitbetaalde en de arme bundeltjes in nieuwe bakken vergetelheid buiten de eigenlijke winkel voor het raam liet verkleuren en natregenen.

Maar het monster liet zich niet zo eenvoudig verslaan. De rijen groeiden weer aan. Vergeefs maar niet aflatend bleven de ondergewaardeerde poëtasters op de poort trommelen, op zoek naar een kier om de voet tussen te zetten, een woordje maar, een knipoog dat het niet onopgemerkt gebleven was. Zo slecht is het toch allemaal niet. Heus, leest ons!

Ik sta nog steeds te kijken van de hoeveelheid poëzie die door Nederlandstalige aderen vloeit. De dichtkunst moet wel een bijzonder laagdrempelig vermaak zijn. In geen enkele kunstbranche is de afstand tussen de huiselijke schuifdeuren en de vermeende markt zo klein. Ik stel me zo voor dat iemand die wel eens een deuntje componeert het als geheugensteuntje nog op bladmuziek uitschrijft ook, en dat een keuterschildertje zijn schapen op de heide wel eens aan vrienden en neven laat zien; maar zouden de buma en de kunstgalerieën er ook van afweten? Ik hoor er nooit klachten over.

In de poëzie liggen de verhoudingen anders. Je typt je gedichten uit, vraagt een kennis er een modern plaatje bij te maken, kaft het en zie daar: publikatie! Envelop erom en naar de kritiek gestuurd!

Het gaat in de praktijk, denk ik, vaak als volgt (lees intussen, om in de juiste stemming te komen, Matsiers sublieme verhaal over deze materie, ‘De Minnema-variaties’ uit Onbepaald vertraagd): de dichter bestookt eerst een gevestigd uitgever of tijdschrift (liever alle gevestigde uitgevers en tijdschriften) met zijn ‘werk’, krijgt het met het ene na het andere standaardbriefje retour, zonder motivering van het oordeel of hoogstens met een eufemisme als zou het niet ‘in ons fonds’ passen, en besluit ten slotte er zelf maar een nietje door te jagen.

Maar waarom willen bij zoveel ontmoediging dichters dan toch zo graag gepubli-

[p. 59]

ceerd worden? Het antwoord luidt: uit ijdelheid! Vanwege de in het vooruitzicht gestelde lauwerkrans en vrouwen. De eerste vergissing is dat men zijn eigen talent ontdekt, de tweede dat men verwacht dat een ander dat nu ook zal gaan doen.

Ook in deze subpoëzie (dat is poëzie die zich maar niet door de zeef van grotere uitgeverijen en gevestigde tijdschriften weet te wurmen) heb je soorten, maten en kwaliteiten. Toch valt ze vaak met het blote oog te onderscheiden van haar veelbelovender broeder. Zo kleeft er meestal een smet aan de begeleidende presentatie. Je treft er bijvoorbeeld een fotokopie in aan van een artikel uit een plaatselijk sufferdje, of een verslag van de doopplechtigheid in aanwezigheid van Simon Vinkenoog. Daarmee probeert de uitgever de argeloze criticus in zijn val te lokken.

Voorbeeld. De lezer van de Gooi- en Eertibode kon op 24 maart 1988 onder de kop ‘Hilversumse dichter ontvangt eerste exemplaar nieuwe bundel’ vernemen dat Ton Luiting uit handen van Maarten Mourik (rechts op de foto) het eerste exemplaar van zijn bundel Terra incognita ontving. Gek is dat, ik lees nooit iets over de vernissages van bundels van Leeflang, Herzberg, Kouwenaar of Campert. Maar verschijnen er bij uitgeverij De Koofschep twaalf verzen van Luiting dan staat het in de krant. Dat vind ik verdacht. Kennelijk behoeft deze wijn een krans nog voordat zij genoten wordt.

Of er worden anderssoortige schrijvens tussen de pagina's meegevouwen. Zoals in het geval van de bundel Gegijzelde gedichten van Fred Portegies Zwart, uitgegeven bij uitgeverij Ypse Fecit (let vooral ook op de uitgeversnamen!), die werden uitgegeven met een wormvormig aanhangsel ‘For reviewers only’, teneinde dezen ‘in staat te stellen zich een beeld te vormen van de poëzie van deze, naar het oordeel van de uitgever, onvoldoende opgemerkte dichter’. Om de recensenten verder te bekeren bombardeert de uitgever je daarin met woorden van aanbevelende strekking, genoteerd uit de mond van kanonnen als Vestdijk en Rodenko, Maurits Mok en Adriaan Morriën. Zonder bronvermelding helaas.

Komt de krant of de kritiek niet toevallig buurten dan verzint uitgever of dichter zelf iets grappigs, aparts of hooggestemds. Zo lezen we in de bundel Speelruimte van Leen Borrie (uitgegeven door De beuk, een uitgeverij die je tegen betaling een omslag met haar naam erop levert) ‘leen borrie van huis uit musicus heeft hiertoe genood door hem in toenemende mate tekenende lotgevallen zijn levenslange liaison met de poëzie geëcht in een min of meer reguliere relatie en niet zonder gevolg: strofen apart/together bewogen overwogen een en andermaal hier gebundeld bij wijze van vertraagd debuut’. Liaison, relatie, leuk allemaal.

Zoiets is evenwel nog van een heilige onschuld vergeleken bij de tekst waarmee zekere Rob Goswin (Schriek 1943) je om de oren slaat. Goswin is Belg en dat zegt tegenwoordig niet zo veel meer, maar hier zijn we even terug bij Af. Laten we zijn talloze bekroningen volgen, de prijs van de provincie Antwerpen, de Dr. Cordensprijs voor poëzie stad Lier (sic!), de Arkprijs van het Vrije woord, de prijs van de Vlaamse poëziedagen, onderscheidingen voor de Blanka Gijselenprijs en de Stijn Streuvelsprijs voor verhalend proza. Daar ga je toch even voor zitten om daarna gauw weer terug te zakken, wetend dat genoemde prijzen bestaan uit evenzovele namens het betreffende landjuweel vervaardigde kartonnetjes met daarop de naam van de betreffende prijs. En ‘onderscheiding’, dat betekent in Vlaanderenland zoveel als bewijs van ontvangst.

Niettemin, de bundel Indien ik vliegen kon is in de loop van verschillende ‘werkstadia’ (en, maar dat tussen haakjes, talrijke bekroningen van verscheidene gedichten daaruit) ‘uitgegroeid tot een van de poëtische hoogtepunten van de laatste tiental jaren. Een unieke beeldspraak samen met een sublieme poëtische symboliek vormen de materie voor

[p. 60]

gedichten waarvan er in de toekomst (en nu reeds) ongetwijfeld tot onze literaire erfenis zullen gaan behoren.’ Ik zweer het: uitgever Dilbeekse Cahiers zegt het zelf. De drukte verraadt de leegte.

Even impertinent vind ik Maarten Mouriks woorden (in De Gooi- en Eemlander, dus niet de -bode, van 21.3.1988) bij de doop van Luitings Terra, waarin hij hem ‘een belangrijke betekenis (toekende) als hoeder van de Nederlandse Cultuur’. De Koning van Zweden spreekt.

Van een zelfde schrille overbelichting getuigen ook de in deze sector populaire mededelingen van huiselijke aard, zoals dat men ‘van huis uit musicus’ is of domicilie houdt te Schriek.

Daargelaten de vraag of deze dichters het slachtoffer zijn geworden van hun op drift geraakte uitgevers prangt de vraag naar het waarom van hun publikatie überhaupt. Bestaat er nu werkelijk zoiets als miskend talent, verguisd door de geblaseerde uitgevers en de bevooroordeelde kritiek, zich daarom noodgedwongen uitputtend in marginale uitgaven. Niet echt. Bewijzen kan ik het niet, maar ik heb het frappante gevoel dat alle uitgevers bij elkaar, in hun mooie verscheidenheid, toch kennelijk een betrouwbare maatstaf vormen. Wat buiten hun fondsen verschijnt is door de bank genomen van beduidend minder niveau: soms heb je het gevoel van ‘net niet’, vaker dat van ‘lorreboel’.

Uit mijn opnieuw aangegroeide vagevuur lees ik van de Hoeder der Nederlandse Cultuur bijvoorbeeld:

Onder elk herfstblad
trefzeker door de wind neergelegd
schuilt een verraderlijke gladde tegel;
deze dag waarin mijn illusies sneuvelen
zoals vroeger mijn tinnen soldaatjes
die ik heimelijk verborg, heb ik
tegelangst.
Er steken bossen witte rozen
in mijn brievenbus, elke dag weer.
Mijn depressie verdwijnt als ik mij
plotseling afvraag
in wat voor nachthemd je slaapt.

Zoiets kun je onmogelijk een heel slecht gedicht noemen. En toch mist het een dimensie. De dichter toont zich wel gevoelig, een echte ‘dichter’ zoals je die tussen aanhalingstekens tegenkomt, maar op de schaal van romantisch realisme, waar dit gedicht thuishoort, blijft het steken in de fase van gevoelsregistratie. Geen psychologische diepte, alleen een paar keurig nette beelden. Wat het mist is een geheim, of iets pijnlijks. Het is de afgeronde produktie van een afgerond gevoel. Een beschaafd bosje bloemen.

Rob Goswin heeft na zijn omslag heel wat goed te maken. Doet hij dat ook? Zeker, ook hij is een dichter van z'n eigen, dat merk je meteen aan de net even anders verwoorde gevoelens. En hij schrijft warempel ook al een soort gedichten dat je niet op het eerste gezicht al naar de prullenmand verwijst. Een hart dat de kneepjes van het gevoel kent.

Zo opent hij het gedicht ‘Zelfs in de stoppels van het gras’:

In het vertrouwen, het vertwijfelen,
Spreek ik de gelatene toe, mijn eigen taal,
En zelfs ik onderga en stamel,
Mij naderbij:

Nergens zoveel aandacht voor het eigen materiaal als in de poëzie, we weten het. Ook voor Goswin heeft de taal dat beetje autonomige. Hij spreekt haar onzeker, stamelend toe, hoopt zichzelf toch een beetje te kunnen uitdrukken maar laat tegelijk merken dat in het vervolg van het gedicht zeker geen spijkers met koppen geslagen zullen worden.

Horendol word je van al die dichters die zich bezinnen op hun medium. Het lijkt wel een eigentijdse Natureingang; als je maar laat

[p. 61]

merken dat je weet dat je dicht, mag verder alles.

Het vervolg van ‘Zelfs in de stoppels van het gras’:

De trouw van het verleden getekend
De dagen van de tedere toekomst in,
De komst van de minnaar, tenger en traag.

Nu ik zie, de nieuwe geheimen, achter en
Veel verder dan de huizen van de Goden,
Liggend in velden van het vroegste leven,
Mij geopenbaard, plotseling en pijnlijk.

Dan glipt van straat tot straat
De schaduw van de goede reus. En hij mij
Nadert en daadwerkelijk dan, in het
Midden van de winter, ik kweek de roodste
Bloemen, de tedere tekens van de liefde.

En kijk dan hoe de kinderen hun geluk
Schreeuwen in de stoppels van het harde
Gras, bevroren en bevrucht, bevrijd.

Want wie de liefde meet naar de omvang
Van de zon, komt veel de regen tegen.

Kortom allemaal gevooisde poëtische pasjes, met die ‘velden van het vroegste leven’ en dat ‘geluk schreeuwen in de stoppels van het harde gras’, en zag u ook dat Goswin de alliteratie beheerst: vertrouwen en vertwijfelen; tenger en traag; plotseling en pijnlijk; tedere tekens; bevroren en bevrucht, bevrijd? Geen twijfel mogelijk, zoiets moet wel naast poëzie hebben gelegen.

Van een veel schaamtelozer naïviteit is dan het werk van Cor van der Wijk. Wie in zijn leven meer dan een bundel heeft gelezen weet dat het niet mag; je mag in poëzie niet naar iets ‘talen’, je mag geen ‘gedachten dichten’, je mag niet ‘op zinnen zinnen’. En toch doet die Van Wijk dat, alsof je er als lezer niet staat, in zijn bundeltje met de titel Wat gedachten gedicht.

Daar schrijft hij me

Te hard van stapel lopen
heeft menig schip
met zinken
moeten bekopen

Menig ander schip
vaart er wel bij.
Daar helpt geen
boot afhouden aan.

Ook elders waant hij zich vrolijk spits, door in ‘Autopech’ ‘eentje’ vol op ‘eendje’ te laten rijmen, of door zich gretig op het woord ‘vier’ te storten in ‘Het is al over vieren’: ‘tegen vieren / vierden wij, na veel / vijven en zessen, / gevieren het vieren / van vier zeilen / op de pas / vier jaar oude / viermaster.’ En wordt er in huize Van Wijk geneukt dan heet dat ‘ooi getusd’ (vanwege de ‘kreetjes van lust’).

Quantité négligeable uiteraard, en dan ook door iets als De Illegale Pers gezet met behulp van de eigen schrijfmachine, maar het raadsel blijft: hoe krijgt iemand het uit zijn hoofd?

Van Hans Danker had ik ondanks het epaterende karakter van de titel Nooit van gehoord wel degelijk gehoord. Hij pleegde al heel veel, onder andere in een bundeltje Gedichten, rug aan rug ingenaaid met Simon Vinkenoogs Maandagavondgedichten. Blijkens het in Nooit van gehoord aangetroffen visitekaartje beschouwt Danker zich als ‘stadschrijver/dichter’ en beheert hij een poëtofoon te Roermond.

Danker is een opgewekt type, jolig zou ik haast zeggen. Hij speelt:

Ik houd zo van het woordje ‘toen’
maar nog meer van ‘minnen’
en daar een gedicht mee te beginnen
dat wou ik al heel lang doen.

Oei het staat wel anders dan ik dacht
maar het is licht en ik drink geen wijn
dit gedicht zou zonder koffie en bij nacht
heel anders gelopen zijn.

[p. 62]

Niet onverdienstelijk, wat? Maar, Danker, het punt bij light verse is dat je origineel moet zijn, ik ben zelfs geneigd te zeggen origineler dan bij het ernstige gedicht. En oorspronkelijk is het allerminst om zo'n bundel lang wat te sollen met dichterlijke clichés. Het mag natuurlijk wel, maar niemand krijgt graag dingen voor de zoveelste keer voorgeschoteld. Leest daarom Drs. P. of Nico Scheepmaker voor Dankers problematiek.

Volgende: Leen Borrie. Die loodst zijn lezers in Speelruimte, strofen apart/together, de hyperpoëzie binnen. De taal. De ellips. De Vijftigers De betekenis voorbij. Het ding. Titels mogen niet, dat dwingt de lezer maar, daarom ze tussen haakjes onderaan het gedicht geplakt.

een gedicht een ding misschien
op papier maar in de hand
genomen een fossiel
je kan het zien als je weet
waar te kijken

horen gaat beter hoewel
klinkdichtklank je vergaat:
artikulatie het vers
vokalisering
geleding met een

minimale façade
een geste oogopslag
geen samenhang dan in gang
mits geen gedachtengang
verhaal volzin nee

het gedicht gaat zijn gang
kreupelend zo 't gevalt
een hond driemaal de weg schuin
achteruit een kreeft
dichtverschoven labyrint

(ars combinatoria)

Wat moet je nu met zo'n geval, is het ernstig gemeend, ironie? En tegen wie heeft-ie 't? Hou me ten goede, maar ik denk dat Borrie als hij dicht maar wat graag over het papier kruipt met zijn woorden, gegrepen door de magie van het schrijven. Gevolg: poëzie zonder snars. ‘Speelruimte’ is het werk van een museumwacht in een zaal vol abstracte kunstwerken, die op den duur gaat denken: dat kan ik ook. Twee oplossingen: of je geeft toe aan je dringende verlangens of je gaat er een tijdje tussenuit. Het laatste lijkt me soms verkieslijker.

Ten slotte Fred Portegies Zwart. Ook dichter en van de hier genoemden de bekendste, schat ik. Gegijzelde gedichten, noemde hij deze bundel, omdat ze lang geleden, rond 1960, geschreven werden, in periodieken gepubliceerd maar in de decennia daarna niet gebundeld. Maar waarom werden ze dan al die tijd niet gebundeld? Lagen ze veronachtzaamd te rijpen tot het in 1988 opeens tijd voor ze werd? Was het misschien de toenmalige impopulariteit van grote kosmische voornemens die ze deed zwijgen? Je zou het haast denken als je ‘Een nieuw klimaat’ leest:

Ik zoek regen, ik zoek een zondvloed
om de wereld straks te voltooien.
Alleen waar water zonder grond is
groeit spelend vuur, wanhopig diamant.

Laat regen vallen, regen doen vergeten
en uitwissen wat rest aan dodensmet.
Effen een nieuw klimaat van tweespraak
een voorjaar van tweeslaap.
Want omhelzing brengt schaduw
en sluimering wetenschap.

Bij Portegies Zwart botsen persoonlijke gevoelens steevast met het besef van het heelal, wetenschappelijke vooruitgang met kindergehuil, inzicht met uitzicht. En te midden van al dat vreselijke gekrakeel zoekt de maker naar zijn ziel en gaat hij ‘in conclaaf / om nieuwe gevoelens te kiezen’, is hij de gevoelige geest.

[p. 63]

Deze poezie is niet zozeer slecht of onvoldoende, alswel ergerniswekkend. Tegen de ongewenste buitenwereld wapent de maker zich met zijn eigen veronderstelde ziel. Met uiterste bescheidenheid plaatst hij zich zo op het voetstuk van de verscheurde dichter. Een snufje tragiek, een toefje kwetsbaarheid, een glimpje lyriek. ‘Terzij van de wereld / moet ik een wereld beschrijven: / een meervoud van duister.’

Moeten? Welnee, in 1960 niet en nu niet. Allemaal oneerlijke, bevooroordeelde meningen, ik weet het. Bezield van andere voornemens had ik alle geciteerde dichters welwillend kunnen benaderen. Alleen, dan neem ik mijzelf niet langer serieus. Want wat ik hierboven gelezen heb is niet alleen niet echt goed, mooi of interessant, het is bovenal muf. En muf is het omdat het allemaal naar ‘poëzie’ wil rieken, zonder dat je precies kunt aanwijzen waar de verontreiniging vandaan komt. Uit de wens om dichter te zijn, ben ik bang.