Maatstaf. Jaargang 38

[p. 69]

Hans van Straten
Het drama van de student

Stel dat een student een academische verhandeling wil schrijven over Du Perrons verhaal Het drama van Huize-aan-Zee, hoe zou hij dat doen? Ik denk dat hij eerst voor de overzichtelijkheid een schema op papier zou zetten. Om te beginnen vat hij het gegeven samen in drie zinnen. Bijvoorbeeld:

‘Afgeleefde, door zwaarmoedigheid geteisterde man schiet zich dood. Zijn zoon, diep onder de indruk, bespreekt met vriend zijn plan dit voorbeeld te volgen. Als het moment lijkt gekomen, schiet niet de zoon zich dood maar de vriend.’

Ziezo, denkt de student, nu weten we tenminste waarover we het hebben. Over de inhoud zijn we voorlopig voldoende ingelicht. De rest komt later. En de wijze van presenteren? Ook daarvan wil hij, heel in het kort, alvast iets zeggen. De student noteert:

‘Het is een hij-verhaal waarin een ik-verhaal zit verpakt. Het heeft dus, laat ik maar zeggen, een dualistisch karakter.’

De student leunt even achterover. ‘Dualistisch’ is goed. Hij vervolgt:

‘Het is geschreven in de vorm van een dialoog tussen twee (andere) vrienden, die al keuvelend het verhaal zitten te bedenken.

Het verrassende slot is een trick ending naar Amerikaans model.’

Daarmee tekent de verhandeling, de scriptie waarmee de student zich de titel van doctorandus hoopt te verwerven, zich al af. Drie lijnen maken zich hier los.

1. Het dualistisch karakter. Waarom zou Du Perron dat eigenlijk hebben gedaan, een ik-verhaal vertellen, verstopt in een hij-verhaal? We mogen aannemen dat de student niet zomaar zijn keus heeft bepaald op Het drama van Huize-aan-Zee. Hij heeft meer van Du Perron gelezen. Hij heeft ook het nodige óver hem gelezen. Hij weet dat de vader van de schrijver zich, net als de oude man in het verhaal, heeft doodgeschoten, op zijn ‘kasteel’ Gistoux. En dat de vriend uit datzelfde verhaal in zijn redeneertrant opvallend doet denken aan Du Perrons vriend Pascal Pia, was ook al geen geheim meer. Zou dat hele verhaal, afgezien van de entourage met die twee vertellers en dat malle pension, een stuk autobiografie zijn?

Als door een wesp gestoken springt de student overeind. Wat hij hier zit te denken, is ten strengste verboden! Hij zit een verhaal te analyseren aan de hand van buitentekstuele gegevens! Daarvoor hadden zijn docenten hem nog zo gewaarschuwd! Dit is in flagrante strijd met de ergocentrische benadering!

Wat te doen? Er is van hem verwacht dat hij zich als student in Du Perron zou verdiepen, maar alles wat hij daarbij aan de weet is gekomen moet hij, nu hij aan zijn scriptie is begonnen, volledig uit zijn geheugen wegstrepen. Wil er iets van die scriptie terechtkomen, dan moet hij veinzen van niets te weten! Dit probleem kan hij zo gauw niet oplossen. Hij gaat over tot het volgende punt.

2. De dialoogvorm. Is dat een uitvinding van Du Perron? Dat zou het allemaal een stuk eenvoudiger maken. Maar de student heeft, naast zijn studie Nederlands, ook het een en ander gedaan aan vrijblijvende belezenheid in andere literaturen. Hij herinnert zich dat Lucianus verhalen heeft geschreven in de vorm van dialogen. Die hoerengesprekken,

[p. 70]

jaja... En wacht even, Le neveu de Rameau, nog een dialoog. In hoeverre lijkt de dialoogmanier van Du Perron op de manier van Lucianus en Diderot?

Maar weer bespringt hem de kwellende zekerheid dat hij zich buiten de orde begeeft. Ongetwijfeld is deze afdwaling óók verboden. Hij neemt zich voor zo gauw mogelijk een gesprek aan te vragen met zijn begeleider.

3. Dan de trick ending. Bij het naderen van de eindstreep tuimelt de lezer van Het drama van Huize-aan-Zee in een kuil, die de auteur voor hem heeft gegraven. De student herinnert zich nog levendig hoe hij, toen hij het verhaal voor het eerst las, hals over kop de kuil in ging. Maar, bedenkt hij, in het begin wordt een krantebericht geciteerd, waarin de afloop wordt verklapt: niet Edmond, maar Vincent had zich voor zijn kop geschoten. Hij was dus van meet af aan op de hoogte. En toch...

Vaak is de trick ending inderdaad niet meer dan een truc, overweegt de student, een leuke surprise voor de lezer, zoals in de honderden short stories van O. Henry. Maar er zijn betere voorbeelden. De eerste die de overrompelende slotwending heeft geëxploiteerd, was Poe. In The pit and the pendulum wordt een gevangene van de Spaanse Inquisitie, die in een kerker ligt vastgebonden onder een enorm, steeds lager slingerend mes, op het laatste moment gered doordat Franse troepen de stad binnenrukken. Dit is nog een erg primitief voorbeeld, feitelijk niets anders dan een deus ex machina.

Veel geraffineerder voltrekt zich een eeuw later een soortgelijke redding in Sartres verhaal Le mur, dat ook in Spanje speelt. In afwachting van zijn executie wordt een gevangene door officieren verhoord. ‘Waar is Ramon Gris?’ Lang houdt hij vol dat hij het niet weet. ‘Het is jouw leven tegen het zijne. Als je vertelt waar hij is, word je niet gefusilleerd.’ Ten slotte verzint hij wat, pour leur faire une farce. ‘Hij zit op het kerkhof, in een graf of in de schuur van de doodgravers.’ Een colonne gaat er op af, Gris wordt ontdekt en in een vuurgevecht gedood. Met zijn onbedoeld verraad is de gevangene de dans ontsprongen.

In dit soort verhalen wordt de lezer op slimme wijze misleid. Eerst krijgt hij een bepaalde afloop voorgespiegeld, maar onverhoeds, en daardoor des te effectiever, komt de waarheid aan het licht. Een raadselachtige waarheid, want de lezer blijft zitten met het besef dat ondoorgrondelijke krachten het menselijk lot bepalen.

Nog iets komt hier aan het licht: het motief. Haastig schrijft hij op: ‘Redding door plaatsvervangend sterven’. Merkwaardig is dat, hetzelfde motief bij Sartre en Du Perron. Of zou dit niet zo erg merkwaardig zijn? Een derde voorbeeld schiet hem te binnen, Een zoenoffer, van de schrijver die naar hij dacht de trick ending in de vaderlandse literatuur had geïntroduceerd: Frits Hopman.

Op 17 september 1914, de dag waarop hij volgens een voorspelling zou sterven, vindt een Engelse motorordonnans in een verlaten dorp in Noord-Frankrijk een kind. Hij knoopt het in zijn leren jekker en rijdt terug. Een Duitse patrouille neemt hem onder vuur, hij wordt geraakt, zijn onderkleren zijn ‘doorsopt van warm bloed’. Bij de troep aangekomen knoopt hij zijn jekker los. Het kind is dood. Het heeft de voor hem bestemde kogel opgevangen.

De student studeert verder. Hoe zat het eigenlijk, met de trick ending in onze letteren? Hoe had Gerard Reve het gedaan, in enkele van zijn Tien vrolijke verhalen? En al die anderen? Er zal nog heel wat werk in zitten, bedenkt de student, om dat allemaal uit te vlooien. Knuvelder hoef je er niet op na te slaan, die man heeft er waarschijnlijk nooit bij stilgestaan dat er zulke verhalen bestonden. Maar misschien stelt zijn begeleider het helemaal niet op prijs dat hij zich verdiept in zaken als trick endings, die niet staan beschreven in de verplichte handleiding voor de roman-analyse, de syllabus van C.W. van de Watering.

Nog een punt houdt hem bezig. Zijn er in de tijd dat Du Perron zijn verhaal schreef,

[p. 71]

niet meer zelfmoordverhalen verschenen? Past het in een bepaalde reeks? Jawel, in het eerste nummer van Avontuur stond een verhaal van R. Blijstra, De noodlottige kogel, door Du Perron zeer gewaardeerd. Daarin maakt een man, na een dubbele moordaanslag, geen gebruik van de kogel die hij voor zichzelf had bewaard. En dan had je Pierrot aan de lantaarn van Nijhoff, dat ging over twee vrienden van wie de een de ander helpt zich op te knopen. Ook in dialoogvorm, zij het op rijm. Geen trick ending.

Zijn koortsachtige fantasie sleept hem steeds verder mee. Jarenlang werd Du Perron geobsedeerd door zelfmoordgedachten. In zijn briefwisseling met Ter Braak komt het onderwerp herhaaldelijk ter sprake. Op het kritieke moment is het evenwel niet Du Perron, maar Ter Braak die een eind aan zijn leven maakt.

Met volle vuist slaat de student zich tegen het hoofd. Dat hij daar niet eerder aan heeft gedacht! Bij Du Perron en Ter Braak heeft zich precies zo'n rolwisseling voorgedaan als bij de twee vrienden aan het slot van het verhaal! De trick ending heeft zich ook in werkelijkheid voltrokken! Opeens was het hem allemaal duidelijk. Het drama van Huize-aan-Zee was een scenario, dat jaren later in een reëel drama tot uitvoering was gekomen.

Nu raakt de student geheel in de war. Hij weet wel zeker dat zijn begeleider deze ontdekking nooit zal accepteren. Hij moet zich bij de les houden, zou de man zeggen. Bij de syllabus van C.W. van de Watering. Het is zijn taak na te pluizen hoe het zit met de verteltijd en de vertelde tijd. Met de abstracte auteur en de abstracte lezer. Met het point of view. Met de fictionele werkelijkheid, met het geheel van relaties tussen de elementen van entiteit E, die samen de structuur vormen van het verhaal. Al die dingen die zo prachtig kloppen in de roman die als voorbeeld dient, Het afscheid van Yvo Michiels. Jammer genoeg klopt het bij andere voorbeelden vaak veel minder goed, en soms kun je er helemaal niet mee uit de voeten, zoals bij Het drama van Huize-aan-Zee. Zou Yvo Michiels dat boek speciaal hebben geschreven om C.W. van de Watering een plezier te doen?

Er werden tegenwoordig wel meer boeken geschreven, die er als het ware om vragen, om smeken te worden behandeld in een werkgroep. Als het lukt, werkt dat enorm statusverhogend. Bovendien kan de schrijver rekenen op een aardig bijkomend honorarium, misschien zelfs een paar herdrukken, zolang ze tenminste zijn boek niet gingen vermenigvuldigen op het fotokopieerapparaat.

Er was een typische werkgroepliteratuur ontstaan, met het blote oog niet van echt te onderscheiden. Recensenten hadden hun maatstaf daarbij aangepast. Laatst had iemand in Het Parool een roman bekritiseerd onder meer omdat hij er, ondanks zorgvuldig aftasten, geen tweede laag in had ontdekt. In gedachten zag de student al hele horden schrijvers die, na lezing van Het Parool, zaten te zweten om hun nieuwe roman maar vooral te voorzien van een tweede laag.

Langzaam dringt het tot hem door dat alles wat hem fascineert in Het drama van Huize-aan-Zee, taboe is voor zijn scriptie. In plaats daarvan moet hij zich verdiepen in een abstract spel, een soort hersengymnastiek waarvan hij weet dat de eventuele uitkomst hem geen zier zal interesseren. Die Wissenschaft des nicht Wissenswerten - waar had hij deze verschrikkelijke woorden gelezen?

Als het zover is gekomen trekt de student de la van zijn bureau open, grijpt de kleine fn die hij tijdens een fietsvakantie in België had gekocht, drukt de loop tegen zijn voorhoofd en haalt de trekker over. De knal galmt nog lang na in vele collegezalen van Nederland.

Aantekening

Het drama, van Huize-aan-Zee van E. du Perron verscheen in 1929 in zijn verhalenbundel Nutteloos verzet en werd voor de tweede druk van 1933 vooral stylistisch herzien.

[p. 72]

Definitieve, nog iets verder bijgeschaafde tekst in Verzameld werk, deel i, 470-495 (Amsterdam 1955).

Dat Vincent is getekend naar het model van Pia, weet men tegenwoordig ook in Frankrijk, zie de biografie Pascal Pia ou le droit au néant van Roger Grenier, p. 13 (Parijs 1989).

Speciale studies over de trick ending, ook wel geheten surprise ending of twisted ending, ben ik nooit tegengekomen, ook niet in literatuuropgaven.

The pit and the pendulum uit 1842 vindt men in vrijwel alle verzameluitgaven van Poe. Ik noemde dit verhaal omdat het in de ontwikkeling een begin markeert. In The black cat maakt de slotwending al een veel modernere indruk.

Sartres verhaal Le mur opent de gelijknamige bundel (Parijs 1939).

Een zoenoffer staat in Erts, letterkundige almanak voor het jaar 1926, p. 88-93 (Amsterdam 1925). Andere voorbeelden bij Hopman: De bode, dat ook in het Engels is verschenen, uit zijn bundel Nachtwaken, p. 48-60 (Amsterdam 1920) en De dubbelganger, uit de Erts voor 1927, p. 142-145.

Onder de zes ‘short stories’ in de Tien vrolijke verhalen van Reve zijn er een paar met een geslaagde overrompeling aan het slot, zoals Amulet.

De syllabus van C.W. van de Watering: Inleiding in de structuuranalyse van romans (Rijksuniversiteit Utrecht, 1983).

In een bespreking van de roman De reis naar het kind van Vonne van der Meer schreef Atte Jongstra: ‘...maar als je de aandacht spitst op eventuele verdere verwijzingen naar een “tweede laag van het schrijven”, blijven dergelijke signalen uit.’ (Een compositie met losse eindjes, Het Parool, 9 december 1989).