Maatstaf. Jaargang 38

[p. 61]

Adriaan Venema
Antwoord aan W. Huberts

Ik heb me nooit afkerig getoond van polemiek. Mijn uitgangspunt is, dat niemand een claim heeft op de waarheid, enkel op een waarheid. Pas de polemiek, waarin de verschillende waarheden tegenover elkaar worden gezet, schept de mogelijkheid dat de waarheid wordt benaderd. Een van de belangrijkste gevolgen, misschien het belangrijkste, van mijn reeks boeken over collaborerende schrijvers en uitgevers is dat een duidelijke discussie op gang is gekomen, niet alleen over de collaboratie in het land der letteren, maar ook over het begrip ‘collaboratie’ zelf. Het deed me dan ook deugd om op 27 januari bij Renate Rubinstein in Vrij Nederland te lezen over die opvlammende discussie: ‘Met de boeken van Venema komt dat nu pas eigenlijk op gang.’

Maatstaf heeft de afgelopen maanden enkele bijdragen aan deze discussie gepubliceerd. In het april-nummer laat Harry G.M. Prick zijn licht schijnen over Lodewijk van Deyssel en met name over het naar zijn mening verkeerde beeld dat ik van de auteur heb gegeven in deel twee van mijn studie. Theo Bijvoet is het in het mei-nummer van Maatstaf niet eens met mijn visie op Albert Kuyle. Het is een eer om respectvolle tegenstanders te hebben en ik heb dan ook niet de intentie om hoe dan ook mijn gelijk te willen halen in een repliek: ieder heeft zijn waarheid gepubliceerd.

Heel anders ligt het echter als binnen een polemiek elementen van onfatsoen binnensluipen, als de tegenstander om zijn gelijk te halen, zijn argumentatie staaft met oneerlijkheid en daarom eerloosheid. Dat is gebeurd in het artikel van W. Huberts in hetzelfde mei-nummer van Maatstaf waarin Bijvoet zijn bijdrage over Kuyle plaatste. In dit geval ben ik verplicht te antwoorden. Wat Huberts in zijn artikel beweert is niet een waarheid, maar zijn integendeel onwaarheden. Onwaarheden die beschuldigingen over plagiaat moeten steunen.

Het is niet de eerste maal dat Huberts op zo'n oneervolle wijze de polemiek met mij is aangegaan. Daarvoor moeten we bijna twee jaar terug in de geschiedenis. Hij recenseerde in De Tijd onder de kop ‘Een omgevallen kaartenbak’ op 23 september het eerste deel van mijn studie Schrijvers, uitgevers en hun collaboratie. ‘Tot slot valt dan nog Venema's onnauwkeurigheid op te merken,’ schreef Huberts. En hij vervolgt met: ‘Een keur uit de tientallen fouten.’ Dan komen twee, in zijn ogen, grove fouten.

Allereerst over Van Oudshoorn. Die was geen ‘topambtenaar’ meer, schreef Huberts streng, ‘maar reeds bijna tien jaar ambteloos burger’ op het moment dat hij in 1942 Lektor werd bij het dvk. Het is een geraffineerde methode om lezers van De Tijd de indruk te geven dat ik inderdaad onnauwkeurig ben, want wie gaat zo'n bewering nu werkelijk controleren?

De waarheid is echter dat ik heel duidelijk wél heb gemeld dat Van Oudshoorn, wiens werkelijke naam Feijlbrief was, al tien jaar niet meer in diplomatieke dienst was. Op pagina 122 staat te lezen: ‘De gebeurtenissen nemen een aanvang in Berlijn, eind 1932, toen Feijlbrief die een hoge functie bekleedde op de Kanselarij, in het kader van een

[p. 62]

omvangrijke bezuinigingsoperatie diende te vertrekken.’

Huberts heeft mijn fout dus verzonnen en wie nog mocht denken, dat hij wellicht over deze zin heeft heen gelezen, wijs ik op een andere frase, verderop op de pagina: ‘Terug naar 1932. Van Oudshoorn keerde na zijn ontslag naar Nederland terug en vestigde zich in Den Haag.’

Huberts wil dus in het geheel niet lezen. Al had ik het honderdmaal opgeschreven, dan had hij nog een fout verzonnen.

Noem Antoon Coolen. Rond deze auteur heb ik volgens Huberts de ergste fout gemaakt. ‘Niet Bertus Aafjes gaf, om aanmelding bij de Kultuurkamer te voorkomen, op dat hij in een wasserij werkzaam was, maar Anton [moet natuurlijk Antoon zijn, av] Coolen.’

Dat is een opmerkelijke fout en toen ik het las, schrok ik er hevig van. Ik kon me niet herinneren zo'n blunder (want dat is het zonder twijfel) te hebben begaan. Ik ploos het hele naamregister na, alle Bertussen Aafjes, maar geen woord over wasserij.

Dan Antoon Coolen maar en wat lees ik tot mijn stomme verbazing (en de onoprechte Huberts moet het ook hebben gelezen) op pagina 181: ‘We zullen later nog zien dat Van der Made zich enorm ergerde aan Antoon Coolen omdat deze zich drukte voor de Kultuurkamer met het excuus dat hij niet meer schreef en een baan in een wasserij-inrichting had gevonden.’

Het is duidelijk. Ik heb de blunder niet begaan. Geen Aafjes, maar Coolen en om dat te benadrukken citeer ik op pagina 197 Hans Klomp, bestuurder van het Letterengilde, die tegen Lisette Lewin zei: ‘Een hunner, Antoon Coolen, als ik het me wel herinner, berichtte dat hij in een wasserij werkzaam was.’

Om de trits vol te maken, citeer ik op pagina 381 Jan van der Made: ‘Toen er onlangs door een bepaalde instantie een op zichzelf weinig gelukkig initiatief werd genomen en verschillende auteurs voor hun onthouding hadden in te staan, verstopte Coolen zich achter het misselijke voorwendsel, dat hij de pen had neergelegd en in een wasserij werkte of zoo iets.’

Ik kwam Huberts op de dag van verschijnen van zijn recensie tegen. Ik attendeerde hem op het publiceren van niet bestaande fouten. Hij luisterde glimlachend naar me en negen maanden later publiceerde hij in Literatuur dezelfde recensie.

Wim Hazeu attendeerde mij er overigens op dat ik niet het enige slachtoffer was. Na verschijnen van zijn Achterberg-biografie ontving hij van Huberts een brief waarin deze hem op een fout attendeerde. Hazeu achtte de brief zo overtuigend dat hij hem in een volgende druk als voetnoot plaatste. Pas onlangs kwam hij er bij toeval achter, dat zijn originele versie de juiste was en dat Huberts hem alleen maar had weggebluft. Huberts had er in de brief overigens ook over geklaagd dat Hazeu gegevens in zijn biografie had geplaatst zonder vermelding van bronnen, namelijk publikaties van hem, Huberts dus. Op het moment dat Hazeu deze gegevens vergaarde was er van enige publikatie van Huberts op dit gebied nog in het geheel geen sprake.

Dat brengt me op de recensie in Maatstaf, waarin Huberts dezelfde klachten uit: overnemen van gegevens zonder bronvermelding. Het is een systeem van deze heer, dat is duidelijk.

Laat ik nu voorbeelden geven.

In deel twee van mijn studie kunnen we op pagina 417 lezen: ‘Hij volhardde ook na de oorlog in het eenmaal ingenomen standpunt zoals blijkt uit de regels die gevangenisdirecteur Henk Stouten van hem bewaarde en die Kettmann in de cellenbarak van de Scheveningse gevangenis schreef.’

‘Ik daag Venema hierbij uit mij een manuscript, een typoscript of een gedrukte tekst te tonen waaruit blijkt dat de door hem geciteerde regels werkelijk door Kettmann indertijd aan diens gevangenisdirecteur Henk Stouten zijn gegeven, zoals Venema beweert,’ antwoordt Huberts. ‘Mijn bron is een kopie

[p. 63]

van een vermoedelijk door Kettmann zelf vervaardigd typoscript, dat deze - toen beiden in Scheven in gen gevangen zaten - aan Hakkie Holdert (de foute Telegraaf-eigenaar) ten geschenke gaf, die het op zijn beurt afstond aan de genoemde Henk Stouten.’

Ik begrijp van de uitdaging echter niets, want nergens staat in mijn tekst te lezen dat Stouten het gedicht rechtstreeks van Kettmann kreeg. Hij bezat het, meer niet.

‘Ik ben benieuwd wat Venema's bron is...,’ vervolgt Huberts dan suggestief.

Wel, elke suggestie van zijn kant slaat nergens op, want op pagina 523, noot 1 staat de bron keurig te lezen: ‘Hans Smits, “Gevangenis-directeur Henk Stouten over zijn oorlogsmisdadigers, verraders en collaborateurs.” In: Vrij Nederland, 1-8-1987.’ Wat beweegt iemand om een argeloze lezer dan te suggereren dat ik mijn wetenschap zomaar uit de lucht pluk? En als we het toch over bronnen hebben: waar heeft Huberts de wetenschap vandaan dat Hakkie Holdert doorgeefluik was?

Huberts beweert maar wat, hij hoopt dat niemand zijn beweringen controleert. Ik roep ook het nodige over Huberts, maar mijn beweringen kunnen wèl worden gecontroleerd.

Huberts stelt in Maatstaf: ‘Ook constateer ik dat Adriaan Venema tot in detail het onderzoek van anderen plagieert - men vergelijke zijn opmerkingen over Pierre H. Dubois met Jan Jaap Kelders bevindingen inzake Dubois (in: Schrijven voor de Nieuwe Orde, 1983).’

Het gáát hier om mijn opmerkingen over een artikel dat Pierre Dubois in De Schouw schreef. Daarover schrijf ik in deel één, op pagina 384: ‘In februari 1942 verscheen in De Schouw een “Open Brief’ van Dubois, onder de titel “Problematiek der ‘Literaire Elite’“, waarin Dubois reageerde op een radiotoespraak van Henri Bruning en een brochure van Johan Ponteyne: Tegen de Decadenten. In de catalogus die is verschenen bij de tentoonstelling “De Nieuwe Orde en de Nederlandse Letterkunde, 1940-1945” staat over dit artikel in De Schouw geschreven: “De eindredacteur van De Schouw, Henri Bruning, had Dubois verzocht zijn bezwaren tegen Ponteyne in De Schouw kenbaar te maken”.’

Ik geef de catalogus dus alle eer. Huberts kennende zal hij nu zeggen: ja, de naam van de catalogus heb je wel genoemd, die beschuldiging moet ik dan terugnemen, maar Jan Jaap Kelder heb je niet genoemd, maar dan verwijs ik naar pagina 16, waar ik schrijf: ‘Schrijven voor de Nieuwe Orde (een uitdrukking die ik leen van J.J. Kelder)’.

Maar ronduit kwetsend wordt Huberts, als hij ten einde raad een ander plagiaat-geval uit de hoge hoed tovert. Hij discussieert met mij over een in 1988 verschenen boekje over Steven Barends van Gerard Groeneveld. Huberts eindigt zijn beschouwing over dat boekje met: ‘Het wordt allemaal nog wranger wanneer men beseft dat 99% van hetgeen Venema in zijn boeken vertelt over Steven Barends is ontleend aan de studie van Gerard Groeneveld. Men behoeft slechts de in 1989 door Venema aangehaalde citaten uit het werk van Steven Barends naast de citaten die Groeneveld in 1988 gaf te leggen en de overeenkomst is evident. Hetzelfde geldt voor Venema's en Groenevelds notenapparaat.’

Dit is een leugen en Huberts weet het. Hij wist dat Groeneveld het materiaal voor zijn boekje voor een groot deel van mij had gekregen en dat juist híj degene was die het zonder bronvermelding in zijn boekje had opgenomen. Mijn manuscript, met daarin het hoofdstuk over Barends, lag al, en de datum is controleerbaar, op het riod voor controle, evenals een exemplaar bij de hoofdredacteur van Het Oog in 't Zeil, Thijs Wierema, op het moment dat het boekje van Groeneveld uitkwam. Ik heb dat indertijd aan Huberts verteld en hij meldde mij toen dat Groeneveld ook van hem veel informatie had gekregen.

De waarheid is dat Groeneveld mij eind 1987 in Parijs benaderde. Hij had gehoord dat ik een omvangrijk Steven Barends-archief had. Bovendien wilde hij me een uitgebreid artikel laten lezen, dat de basis zou worden

[p. 64]

van zijn boekje, een artikel dat hij bij verschillende bladen geplaatst probeerde te krijgen, zonder resultaat. Ik ontving hem en las het artikel. Er stonden fouten in en hij was dankbaar dat ik hem daarop wees. Bovendien fotokopieerde ik veel stukken uit mijn archief en gaf die aan hem mee. Een halfjaar later kwam zijn boekje uit. Ik hoorde het van anderen, hij had niet het fatsoen het mij te sturen. Dat ik hem behulpzaam was bij het boekje, stond er ook niet in. Dat hoeft ook niet.

Hij bleef me in de maanden na zijn bezoek aan Parijs achtervolgen met vragen over De Amsterdamsche Keurkamer. Hij wil ooit op het onderwerp promoveren. Huberts had hem gegevens verstrekt die niet klopten. Ik attendeerde hem daarop. In zijn collectie ontbraken drie Keurkamer-boeken die ik wel bezat. Ik gaf ze hem ten geschenke. Straks zal ik er van beschuldigd worden dat ik uit zíjn boekjes geplunderd heb als in deel vier De Amsterdamsche Keurkamer ter sprake komt.

De bedoeling van Huberts is duidelijk: zoals hij Hazeu verweet dat deze van zijn publikaties gebruik maakte zonder bronvermelding, zo moet hij dat van mij ook zeggen. Maar voordat hij die beschuldiging uit, schept hij eerst een sfeer waarin de lezer tot de overtuiging komt dat wie eenmaal steelt ook van Huberts gestolen zal hebben.

Huberts is nu werkelijk dom, want binnen zijn stuk toont hij het ongerijmde van zijn bewering aan. Hij klaagt over de wijze waarop ik zijn boek over Kettmann heb aangevallen. Dat heb ik inderdaad, eerst een voorpublikatie ervan in Maatstaf, daarna in deel twee van mijn studie Huberts’ boek zelf. Ik heb tientallen fouten geconstateerd, ik heb gesteld dat onze zienswijze verschilt, kortom: alles heeft tot één conclusie geleid: onze publikaties verschillen sterk van elkaar. Dat is bij plagiaat onmogelijk. De plagiator is het met de bestolene eens. Dat moet ook wel, want hij neemt diens gegevens over en leunt dus tegen diens waarheid aan. Ik toon echter aan dat Huberts' gegevens niet kloppen, dus ook zijn waarheid niet. Dat kan alleen als ik over andere bronnen beschik. Wie onze publikaties met elkaar vergelijkt, ziet dan ook die grote verschillen.

Als het de bedoeling van Willem Huberts is geweest om via aantoonbare onwaarheden tot een absurde stelling te komen met als eindpunt zijn onbelangrijke boek belangrijk te maken, heeft hij volledig gefaald.

De aanval van Huberts staat niet op zichzelf. Hij verwijst al naar Martien J.G. de Jong en recent deed Tom van Deel dat ook en hij voegde daar weer zo'n plagiaat-beschuldiging aan toe op de wijze waarop Huberts dat deed. Trouw, waarin het artikel van Van Deel was geplaatst, gaf mij de gelegenheid te antwoorden, nadat eerder Vrij Nederland en het Leids Dagblad de beschuldiging van Van Deel naar het rijk der fabelen hadden verwezen. Ik stelde in mijn verweer onder meer:

‘Want één ding wil ik duidelijk stellen: ik ben geen wetenschapper, ik ben schrijver en journalist en ik heb in ieder geval Thomas Mann aan mijn zijde die stelde dat wat als historisch bekend staat, gebruikt mag worden. Ik vertaal dat naar het begrip “common knowledge” en [...] ik ben geen dief [want zo had Van Deel mij genoemd, een ordinaire dief en iemand die jatwerk verrichtte, av], maar iemand, die, zoals De Wispelaere in De Morgen zei “de schok van herkenning heeft beleefd”.

Hij zei er niet bij dat hij dit begrip van Gomperts had geleend en die had het van Wilson en die van Melville. In mijn visie hoeft De Wispelaere dat ook niet, zoals regisseur Brian de Palma ook niet hoeft te zeggen dat hij in “The Untouchables” de trappenscène van Eisenstein heeft gebruikt. Bij film, beeldende kunst en muziek is het nimmer onderwerp van diskussie. Bij literatuur wel; steeds meer “plagiaat”-affaires halen de kolommen, zeker naarmate de auteur (Kempowski is daar een recent voorbeeld van, Siebelink enige tijd geleden, ik nú) meer in de belangstelling staat. Ik zou iedereen die in dit onderwerp is geïnteresseerd willen verwijzen naar de rede “Na-

[p. 65]

volging en plagiaat in de litteratuur” die H. Wagenvoort in 1958 hield. Ik kan me in zijn konklusies zeer vinden. Laat ik daarom Voltaire citeren die eens heeft gezegd: “Met boeken gaat het precies als met vuur. Men gaat het bij de buurman halen, steekt zijn eigen haard aan en geeft het anderen door. Het vuur is van iedereen.”’

Trouw deed meer. Het legde de visie van Van Deel en die van mij voor aan een onafhankelijke specialist op het gebied van auteursrecht: Mr. J.W. Knipscheer. Zijn visie verscheen op 14 april. Hij meldde over het gebruik van reeds gepubliceerde gegevens: ‘Als een volgende auteur die gegevens gebruikt, een theorie toepast of denkbeelden overneemt dan mag dat. Het gaat absoluut niet aan zo iemand een dief te noemen, ook al is de theorie met veel creatieve inspanning door een ander ontwikkeld of zijn de feiten met veel moeite verzameld. Die zaken vallen in het zogenaamde “publiek domein”. Ze zijn vrij voor iedereen.’

En hij besloot met: ‘Men moet zich dus wel tweemaal bedenken alvorens een auteur als “overschrijver” en “ordinaire dief” in het schandblok te zetten. Dat zijn geen kwalifikaties om ijdel te gebruiken. Weliswaar mogen in een kritische boekbespreking of in een polemiek harde noten worden gekraakt. De recensent hoeft zich minder beperkingen op te leggen dan een normale sterveling. “Overschrijven” en “ordinaire dief” suggereren evenwel dat de juistheid van de aanduidingen verifieerbaar is. Bij diefstal uit geschriften is de toetssteen het auteursrecht.

Als geen auteursrecht is geschonden zijn de omstreden beschuldigingen juridisch gezien niet houdbaar.’

Ik vrees echter dat Huberts cum suis zich zo vastbijten in vooringenomenheid dat geen onafhankelijk expert hen kan overtuigen. Kwade trouw is een te grote barricade naar de weg tot redelijkheid.