Maatstaf. Jaargang 38

[p. 49]

Henk Romijn Meijer
Portfolio/Geaquarelleerde pentekeningen van Carel van Eeden

Je moet eigenlijk altijd rekening houden met hele slechte mensen.

Oorlogsherinneringen: misschien hebben ze ook nog een rol gespeeld bij het bedenken van de toekomstplannen die de tekenaar en aquarellist Carel van Eeden nog eens hoopt te verwezenlijken. Herinneringen aan zijn vroege kindertijd zijn het, toen zijn ouders in het Westen van Den Haag woonden, vlak bij een verplaatsbare lanceerbasis voor de v 2 raketten die de Duitsers hadden verzonnen om Engeland de genadeslag toe te brengen: angstaanjagende vuurvogels die na het afschieten een rode gloed verspreidden en het huis deden trillen, waarna de momenten van de grootste spanning volgden. Mislukte de lancering, dan keerde het monster terug om ergens op het vasteland neer te storten en (soms) te ontploffen. De toekomstplannen zijn ook verwant aan de assemblages die Van Eeden eens ook heeft vervaardigd van materiaal dat hij op straat vond, zoals oud ijzer en glas. Hij heeft al een tekening gemaakt van het idee en die tekening is verkocht.

‘Ik stel me een groot verkeersplein voor, zo'n rotonde. In het midden daarvan heb je altijd zo'n groot rond eiland - zonde van het terrein eigenlijk, maar ja - en daarop zou ik een grote dubbele cirkel willen optrekken van verticaal staande autowrakken, toegedekt met horizontaal liggende, zodat je een Stonehenge constructie krijgt en die zou ik Carhenge willen noemen. Ik heb het idee al eens ingestuurd voor een prijsvraag waarbij gevraagd werd naar een ontwerp voor een monument dat geplaatst zou worden waar een nieuwe dijk was afgesloten ergens in Friesland. Dat ding had ik buiten de dijken willen hebben, zodat het met vloed onder water verdween en met eb weer boven kwam en op den duur helemaal groen zou worden, met wier erop en zo. Het moest wel blijven staan, het mocht niet instorten. Dat zou moeten kunnen, als al die wrakken in beton worden gezet en dan aan elkaar gelast. Dat was helemaal geen duur project. Je moet wel een heleboel wrakken hebben, maar een autowrak kost maar vijftig gulden en vergeleken bij de miljoenen die ze nodig hebben voor het project dat ze hebben aangenomen zou het heel goedkoop zijn geweest en bovendien zou zoiets vast veel toeristen trekken, dat heb je vaak met dat soort dingen. Maar ze wilden er niet aan, misschien ook omdat ik geen Fries ben...’

De oorlog zal Carel van Eeden nooit helemaal met rust laten waarschijnlijk. De bunkers op veel van zijn geaquarelleerde tekeningen spreken een duidelijke taal.

‘We woonden vlak bij het strand en toch kende ik het alleen van horen zeggen. Ik had een vijf jaar oudere zuster en die was er natuurlijk wel geweest. De Duitsers hadden er in 1943 een spergebied aangelegd, je mocht er helemaal niet komen. Na de oorlog mocht je eerst alleen op het pad lopen en verder nergens. Er stonden overal borden met levensgevaarlijk mijnen en die zijn heel lang blijven staan. Ik was acht jaar toen ik het strand voor het eerst zag. Dat was een vreemde ervaring, die eerste keer, toen het werd vrijgegeven en wij er met de hele familie naar toe gingen. Het was in die hele koude winter van '47. Het was een soort poollandschap daar, er waren allemaal enorme ijsbergen met van die grote blauwe schotsen en die waren hoger dan ikzelf. En in de duinen lag er een halve meter

[p. 50]

sneeuw die kraakte als je erop liep en je zakte er doorheen, want de bovenlaag was bevroren... Mij was in die oorlogstijd zo duidelijk ingeprent dat je absoluut nooit buiten de paden mocht gaan, dat ik het nog wel eens heb, als ik op vreemd terrein ben, dat ik voor geen prijs over het hek zou klimmen. Nog steeds is er zo'n gevoel van gevaarlijk terrein.’

Al had Dieuwke Bakker van Galerie Mokum in 1964 al werk opgenomen van Carel van Eeden in haar geruchtmakende tentoonstelling 12 Nieuwe Figuratieven, toch is het moeilijk om duidelijke invloeden in zijn werk aan te wijzen. Van Eeden weet dat hij tamelijk alleen staat. ‘Ik vind het wel leuk dat het niet zo erg lijkt op anderen,’ zegt hij. Zelf noemt hij Chirico en Tanguy die ook landschappen maakte die ook weer abstract zijn. Maar als eerste invloed noemt hij toch zijn vader die schilder was en tekenleraar, een van de weinigen die dat leraarschap zo'n veertig jaar uithield. ‘Bij andere tekenleraren was het meestal een reuze chaos. De meesten hadden geen zin in tekenen en die gingen dan keten en zo, maar als mijn vader de klas binnenkwam was het stil.’

‘Als kind speelde ik al op dat atelier,’ vertelt Van Eeden, ‘daar had je die lucht van verf en lijnolie. Mijn vader was een klassieke schilder: stillevens, figuren, landschappen, wat je vroeger op de academie leerde. Hij is nu over de tachtig en hij schildert nog steeds. Zijn bloemstukken vind ik nog steeds erg mooi. Ik ging soms wel een paar keer per week met hem naar musea en dat waren ook al van die lege gebouwen. Ik herinner me dat vreemde Volkenkundig Museum in Leiden met die boeddhazaal waar nog steeds vijf grote boeddhabeelden staan in het halfduister. En de Lakenhal waar een grote opgezette krokodil aan het plafond hing. Als kind zie je van die rare dingen die een ander niet ziet. We gingen ook naar de Hortus Botanicus, daar had je allemaal van die vreemde kassen en betegelde ruimten met veel water op de vloer. Misschien komen daar die weerspiegelingen wel vandaan die ik zo veel in mijn tekeningen heb...

‘Ik heb ook een grote collectie stripverhalen. Daarvan zijn de figuren vaak door de tekenaar gemaakt en de achtergronden door iemand anders en die achtergronden vind ik juist zo interessant. Als je de figuren weglaat uit de strips dan krijg je van die vreemde landschappen met fabrieken en kastelen en bunkers en technische dingen en dat komt heel dicht bij mijn werk terecht. Dat waren mijn voorbeelden toen ik een jaar of veertien, vijftien was. Ik keek pas nog naar de tekeningen die ik maakte na de stormramp van '53. Toen stond de zee tegen de duinen en die waren helemaal afgekaveld, er was dus eigenlijk geen strand, en al die bunkers en bunkergangen kwamen weer te voorschijn, want dat zand was weggespoeld door de zee en je zag allemaal rare gebouwtjes en gangen, net zo'n gatenkaas. En er kwamen ook weer landmijnen van onder het zand vandaan. Vorige week zijn er nog mijnen op het strand gevonden, kun je nagaan hoe gevaarlijk het er vijfenveertig jaar geleden was...

De gevaarlijke, eenzame leegte, die was er al heel vroeg, en zo'n jaar of tien later kwam daar de seks bij, en met mijn katholieke achtergrond werd dat natuurlijk meteen een vreselijk probleem en dat zal geloof ik nooit meer helemaal honderd procent in orde komen, dat is nog steeds een gedoe.’

Toch verandert de mens die ouder wordt en lege ruimtes worden minder leeg. ‘In de laatste tekeningen staat de zon centraal en dan is het een heel mooi landschap. Naarmate ik ouder word word ik positiever. Dat klinkt nogal eq-achtig, maar het is gewoon zo. Ik voel me wel een stuk vrijer dan vroeger en minder mislukt dan toen ik twintig was. Het is net of je wat meer greep op de werkelijkheid krijgt. Ik heb al zo veel mappen vol, dat heb ik toch allemaal zelf gemaakt en dat is toch een zekere beheersing van het leven, voor zover dat kan. Als ik tachtig ben vind ik mezelf misschien vreselijk geslaagd.’

[p. 51]

In 1970 kreeg Carel van Eeden in het kader van Atelier 7 een tentoonstelling in het Stedelijk Museum, een eer die zelden aan Mokum-schilders te beurt is gevallen. Een stuk of twintig van zijn geaquarelleerde pentekeningen hingen in zaal nr. 1 waar ook een paar van zijn assemblages te zien waren. In 1973 volgde daarop een grote eenmanstentoonstelling in Galerie Balans en eind 1988 tot begin 1989 was zijn werk te zien in het Amsterdams Historisch Museum.

Zijn erotische werk hing niet op deze tentoonstelling. De mensen en de musea reageren daar toch nog altijd een beetje schrikkerig en afhoudend op. Zelf beschouwt hij dit werk als een zijpad en hij signeert het dan ook niet met zijn eigen naam, maar met een pseudoniem. ‘Dat zijn van die dingen die door mijn hoofd spoken en soms zo sterk dat ik het nodig vind om er een tekening van te maken. Ik zal het wel van mijn katholieke achtergrond hebben overgehouden en toch zie ik die niet als alleen maar negatief,’ zegt hij.

‘Toen ik klein was vond ik dat heel boeiend, al die plechtigheden in die kerkruimten. Een soort mystiek zag ik daarin en het stomme is dat ze juist dat er allemaal hebben uitgegooid. Nu is het net een zingende vakbond. Dat gregoriaans heb ik zelf nog elf jaar gezongen, maar ten slotte werd dat benauwende cda-sfeertje van die mensen onderling me toch te veel en als ze niet oppassen gaat die zang ook verloren, want nu zingen ze al van “Ik ben zo blij dat ik voor het altaar zit en niet opzij” en dat soort liedjes. Die mystiek hebben ze in de jaren zestig helemaal afgeschaft. Ik was laatst in Polen, daar kom ik nogal eens, en daar zongen ze in het Pools dezelfde soort deuntjes. Ieder land heeft zijn eigen soort vreselijke liedjes. Het gregoriaans had iets oer-ouds en het is wel typerend voor de kerk dat ze juist dat eruit hebben getrapt en dat ze zijn overgegaan op een partij-van-de-arbeid katholicisme. Het gekke is dat je ook meteen in de extreem rechtse hoek terechtkomt, als je van dat oude houdt. Mensen die dat willen handhaven zijn vaak ook nog halve Mussolinifiguren en daar wil ik ook niet bij horen...

Mystiek is de achtergrond van bijna alles. Het is iets voor iedereen, het onttrekt zich helemaal aan democratisch of niet, het heeft er niets mee te maken. Kunst is ook niet democratisch. In de jaren zestig had ik bij de gemeenteaankopen regelmatig verkocht. In de jaren zeventig kwamen er ineens jury's van alleen bejaarden of alleen verpleegsters en die vonden mijn werk niet zo leuk. Dat was wel erg democratisch, maar het sloeg nergens meer op en toen heb ik ook niet meer ingestuurd...’

Carel van Eeden heeft jaren gewerkt in het archief van het Stedelijk Museum, maar sinds een paar jaar kan hij zich helemaal toeleggen op zijn kunst. Van een tekenleraar op de middelbare school heeft hij al bepaalde technieken geleerd, zoals een vloeitechniek met waterverf: het papier schuin houden en de aangelengde verf eraf laten lopen, zodat een egaal effect ontstaat dat heel moeilijk op een andere manier is te krijgen. ‘Je moet het wel snel doen, want als het eenmaal droog is, is het te laat.’ Hij heeft ook een tijd in Utrecht gewoond en was daar overdag student in de psychologie en 's avonds leerling van de kunstacademie ‘Artibus’. ‘Daar deed ik het meest aan. De universiteit was na een jaar of twee eigenlijk wel afgelopen, al ben ik er nog een paar jaar blijven hangen. Op de academie leerde ik allerlei technieken gebruiken, zoals het aanbrengen van kleur over kleur, een techniek die ze vroeger doodverven noemden. De echte schilder maakte de tekening en de leerling vulde die in, net als een glas-inloodraam, in stukjes van kleur, zoiets dat iedereen wel kan schilderen. Dan ging de echte schilder daarna, als het goed droog was, losjes echt mooi daar overheen schilderen met een half doorschijnende verf. Zo deed Rubens het, dat is een techniek die ik ook gebruik, dat kun je gewoon leren.’

We komen terug op Polen en de gebeurtenissen van nog niet zo lang geleden. ‘Ik ben nog steeds verbaasd dat die muur in Berlijn

[p. 52]

ineens weg is. Ik ben in september nog in Polen geweest en toen moest je in de DDR nog de bus uit en dan gingen ze onder je bank kijken en dan stonden ze met machinegeweren op je gericht. En met Kerstmis kwam ik er weer langs en toen zeiden ze allemaal ‘Guten Morgen’ en zo, je kon bijna koffie met die mensen drinken, die waren in drie maanden helemaal omgezwaaid. Ze hadden gewoon opdracht gekregen om zich menselijk op te stellen en vroeger was hun opdracht om je overhoop te schieten. Heel griezelig vind ik dat. Als ze zo doen is al het andere ook mogelijk, denk ik dan. Je moet eigenlijk altijd rekening houden met hele slechte mensen, die goede daar heb je dan geen problemen mee.’

In zijn werk heeft Carel van Eeden met de slechte mens even weinig problemen als met de goede: mensen komen eenvoudig niet voor in het lege landschap dat een vermenging is van fictie en een werkelijkheid van herinneringsbeelden. Hij is zich bewust van hun afwezigheid: ‘Ik vind eigenlijk dat degeen die naar de tekeningen kijkt zelf de figuur wordt in die leegte.’ En in zijn erotische tekeningen zijn de menselijke figuren eerder ideeën dan individuen.

De oorlog, Polen, Mokum en de verbintenis van fictie en werkelijkheid leiden ons, tot mijn verbazing, tot de Amerikaans-Russische schilder Mike Podulke die in het begin van de jaren zestig opschudding veroorzaakte in schilderskringen. Tot mijn verbazing, want wie herinnert zich nog de charmeur die in het begin van Mokum de compagnon was van Dieuwke Bakker en een drijvende kracht bij de herwaardering van de figuratieve schilders?

‘Podulke maakte toen tientallen kleine paneeltjes en daar hield hij graag een heel verhaal bij. Dat hij bepaalde edelstenen fijnmaalde voor kleurstof of zoiets, enfin, zulke dingen hoor je wel meer, maar het resultaat vond ik erg mooi. Zo'n weggetje dat gedeeltelijk onder water verdween, met een paar rare vogels erbij, dat zie ik nog voor me. Hij werkte veel met doorschijnende kleuren, groen met blauw, en van die pauwen met veren en water erbij. 't Was wel een interessante man, maar hij was blijkbaar aan het knoeien gegaan met allerlei transacties. Je voelde zo wel aan hem dat het een louche type was. Veel vrouwen liepen toch met hem weg, ook al had hij altijd van die fantastische verhalen. Wat hij in de oorlog niet allemaal had meegemaakt! Gevochten in de Pacific en ik kan me zo voorstellen dat hij toen op een schip kaarten zat in te vullen of zoiets, maar het werden altijd van die Kapitein Rob-achtige avonturen. Dat hij zo'n beetje in zijn eentje zo'n eiland had veroverd, in die sfeer. En op een gegeven moment was die man opeens verdwenen, dan was hij dus blijkbaar dood of zo. Zijn werk sprak me erg aan en misschien heeft die Podulke nog wel wat invloed op me gehad.’

[p. 53]

Permanent wave

[p. 54]

Adonis Bar

[p. 55]

Twee auto's

[p. 56]

Bevroren wasgoed

[p. 57]

Het Oudekerksplein, Amsterdam

[p. 58]

Josée R.

[p. 59]

Odaliske

[p. 60]

Emma's altaar