Maatstaf. Jaargang 38

[p. 53]

Frans Pointl
De val

Enkele weken vóór mijn zesenveertigste verjaardag, in 1979, had de gemeente Amsterdam een aardige verrassing voor me in petto. Al negen jaar woonde ik aan de Lijnbaansgracht; nooit had ik zo lang op één adres gewoond. Het huis was oud en gammel, met nauwe, steile trappen. Het telde drie verdiepingen. In het lage, platte dak bevond zich boven het trappenhuis een bol stuk plexiglas ter grootte van één vierkante meter. Dat kon niet worden geopend.

Mijn woning bevatte een grote kamer en een klein slaaphok. Hiervoor diende maandelijks honderdtachtig gulden te worden neergeteld. 's Zomers met warm weer stikte ik er bijna en 's winters als het goed vroor was het er niet warm te stoken.

Behalve met de zestigjarige shopping-baglady op éénhoog, bemoeide ik me met niemand. Onder me woonde een magere, eenzelvige man van midden vijftig. Hij groette mij en ik hem.

In de Amsterdamse gemeenteraad werd druk over het verslaafdenprobleem gedelibereerd. Besloten werd ‘gedoogruimten’ te creëren. Het koffiehuis beneden werd gesloten. Mijn benedenbuurman had het koffiehuis enkele maanden gedreven. Er werd vertimmerd. Voor de ramen verschenen dikke luiken, alsof het huis iets in zijn schild voerde. Furieuze Jordaners protesteerden tevergeefs bij de gemeente tegen dit project.

De café-achtige ruimte werd in gebruik genomen. Een corpulente, bijna twee meter lange Surinamer zou ervoor zorg dragen dat alles ordelijk zou verlopen. De omgeving diende voor overlast gevrijwaard te worden. Plotseling werd het druk op mijn stille stukje gracht. Auto's reden af en aan, portieren werden dichtgesmeten, er werd geschreeuwd. Lawaai, dat tot diep in de nacht voortduurde. Het gehele huis raakte doortrokken van een penetrante nicotinegeur.

Mijn buurvrouw Teta die boven de gedoogruimte woonde, kon niet meer slapen. Het gebonk van de boxen dreunde tot diep in de nacht door haar woning. Ik kon haar hooguit een doosje Ohropax geven.

Al jarenlang sliep ik belabberd, nu lukte het helemaal niet meer. Jordaners, die ik voorheen alleen van gezicht kende, spraken me aan. Er moest een comité worden gevormd. Ze durfden hun kinderen niet meer buiten te laten spelen. Af en toe lag er een injectiespuit op straat. In het begin nam ik het nog op voor de verslaafden: in hun levens waren dingen gebeurd waardoor ze in de poederdroom waren gevlucht. Ergens moesten ze toch een toevluchtsoord hebben zodat ze niet bij nacht en ontij over straat zwierven.

In die gedoogruimte wordt gedeald bij het leven, zeiden de Jordaners. Ik kon het noch bevestigen noch ontkennen.

Bij de gemeente Amsterdam regende het klachten vanwege de overlast. IJlings riep de gemeente een ‘Bureau Bestuurscontacten’ in het leven. Ik belde de nieuwbakken instantie op met het verzoek mij een andere woning toe te wijzen; zó kon ik niet meer slapen. Ambtenaar X van dit bureau stelde dat dit geen argument was. Als er een tramhalte voor iemands huis werd gebouwd was dat ook geen

[p. 54]

reden om de bewoners een andere woning toe te wijzen. Ik stelde de ambtenaar voor de instantie tot ‘Bureau contactstoornissen’ om te dopen.

Toen begonnen, meestal 's nachts na twaalven, de anonieme telefoontjes. Soms was het een vrouw, soms een man. Stemmen met plat Amsterdams accent.

‘Je mot van die woning af en die ouwe vreemde vrouw op éénhoog ook. We pikke het niet langer, we steke de boel daar beneje in de fik.’

De telefoontjes bleven aanhouden: ‘Jij ben toch een jodenjongen niet? Ja jonge, ze motte je weer hebbe, je mot zo snel mogelijk weg, neem je poessies mee jonge. We kenne niet blijve belle. En denk eran dat je die linkmiegel beneje je niet waarschuwt, hij dreef het koffiehuis en heb poen van de gemeente gehad. Nou legt-ie met ze reet in de Spaanse zon en zitte wij met die pleureszooi.’

Ik vroeg de onbekende hoe hij dat alles zo precies wist.

‘Dat hebbe we nagetrokke, we komme overal achter.’

Ik verdedigde mijn benedenbuurman die me nooit enige overlast had bezorgd. Hij leek me niet het type dat zich met onoorbare praktijken in zou laten.

Ik belde de politie op met het verzoek het pand 's nachts permanent te bewaken. Een inspecteur antwoordde dat hij daarvoor geen mensen beschikbaar had. Hij stelde dat de Jordaners alleen maar een grote mond hadden. Van dappere Jordaners en hun verzet tegen de Duitsers had hij schijnbaar nooit gehoord.

Ik, die altijd zoveel mogelijk het contact met mensen vermeed, werd nu gedwongen contact met Jan en heel de wereld op te nemen.

Ik belde de chef van de brandweer op. In geval van brand, zei hij, moest ik het dak op. Ik legde uit dat het huis een laag, plat dak had, onbereikbaar voor de bewoners. Dan, zei hij, moest ik een deken om me heen slaan, een vochtige lap voor mijn mond houden en kalm de trappen aflopen.

‘Op een trap breekt nooit brand uit,’ besloot hij het gesprek.

Ik stelde mijn wekker 's nachts zó af, dat ik om de anderhalf uur werd gewekt. Voortdurend rook ik 's nachts een brandlucht en liep dan naar beneden.

Van de huisarts kreeg ik valium en een broomdrank. Nog even en ik zou ook mijn toevlucht in de witte droom zoeken en me bij de figuren op de begane grond kunnen voegen.

Ik schreef een brief aan burgemeester Polak; twee joden weten wat een bril kost. Hij sluisde mijn brief door naar Bureau Bestuurscontacten en ik was weer bij af.

Wel kwam er een sussend antwoord op mijn schrijven: er zou worden opgelet dat de bewoners van het pand en de omgeving zo min mogelijk overlast ondervonden. Nu kwam er af en toe een politiewagen voorbij.

De shoppingbaglady op éénhoog riep achterdochtig ‘Wie is daar?’ toen ik op een middag bij haar aanklopte.

Ik telde daar inmiddels dertig invalide boodschappentassen die ze op straat had geoogst. Malle Teta, zoals ik haar gekscherend noemde, rook allesbehalve naar 4711. Ze verspreidde een geur penetranter dan die van Danish Blue. Welke kaassoort nog sterker ruikt weet alleen de kaasvakman.

Ik was aan deze weerloze gehecht geraakt; een van de vele zonderlingen die Amsterdam aan haar gewillige borst van peuk en korst zoogt. Vóór dag en dauw vertrok ze met lege tassen. 's Avonds kwam ze moe maar verrukt thuis met haar buit.

Ze was dik en klein, leefde in gevonden jurken, jasjes en schoenen. Haar korte beentjes maakten eigenaardige schokkerige dribbelpasjes. En dan die kinderlijke grijze vlecht!

Af en toe kwam ik haar bij de rommelmarkt tegen. Op een stoep gezeten vingerde ze sardientjes of iets anders uit een gevonden

[p. 55]

conservenblikje. De stationshal was overdag haar kamer, de plantsoenen en parken waren haar tuinen en, naar ik vreesde, eens een gracht haar kortstondig graf.

‘Hoe moet dat nu?’ Ze wees naar beneden, haar vloer trilde van het gebonk uit de waarschijnlijk gigantische geluidsboxen. Hulpeloos keek ze me aan. Ik vertelde welke pogingen ik had ondernomen. Ze begreep het maar half. De telefoontjes verzweeg ik.

‘Mag ik vanavond weer bij u eten?’ vroeg ze kinderlijk, ‘maakt u dan zuurkoolstamppot?’

‘Kom maar, ik zal ook een paar lekkere ballen rundergehakt maken.’

Ze maakte kleine sprongetjes, ‘Hoi, hoi!’ roepend.

‘Als we dan zo tegenover elkaar aan tafel zitten is dat dan een concubinaat?’

‘Zoiets.’

Malle Teta had een bijzondere hobby.

Haar sombere woning had ze omgetoverd tot een rariteitenkabinet. Haar slaapvertrek hing vol met foto's van Beatrix en Claus, Juliana en Bernhard en honderden kleinkinderen. In de huiskamer stegen aan het behang ontelbare Christussen met rook onder hun gewaden ten hemel of ze lieten hun hoofden met doornenkroon moe hangen. Gipsen en plastic beeldjes van Maria met kindje en volwassen Jezussen stonden opeengepropt op gammele, op straat gevonden tafeltjes. Nog nooit had ik zo'n nerveuze woning gezien.

Trots toonde ze me haar recent gevonden aanwinst, een Maria met aureool op batterij, die ze op een bromfietszadel had gezet.

‘Hoe vindt u haar? Kunt u haar elektriciteit niet repareren, dan brandt haar aureool weer. U heeft laatst de stekker van mijn schemerlamp ook zo goed gemaakt.’

Maria op de brommer. Malle Teta met haar plastic geloof.

Ze had me eens verteld dat ze op haar elfde door een behanger was verkracht. Toen ik geschrokken reageerde zei Teta dat ze er niets van had gemerkt omdat ze sliep. Ze leefde buiten deze rauwe wereld van geweld en vernedering doordat ze het geluk van een halve chromosoom te veel had.

Ik opperde dat haar heiligen er misschien voor zouden zorgen dat de zaak beneden spoedig werd gesloten.

‘Morgen zal ik een kaars in de papegaaikerk van pastoor Gottschalk branden, dat helpt vast,’ zei ze optimistisch en keek me aan met haar blijmoedig blauwe oogjes.

Het was elf uur 's ochtends. Op de gracht was het nog rustig. De gedoogruimte was gesloten. Ik had boodschappen gedaan en liep naar de huisdeur toe, mijn sleutel in de hand. Mijn portemonnee, zo'n ouderwetse knip, lag boven op de boodschappen.

Een verslaafde stond tegen de deur geleund. Met een puntige stiletto maakte hij zijn bijzonder lange en vuile nagels schoon. Zijn wazige blik viel op de beurs; beiden keken we ernaar. Hij hield de punt van de stiletto vlak bij mijn adamsappel.

‘Hier dat geld.’

Door snel iets achteruit te deinzen en me te bukken, ontkwam ik. Ik holde de Rozenstraat in waar ik lukraak ergens aanbelde. Daar belde men de politie. Even later kwamen ze. Een der agenten zei dat ik degene die me had bedreigd moest aanwijzen. Inmiddels bleken er vijf verslaafden voor de deur te staan.

‘Ik ben daar gek, ik woon er nota bene boven. Later zal hij me te grazen nemen.’

De andere agent knikte. ‘Meneer heeft gelijk,’ zei hij tot zijn collega.

In de buurt circuleerde het gerucht dat niet mijn benedenbuurman maar de huisbaas geld van de gemeente had ontvangen. Ik belde de huisbaas op. Hij ontkende. Ik stelde dat er weinig sprake was van woongenot; zolang de situatie zo bleef zou ik geen huur betalen.

Van het huurgeld kocht ik uit woede een portable radio - ik die al jarenlang niet meer naar de radio luisterde.

Aan het begin van de eerste week in september werd er voor het laatst opgebeld.

[p. 56]

Een vrouwenstem zei dat ik vóór het weekend het huis moest verlaten en dat ik ‘die ouwe smeerpijp van éénhoog’ mee moest nemen. De fik ging er nu definitiefin. Nogmaals werd me te verstaan gegeven mijn benedenbuurman niet te waarschuwen als hij van vakantie terugkwam.

‘Hij mot eran,’ vond de onbekende.

Ik antwoordde dat ik aan zo'n daad niet zou meewerken. De stem zweeg. In de kamer van de anonieme belster hoorde ik een pendule doordringend tinkelen.

‘Hallo, bent u er nog?’ riep ik.

‘Voor het weekend pleite zijn, begrepe?’ De telefoon werd opgelegd.

In mijn dagboek vermeldde ik geen trivialiteiten meer. Ik schreef uitsluitend over het grote probleem dat speelde. In de uurtjes dat ik nog sliep kreeg ik nachtmerries. Ik zag mijn dieren in de vlammen. Droomde dat ik als een levende, brandende fakkel voor het raam stond; tegelijkertijd stond ik op straat en zag mezelf daarboven. Ik droomde van Malle Teta die in een grijs harnas met een puntige speer in haar hand voor mijn bed stond. Zelfs in mijn dromen bleef ze mesjogge, dus zichzelf.

In een droom bevond ik me op de rommelmarkt. Een koopman had een kleine vitrine, waarin allerlei Duitse onderscheidingen, zoals het ijzeren en bronzen kruis. Er lag ook een verbleekte Davidster. Hij opende de vitrine en plakte de ster op mijn jas. Toen ik wakker was begreep ik de betekenis van de ster in mijn huidige situatie.

Ik stelde me in verbinding met een maatschappelijk werkster. Ze was jong en knap. Ze vroeg me wat ik van haar verwachtte.

‘Een kamer, waarin ik met mijn katten tijdelijk kan wonen tot die dreiging met brandstichting is afgewend.’

Verbaasd keek ze me aan. Ze stak een sigaret op.

‘Ziet u geen spoken?’

Ik werd kwaad en zei dat ik geen fabeltjes zat te vertellen. ‘Denkt u soms dat ik met mijn uitkering een suite in het Amstel Hotel kan huren?’

Ze bekeek me met een taxerende blik.

‘U overdrijft schromelijk, wie zou het nu in zijn hoofd halen die café-achtige ruimte in brand te steken?’

Eén moment kwam er een vreemd gevoel in mijn rechterhand. Ik wilde haar een klap in haar gezicht verkopen. Tijdig realiseerde ik me dat zoiets niets zou uithalen - ik zou slechts het bord voor haar hoofd raken.

Op een avond dronk ik een kopje oploskoffie bij Teta. Ze toonde me een beschadigd Mariabeeld, het woog wel vier kilo. Ze trok een ernstig gezicht; waar moest ze dàt nu weer neerzetten?

Beneden hoorden we hevig geschreeuw, in de gedoogruimte werd geknokt. Even later de sirenes van politieauto's. We keken uit het raam. Enige tegenstribbelende, haveloos geklede jongelui werden geboeid in een busje geduwd. Nieuwsgierigen groepten voor het huis samen. Toen de auto's waren weggereden, stortten enkelen zich verwoed op een beetje wit poeder dat op straat lag. Liefdevol schraapten ze het er met hun zakmesjes voorzichtig vanaf.

Ik vertelde Teta dat ze morgen haar woning uit moest. Had ze nog familie? Ja, maar die wilden niks met haar te maken hebben. ‘Iedereen denkt dat ik gek ben, behalve u.’ Ze zei het opgewekt. Ik legde uit dat ze niet gek maar super-excentriek was. Ze vroeg me dat moeilijke woord voor haar op te schrijven.

Haar grootste zorg was haar beelden-, foto- en prentenverzameling. Ik stelde voor die de volgende dag in dozen te doen en bij iemand in de Rozenstraat in bewaring te geven. Ik had er nog geen flauw idee van waar zij en ik heen moesten.

‘Ik ben katholiek,’ zei ze, ‘kan de pastoor van de papegaaikerk me geen kamer in de pastorie geven? Of misschien kan ik in een klooster logeren.’

[p. 57]

Daar lag wellicht een oplossing. Na enig getelefoneer bleek de moeder-overste van het Klooster van de Zusters Augustinessen van St. Monica in de Warmoesstraat bereid Teta te helpen. Ik vroeg me af of ik als jood óók in een klooster terecht kon, met de katten uiteraard.

De daaropvolgende dag kwam de oplossing voor mij. Ik kwam de dikke, vadsige verpleger tegen, die vroeger in de Laurierstraat had gewoond. Hij woonde nu in de Bijlmer. Ik mocht vanaf vrijdagavond met de katten komen. Hij zei dat het maar een zijkamertje was.

Ik pakte wat spulletjes in een koffertje, onder andere het boek dat ik moeizaam trachtte te lezen, In cold blood van Truman Capote. Toepasselijke titel in die situatie.

Ik nam de twee nepzilveren lijstjes mee met de enige twee foto's die ik van vroeger bezit: een van moeder met de grote zonnehoed op (van mij was nog geen sprake) en een fotootje van mezelf als jochie van zes (toen scheen de zon nog).

Ik sloot de woning af. De katten in hun manden, kattebakken, blikjes Whiskas en twee zakken met elk twintig kilo steentjes stonden al beneden bij de deur.

Teta had ik die ochtend bij het klooster afgeleverd.

‘We gaan eerst eens in het bad,’ had de moeder-overste voorgesteld. Teta wierp me een benauwde blik toe.

Terwijl ik op de taxi wachtte zag ik Teta en de moeder-overste samen in een grote ouderwetse badkuip, uitgelaten in de weer met een speelgoedeend.

Het was een piepkleine kamer daar in de flat Florijn. Ik moest opletten dat ik 's morgens vanuit bed niet in een van de kattebakken stapte. Als zachtharige beschermengelen lagen de dieren bij me op bed.

Op maandagavond, de elfde september 1979, kwam de verpleger thuis met een krant

gedoogruimte uitgebrand

Daaronder twee foto's. Geblakerde luiken. Een ruimte met verwrongen en gesmolten plastic meubilair. Terwijl er zo'n vijftig mensen aanwezig waren, is er in de nacht van zondag op maandag iets brandbaars naar binnen geworpen. Vermoedelijk via de ventilatoren aan de straatkant. De ruimte liep naar achteren door en werd daar door glas overkoepeld, ook daar was brand ontstaan. Het vermoeden bestond dat er iets vanaf een belendend dak naar beneden was geworpen, een benzinebom? Er was één gewonde, een vrijwilliger die daar werkte.

Hoewel de brandweerkazerne aan de Rozengracht zich op een steenworp afstand van de brand bevond, had het even geduurd alvorens men kon uitrijden. Met oude auto's hadden de organisatoren van de brand de uitgangen geblokkeerd.

Teta zei later dat het de grootste ramp in haar leven zou zijn geweest indien haar foto's, prenten en heiligenbeelden verloren zouden zijn gegaan. In haar woning bleken de plinten geblakerd, de ruiten waren gesprongen. Er was een enorme rookontwikkeling geweest. Haar sjofel inboedeltje zat onder een dikke roetlaag. Was ze die nacht daar geweest, ze had het niet overleefd. Mijn spulletjes waren enigszins beroet maar onbeschadigd. Door de gemeente werden ze in een depot opgeslagen. De huisdeur werd dichtgetimmerd.

Ik had geen woning meer. Weer was ik de Wandelende Jood, wiens terrein zich hoofdzakelijk tot Amsterdam beperkte.

De verpleger liet blijken dat ik niet te lang bij hem moest bivakkeren. Hij scheen nogal eens scharrels mee te nemen, nu blokkeerde ik deze bezigheid. Hij was overigens, behalve 's nachts, nooit thuis. Ik hoopte dat hij nooit aan mijn eventueel ziekbed zou komen te staan.

Bij het politiebureau Lijnbaansgracht moest ik een verklaring af komen leggen.

[p. 58]

Inspecteur X vroeg me of ik de stemmen van de bellers had herkend. Ik antwoordde ontkennend. Hij typte mijn verklaring uit.

Was hij degene die enkele weken daarvoor had beweerd dat de Jordaners alleen maar een grote mond hadden?

‘U blijft er dus bij dat u niet weet wie er opbelden en wie de brand stichtten?’

Ik schudde ja met mijn hoofd.

Hij stak een sigaret op, inhaleerde met wellust. ‘Als u het wel wist zou u het toch niet zeggen.’

Ik ondertekende mijn verklaring en vertrok.

Bij de Gemeentelijke Rampendienst aan de Nicolaas Witsenkade kregen Teta en ik onderdak. Dieren werden er niet toegelaten. Ik kocht de verpleger met een horloge en een stel nieuwe badhanddoeken om. Wat er bij hem aanwezig was waren meer doorkijkdoeken. Voorlopig konden de katten daar blijven. Hij klaagde nog dat ik zoveel telefoongesprekken had gevoerd. Ik gaf hem vijftig gulden. Aarzelend overhandigde hij me zijn huissleutels. Elke dag ging ik vanuit de stad naar de Bijlmer om mijn dieren te verzorgen. Bij de Rampendienst was een gemeenschappelijke keuken die hoofdzakelijk door een Hindoestaanse familie in beslag werd genomen. Ik kookte er 's morgens een ei en gebruikte het hete water voor mijn oploskoffie.

Ik had daar een grote kamer van waaruit ik uitkeek op de achterzijde van de huizen aan de Weteringschans.

Voor de twee ramen stonden een metalen tafel en twee stoelen. Op de tafel had ik de foto's van mijn moeder en van mezelf als kind gezet.

In het midden van het plafond hing een neonbuis. Daaronder stond een tweepersoonsbed, waarvan de matras te zacht was en het spiraal als een trampoline doorboog. Er was een vaste wastafel. Dag en nacht zat er een portier bij de ingang; het leek wel op een kazerne.

Elke ochtend zat ik een uur in ‘koffiehuis de markt’ aan de Albert Cuypmarkt, waar kooplieden koffie en thee dronken en hun broodjes aten. Af en toe ging ik naar de volksgaarkeuken van 1870 in de Spuistraat, waar ik tussen vereenzaamde ouderen en stadsnomaden een goedkope warme hap at. Soms nam ik Teta mee, die het avontuur achteraf toch wel spannend vond.

Haar kamer bij de Rampendienst had ze al enigszins met op straat geoogste spulletjes gevuld.

Vaak moest ik naar de Dienst Herhuisvesting in de Van Reigersbergenstraat. Te midden van ontevreden, teleurgestelde en morrende gezichten wachtte ik daar urenlang met in mijn hand een genummerd strookje.