Maatstaf. Jaargang 38

[p. 142]

Mark Blaisse
Freud, koeievlaaien en de ongemakken van reizen

Ik moet een jaar of zes zijn geweest. Wij brachten de zomermaanden door in Birre, een dorpje boven Cascais, de befaamde badplaats bij Lissabon. Ik werd daar liefdevol tegen hooikoorts behandeld, waaraan strooien matrassen en pollen ten grondslag lagen, dachten de doktoren. Pas veel later bleek het niesen en tranen aan mijn konijnen te wijten te zijn, die ik alleen in de steek liet voor een partijtje vissen of zwemmen. Toen ik met twee vriendinnetjes en hun vader zat te vissen, voelde ik mijn broek langzaam nat worden. Ik was in een onder het gras verborgen koeievlaai gaan zitten en de door mijn gewicht uit elkaar gespatte, half opgedroogde plak begon allengs erger te stinken. Habbo heette de vader en hij rookte pijp. Ook kon hij verschrikkelijk hard lachen, hetgeen de vissen natuurlijk verjaagde. Toen hij ontdekte wat er was gebeurd proestte Habbo het uit en riep wijzend: ‘Kijk, meisjes, hij heeft het in zijn broek gedaan, zo klein is hij nog’, en zijn dochters lachten vrolijk mee. Twee dagen lang heb ik gehuild van schaamte omdat ik dacht dat ze het echt geloofden. Vanaf die dag ben ik poep gaan haten.

Reizen begint bij mij altijd met het vullen van een zwarte toilettas met pillen tegen diarree, constipatie, voedselvergiftiging en andere ongemakken die het reizen zo vaak tot een rampzalige gebeurtenis kunnen terugbrengen. De zo moeizaam in eigen land opgebouwde regelmaat wordt bij de eerste de beste reis al verstoord: wc's zonder papier langs de weg, bussen zonder voorzieningen, overgelopen potten in vliegtuigen en gierende rails onder je in treinen zijn geen van alle bevorderlijk. Als je geluk hebt kun je desondanks een onregelmatige regelmaat invoeren, zodat de ontheemding niet tot absolute verstopping leidt. Meestal zitten er flinke adders onder het gas.

De eerste keer dat ik besloot nooit meer te reizen was vijftien jaar geleden in Cairo. Na een speurtocht langs steeds vunziger wordende pensions, namen mijn reisgenote en ik een kamer in ‘L'horizon bleu’, een drie verdiepingen tellend etablissement aan een van de bekende drukke straten van de hoofdstad. Onze paspoorten verdwenen meteen richting keuken, waar dat van mijn vriendin vol vetvlekken pas twee dagen later weer vandaan kwam. De kamer was groot en hoog. Aan ongedierte waren we wel gewend geraakt. De sport was op bed te gaan liggen en een van je escadrilles willekeurig de kamer in gooien in de hoop een van de zoekende kakkerlakken te raken. Je had vijftig procent kans van slagen. Een badkamer of wc hadden we niet. Die waren gemeenschappelijk en bevonden zich op de middelste verdieping. Je moest een paar treden af om de zaal te bereiken waarin de dekselloze pot helemaal aan het eind was neergezet. Om de acht meter te overbruggen diende je door een twaalftal centimeters bruin water te waden, dat dankzij het tredensysteem niet de gang op kon lopen. De eerste keer dat ik mijn tropenbroek opstroopte dacht ik nog dat het om een lek in de waterleiding ging en dat ik door roestwater stapte. Het begon pas bij de wc zelf te stinken. Bij het doortrekken bleek dat de pot overliep en dat het water niets anders was dan de faecale soep van de tachtig andere gasten in dit plotseling

[p. 143]

horizonloze pension. Poepen kon niet meer.

De week in Caïro werd vanaf dat moment voor een groot deel in beslag genomen door het zoeken naar een behoorlijke wc. De enige doortrekbare pot bleek in het Hilton aan de Nijl te staan. Dat wil zeggen dat daar de enige voor buitenstaanders toegankelijke wc was. Elders werden de paar schone hoekjes nauwlettend door personeel met bezems bewaakt. ‘You room in this hotel? No? No using...’ zeiden deze closetwachters. Ze wisten wel wat ze aan het verdedigen waren: het laatste beetje Egyptische beschaving. In de Hilton-potten bevonden zich kraantjes. In plaats van wc-papier wordt water gebruikt, dat je met je linkerhand dient te geleiden langs de besmeurde plekken. Je krijgt niet voor niets nooit een linkerhand aangereikt in de Arabische wereld. Dat wordt als een ernstige belediging gezien. Daarom wordt ook de rechterhand afgehakt bij dieven en niet de linker. Zij zijn dan én een hand, én hun eer kwijt. Niemand zal ze meer de hand schudden.

Wat doen ze met die natte linkerhand als het karwei eenmaal is geklaard? Er is geen handdoek, vaak is er ook geen wasbak. Waaraan vegen ze dan die hand af, dacht ik in het Hilton,prozaïsch.

Als je vroeger geconstipeerd raakte, werd je in een heet bad gezet, vermoedelijk met het een of ander wondermiddeltje. Spelend met je eend of je boot kon het dan voorkomen dat je naast je een drol zag drijven. De opluchting moet niet tegen de vernedering hebben opgewogen, want ik kan mij dit voorval nog goed herinneren. Ik weet niet meer waar of wanneer, alleen dat.

Freud begrijpt het allemaal wel. Als je van kinds af aan al zenuwachtig werd van andermans wc's, dan zal daar wel een diepere verklaring voor zijn.

Een lucifer afstrijken tegen de stank schijnt te werken, maar het heeft mij nooit over mijn onzekerheid heen geholpen. Liever niet poepen dan op een vreemde wc zitten. Heerlijk zeilen, en dan op zo'n pot moeten met z'n zessen achter elkaar. Kan de deur niet openspringen? Doet de pomp het wel? Leuk, samen een huisje huren. En dan vanwege de dunne muurtjes niet durven... Kan ik mij eigenlijk nog wel één vakantie heugen die niet door de poepangst werd verpest?

In een trein gaan is een ramp. Nog los van de stank van anderen, de tocht die via de rubberen klep van de rails op je achterwerk komt is spierverstijvend. Niets gaat meer. In een vliegtuig heb je het grote voordeel dat de apparatuur zoveel lawaai maakt en de desinfecterende middelen zo sterk zijn dat je noch wat geluid, noch wat stank betreft bezorgd hoeft te zijn. Maar dan ontbreekt er weer meestal een brilovertrekje, zodat bij het zitten de vreselijkste gedachten over ziekten en bacteriën het ontspannen laten gaan in de weg zitten. Telkens als ik op een wc zit, tien kilometer boven de grond, moet ik desondanks denken aan het verhaal van dr. Hunter S. Thompson over een van zijn mede-passagiers die iets in de pot had laten vallen. Hij bleef een uur op de wc zoeken in de blauwkleurige vloeistof en kwam er onverrichter zake uit met een tot de elleboog verbrande arm: zó sterk zijn de verdelgingsmiddelen dus. Maar de bacillenvrees blijft en ik moet wachten tot ik in een hotel ben.

In sommige landen doen ze het met de deur open. In Azië zie je heel veel huizen waar de wc gewoon achter een gordijntje staat en de conversatie door een stoelgang helemaal niet wordt gestaakt. Wat een gelukkige mensen moeten dat zijn! In Les charmes discrets de la bourgeoisie laat Claude Chabrol zien hoe ingeburgerd de scheiding tussen het gewone leven en het teruggetrokken gebeuren is geworden. De Franse regisseur heeft zijn acteurs om een grote feestelijk gedekte poeptafel laten plaatsnemen, waarbij de Louis-xiii-stoeltjes zijn vervangen door hagelwitte wc-potten. Gezellig samen zitten. En eten gebeurt dan natuurlijk haastig en geïsoleerd in de tot een hokje gereduceerde eetkamer. Daar proppen de mensen hun voedsel panisch snel naar binnen, vegen zij hun mond af met wc-papier en gebruiken zij een spray met

[p. 144]

madeliefjesgeur om de walgelijke stank van eten te verdrijven. Schitterend. Maar ik koop er niets voor.

De viesten zijn de Chinezen. Dat je in een gat in de grond je behoefte moet doen is in meer dan de helft van de wereld geaccepteerd. Maar doe het dan ook in het gat. In China is het een sport juist naast het gat te poepen, zodat je als argeloze bezoeker van een redelijk welvarende boerenfamilie wordt geconfronteerd met twee geheel onverwachte vragen: hoe zet ik mijn voeten neer zodat ik én kan poepen, én niet achterover val in een van de honderden al dan niet opgedroogde drollen. En: zou de gastheer merken als ik toch maar gewoon een donker hoekje van de tuin uitzoek? Ik had niet eens zin het antwoord op de eerste vraag af te wachten, en omdat ik geen zin had mijn schoenen te bevuilen, koos ik voor de tweede uitweg, de tuin. In elk hoekje lagen de resten van voorgangers, die er ook zo over hadden gedacht. Je vraagt je af hoe het mogelijk is dat zoveel Chinezen deze onhygiënische smeerboel overleven. Of is het erfelijk geregeld en zijn ze daarom zo taai?

Want wij, in het Westen, zijn natuurlijk ongelooflijke ‘softies’. Het zachte wc-papier zegt het al. En als ik Westen zeg, dan sluit dat natuurlijk Frankrijk uit, waar de rollen om zuinigheidsoverwegingen zijn vervangen door velletjes papier. Eén voor één hoor je die uit een gleufje te trekken en ze dan boven op elkaar te leggen om de gewenste sterkte te krijgen. Bij minder dan drie is de kans groot dat je vingers er doorheen prikken. Je mag blij zijn als je roze of witte velletjes van absorberend papier aantreft. Meestal hebben de Franse toiletten van dat glanzende, glibberige papier, waar niets op houdt. Dan blijf je vegen en meestal tevergeefs.

Het moet in België zijn geweest dat ik voor het eerst zo'n zogenaamde Turkse wc aantrof: een vierkant gat met in het midden twee witte, betegelde treden, waarop je geacht werd te gaan staan. Je vasthoudend aan handvatten kon je dan proberen het juiste evenwicht te vinden. Moeilijker nog was het onbevlekt terugkeren in het etablissement, waar je vrienden lachend op je zaten te wachten. Niet spetteren, knoeien, morsen of uitglijden. Als je daar allemaal aan moet denken, hoe kun je dan nog gaan.

Afrikanen zijn veel schoner dan Chinezen. Bij de meeste plattelandsbewoners staat de wc ver van de hut, keurig ommuurd en in elk geval privacy gunnend. Het gat is meestal diep en dient meteen als beerput. Eenmaal vol, gaat er zand overheen en wordt er een nieuw gat gegraven. Goed voor de aarde. In Burkina Faso reisde ik dit jaar met een Amerikaanse fotografe, die weliswaar heel dik was, maar ook heel sportief. ‘Poepen en plassen, dat zijn de gespreksthema's op dit soort reizen,’ zei zij al voordat wij Schiphol hadden verlaten. Daarbij lachte zij duivels, wetend dat mannen met dit soort zaken meer moeite hebben dan vrouwen. Het kon haar allemaal niets schelen. Na een dag in Ouagadougou had ze al diarree, die drie weken aanhield omdat zij weigerde te geloven dat je rauwe groente daar niet moest eten. ‘Dat is discriminerend. Alsof het bij ons allemaal zo schoon is,’ zei ze steeds, en bestelde nog een bak sla. Het betekende elke tien minuten stoppen, waar wij ook waren, en meegenieten van haar ‘shits’, Maar zij morste of spatte nooit en had altijd een keurige rol, gestolen, wc-papier bij zich. Ze ging pas weer gekookte groente eten toen zij 's nachts in een dorp naar het ‘gat’ was geweest en twee vleermuizen tegen haar grote, witte, Californische billen waren gevlogen. Zij hadden in het gat gezeten en waren opgevlogen toen de fotografe juist was gaan hurken. Van de schrik was ze niet alleen in het gat gevallen maar ook geconstipeerd geraakt.

Heimwee bestaat bij mij uit verlangen naar mijn eigen wc. Soms begint dat heimweegevoel al aan het begin van een reis, zoals vorig jaar in Vietnam. We dachten een hotel te hebben gereserveerd in Hanoi, maar dat bleek een vergissing te zijn, zodat wij in een

[p. 145]

militair hospitaal-achtige herberg belandden. We hadden al achttien uur gereisd in vliegtuigen met verstopte toiletten, dus een kleine terugtrekking was meer dan geboden. De wc die bij mijn kamer hoorde werd door een klein pitje verlicht. Hagedissen schoten de hoeken in, ander gedierte spoedde zich uit mijn gezichtsveld en ik maakte mijn broek open. Toen ik in de bak keek, zat deze vol bloed. Welcome in the People's Republic of Vietnam. Hier kon ik niet op zitten. Wat te doen? Het was twee uur 's ochtends, iedereen sliep en ik dorstte niet aan mijn reisgenoten van de Nederlandse televisie toe te geven dat ik als wereldreiziger zo'n poepangst had. Er bleef niets anders over dan het bad.

Walgend van mezelf reisde ik de volgende dag naar Cambodja. Wat zou de schoonmaker van het bad zeggen? Toen ik eenmaal wilde ‘doortrekken’ bleek er geen water te zijn en ik moest mijn souvenir dus zichtbaar achterlaten... Ik troostte mij met de gedachte dat ik in een Franse bus met een dame had gereisd, die het absoluut niet meer kon houden en toen maar twee Pampers van haar kind in haar broek had geduwd om zo toch te kunnen gaan. De mens wordt vindingrijk in nood. Ik was dus ook nauwelijks verbaasd toen wij in een hotel in de Cambodjaanse provincie Kompong Chhnang een badkamer aantroffen met een verstopte wc en een badkuip vol uitwerpselen. Het is hoe dan ook gek hoe snel je je normen verlaagt als het om simpele dingen gaat.

Op uitnodiging van het Hoge Commissariaat voor de Vluchtelingen in Genève was ik in april 1984 naar Addis Abeba gevlogen om van daaruit de vluchtelingenproblematiek in het grensgebied met Soedan te beschrijven. Met een tiental andere journalisten hadden wij een week door het land getrokken en dus kenden we elkaar al een beetje. Ik zat in de speciaal voor ons door de Ethiopische regering beschikbaar gestelde dc-3 op van die parachutistenbanken tussen de correspondente van The New York Times en Rosemary Righter van The Sunday Times te praten over de hitte toen ik ineens pijn in mijn buik kreeg. Binnen een minuut wist ik dat ik een niet te stuiten aanval van diarree zou krijgen en vroeg naar de wc. We waren net opgestegen, dus moest ik even wachten. Een Pakistaanse geluidsman van viz-News begon in een handig voor de gelegenheid uit een pia-toestel meegenomen kotszakje te spugen, terwijl ik mij naar de deur spoedde, achter in het oude toestel. Op de plaats van de wc stonden bezems en zakken met parachuten. Iemand kwam met een emmer aanzetten. Het was kiezen tussen ter plekke gaan zitten of mijn enige broek bevlekken. Op een halve meter van Rosemary en Judith heb ik toen op die emmer gezeten. Bang om om te vallen, met mijn ene hand mijn geslacht bedekkend, met mijn andere de emmer vasthoudend terwijl mijn ellende in een vulkanische uitbarsting mijn lijf verliet. Wat moet je doen? Rosemary gaf me een Kleenex. Engelse vrouwen zijn even praktisch als hun mannelijke soortgenoten. Vandaar dat het bijna altijd Engelsen zijn die in hun eentje om de wereld zeilen of onbeklimbaar geachte bergen bestijgen. Wat moest ik met de emmer? Geen plek om hem om te spoelen, geen hoek om hem discreet weg te zetten. De stank vulde de dc-3. Gemengd met die van de Pakistaanse luchtziekte moet het voor mijn collega's geen plezier zijn geweest.

Ik ging weer op het bankje zitten. Rood van ingehouden woede en schaamte. Rosemary gaf mij een kwart van een pil van het formaat van een Valium. ‘Als je dit neemt dan hoefje vier dagen niet meer. We noemen het de betonpil. De Amerikaanse soldaten in Vietnam hadden ze bij zich. Als je er twee neemt ben je dood.’ Long live Brittannia. Ik kon een week niet meer, kreeg verschrikkelijke krampen, maar vernederingen werden mij deze reis verder bespaard.

Iedereen doet het, het is niet anders dan eten of drinken, en toch is het voor veel mensen een probleem. Als je al de exotische verhalen buiten beschouwing laat, dan kom je tot de conclusie dat het ook in Nederland geen

[p. 146]

sinecure is, dat zitten. In welk café kun je echt even lekker, schoon en ongestoord gaan? In welk restaurant is er evenveel aandacht besteed aan het toilet als aan de tafels? Salmonella? Haal je de koekoek. We mogen blij zijn dat we niet met z'n allen de hele dag aan de schijterij zijn. Ja, de positie van het toilet in het leven van een mens wordt schandalig onderschat. Het ontbreken van een minimum aan comfort, hygiëne en privacy verpest niet alleen vakanties, zakenreizen of relaties, het verpest ook de eetlust en de gezondheid. Met de auto op stap? Wel eens langs de weg naar de wc geweest? In een tankstation of een van die gezellige ‘Raststätten’ aan de Autobahn? Ook gemerkt dat behalve de condoomautomaten niets werkt? Geen papier, geen handdoeken, geen zeep, geen functionerende sloten en heel veel morsige vloeren. Om nog maar te zwijgen van de 10 Pfennig-stukken die in de Duitse plees moeten, om in ruil daarvoor de allersmerigste potten aan te treffen.

In Phnom Penh zijn sinds het bewind van Pol Pot en de Rode Khmers geen wc's meer. Deze werden afgeschaft omdat zij symbolen van het kapitalisme zouden zijn. (In Amsterdam bestaat een winkel in sierpotten en vazen die Pol's Potten heet, zou dat in de verste verte iets met het voorgaande te maken hebben?) In de Cambodjaanse hoofdstad wordt nu op straat gepoept. De kinderen in de goot en de volwassenen op speciaal daarvoor aangewezen pleinen en stoepen. In de zon drogen de drollen snel. Al met al hygiënischer dan de vunzigheid waarmee wij in onze zogenaamde beschaving moeten leven. Poepen is het grootste reisongemak dat ik ken. En met reizen bedoel ik ook het bezoeken van Horeca-etablissementen in eigen land. Of zit het allemaal in mijn hoofd en is alles met Habbo begonnen?