Maatstaf. Jaargang 38

[p. 93]

Maarten 't Hart
Straat Magelhaen

Als kind droomde ik van verre reizen. Ik wilde de hele wereld zien. Daarom kreeg ik, toen ik acht jaar werd, een atlas. Op de kleurrijke landen legde ik doorzichtig papier. Vervolgens trok ik die landen over. Het was dan alsof ik, rivier na rivier, weg na weg, en gebergte na gebergte, natekenend al door die landen trok. Spoedig kristalliseerde zich één favoriet reisdoel uit: de Straat van Magelhaen. Bij wijze van vooroefening voor die verre reis naar een straat die merkwaardigerwijs uit water bestond, bracht ik een week door in het huis van mijn grootouders aan de Herenlaan te Maasland. In die week leerde ik een gevoel kennen dat in benauwende hevigheid alle andere mij bekende gevoelens ver overtrof. Het gevoel hield mij uit mijn slaap, of kwam, als een lichte sluimer zich over mij ontfermd had, onheilspellend krachtig opzetten als een loeiende koe of een voorbijrijdende Solex mij weer wakker maakte. Het gevoel toverde mij steeds één beeld voor ogen: de straat waar ik woonde, op het unieke tijdstip van de dag waarop de zonnestralen evenwijdig aan de lengterichting van de straat vielen zodat de huizen geen schaduwen op het plaveisel wierpen. Het leek of ik nooit terug zou keren naar die immens zonnige, van elke schaduw gespeende straat. Het leek of ik nooit meer in mijn eigen bed zou kunnen liggen, of ik nooit meer zou kunnen luisteren naar de fluwelen avondvoetstappen van onzichtbare voorbijgangers. Sliep ik ten slotte toch in, dan droomde ik van de gewoonste dingen: hoe ik naar de wc ging in ons eigen huis en dan door het raampje heen naar de grauwe lucht staarde. Zodra ik wakker werd besprong mij de gedachte: ik ben niet thuis. Dan leek het of afgronden zich onder mij openden. Zodra het licht werd, sloop ik de trap af en het huis uit om, in het eerste hazegrauwen, naar de oostelijke horizon te turen. Goddank, ik zag de toren van de Grote Kerk, Maassluis bestond nog. Al wat ik verlangde was: dáár terug te zijn. Een afstand van, hemelsbreed, vier kilometer scheidde mij van het ouderlijk huis, maar het leek of ik lichtjaren ver was. Zeven dagen logeerde ik bij mijn grootouders; zeven dagen stond ik overdag op een vuilnishoop die het beste uitzicht bood op de gashouder, de watertoren en de Grote Kerk van Maassluis.

Toen ik weer thuis was, bleek het gevoel dat mij uit mijn slaap had gehouden zo radicaal vervluchtigd te zijn dat het wel leek alsof het nooit had bestaan. Daardoor was ook de opluchting van andere kwaliteit dan de opluchting die je voelde als je na een dag zware hoofdpijn de volgende morgen wakker werd en merkte dat de migraine was verdwenen. Hoofdpijn was en bleef, ook na het wegebben van de pijn, verbazend reëel. Het kon altijd weer terugkomen. Voelde je niet al iets? Maar die andere pijn, een soort hoofdpijn van het hele lichaam - ik kon er mij, eenmaal weer thuis, geen voorstelling meer van maken. Hoe het voelde, en hoe het je dromen 's nachts en je gewaarwordingen overdag beïnvloedde, leek weggewist uit het geheugen. Ik weet nu dat er maar één manier is om het gevoel in al zijn luister op te roepen: op reis gaan. Daardoor is het, nu ik goddank gewoon thuis zit, knap lastig om een stuk te schrijven over dit gevoel dat, als ik op reis ben, alles

[p. 94]

verpest, mij opzadelt met maar één zo volstrekt al het andere overheersend verlangen (‘ik wil naar huis’) dat daardoor alle andere ‘uitgangen des levens’ verstopt lijken.

Na die eerste kennismaking met Het Gevoel duurde het tien jaar voor ik weer in een vreemd bed sliep. In de zomer van '62 logeerde ik een week bij een oom en tante in Steenwijk. Toen ik, na een fietstocht van vier uur (Maassluis-Amsterdam), een boottocht van vier uur (Amsterdam-Urk), een fietstocht van nogmaals vier uur (Urk-Steenwijk) doodmoe bij mijn oom en tante arriveerde, leek niets voor de hand liggender, dan dat ik, eenmaal in bed, zou slapen als Doornroosje. Ondanks de vermoeidheid kwam echter dat benauwde, lang vergeten, dood gewaande gevoel in al zijn oorspronkelijke hevigheid opzetten terwijl het griezelige geritsel van ratelpopulieren die vlak voor het huis stonden mij uit mijn slaap hielden. Zeven nachten hoorde ik die ratelpopulieren, en in de eerste nacht begon ik met datgene wat ik als een van de meest karakteristieke verschijnselen van het gevoel heb leren kennen: tellen. Ik lag daar in bed, in het duister, hoorde de populieren, en was maar van één ding vervuld: aanstaande zaterdag fiets ik terug. Tot aan het tijdstip van mijn vertrek moeten, gerekend vanaf dit moment, nog zesmaal vierentwintig uur plus nog tien uur verlopen. In totaal dus 154 uur. Wanneer ben ik dan op de helft? Wanneer zijn er zevenenzeventig uur voorbij, gerekend vanaf nu? Dat is woensdagmorgen om halfvijf. Hoelang duurt dat eigenlijk, een periode van zevenenzeventig uur? Als ik vanaf dit moment terugreken, waar kom ik dan uit? Afgelopen woensdag om halfzes 's middags. Wat deed ik toen? En wat heb ik daarna gedaan op donderdag en vrijdag? O, dus zo lang duurt ongeveer een periode van zevenenzeventig uur. Zo lang? God allemachtig, hoe kom ik dat door? En zo rekende ik elke avond. Toen die eerste zevenenzeventig uur voorbij waren, ik op woensdagmorgen om halfzes ontwaakte, en dus al één uur verder was, voelde ik me enigszins opgelucht. Vanaf dat moment werd elk uur in de toekomst, als ik de tijd tot dat uur terugrekende naar evenveel verstreken tijd in het verleden, altijd gerelateerd aan een uur dat al in mijn verblijf te Steenwijk viel. Het was alsof de tijd nu sneller verstreek omdat ik niet hoefde terug te grijpen op iets wat zich had afgespeeld voordat ik naar Steenwijk was vertrokken. Niettemin bleef ook na het keerpunt maar één verlangen mij bezielen, het verlangen naar het moment waarop ik de voordeur van ons huis in Maassluis zou openen, de gang in zou lopen, het melkwitte licht in de woonkamer zou zien, en tegen mijn moeder zou zeggen: ‘Daar ben ik weer.’

Het eigenaardige is dat ik niettemin heel goede herinneringen heb aan die week in Steenwijk. Dankzij de goed gevulde bibliotheek van mijn oom, kon ik alles lezen wat er over de Vrijmaking geschreven was. Ik fietste naar Giethoorn, fietste naar de Beulakerwijde, maakte met mijn oom en tante een tocht naar de Blauwe meren in Drenthe, en zag op het marktplein van Steenwijk een beeldschoon meisje dat haar haar kamde. Toch speelde al wat ik meemaakte zich af tegen dat allesoverheersende, onverbiddelijke, als stoorzender werkende gevoel, dat geen gevoel was, maar een onlichamelijke griep, waarbij je van voetzool tot kruin een pijn voelde die alles bedierf.

Het eigenaardige is ook dat die eerste keer, en alle andere keren dat ik op reis was, de avond voorafgaand aan de dag van terugkeer, het gevoel opeens verschrompelde, afscheid nam. Op die laatste avond dacht ik overmoedig - ach, ik zou er best nog een weekje aan vast kunnen plakken, ik heb zijn bibliotheek nog niet uit.

Alle andere keren, schrijf ik, maar dat is niet helemaal waar. Na Steenwijk voerde mijn eerstvolgende reis mij, drie jaar later, naar Engeland. Twee weken dwaalde ik met Eduard Bomhoff, toen nog een goede vriend (nadat ik ongelovig was geworden deelde hij me mee dat hij tot zijn spijt geen offers meer kon brengen op het altaar der vriendschap),

[p. 95]

door Engeland. Drie dagen Oxford, vijf dagen Londen, twee dagen Streatly en drie dagen Canterbury. We voeren heen met de nachtboot van Ostende naar Dover, we voeren terug met de nachtboot van Dover naar Ostende. Op de avond voor ons vertrek zat ik op de krijtrotsen van Dover en keek uit over het water. Ik dacht toen dat ik dood zou gaan. Terwijl ik toch wist dat ik over een paar uur naar huis mocht, was het alsof ik die terugreis nooit zou maken. Mijn hele lichaam was verkrampt. Ik geloof niet dat er ooit ogenblikken in mijn leven zijn geweest waarop ik er ellendiger aan toe was, zomin trouwens als er ooit een ogenblik is geweest waarop ik gelukkiger was dan op het moment dat ik, in zulk wonderbaarlijk mooi zonlicht als ik nooit daarvoor en nooit daarna heb gezien, zo'n veertien uur later, de afrol in Maassluis afliep. Dat geluksgevoel vergoedde veel, heel veel, maar niettemin blijven die eerste veertien dagen in Engeland - het was ook mijn eerste buitenlandse reis - de absolute top vormen voor wat betreft de hevigheid van Het Gevoel. Daarna heb ik, als ik op reis was, nooit meer met zulk een hartverscheurende hevigheid naar huis verlangd als toen ik door Oxford dwaalde en in Londen van kerk naar kerk slenterde. Het laatste deed ik omdat ik had ontdekt dat alle kerken open stonden en dat er in veel van die kerken op allerlei tijdstippen op de orgels werd geoefend. Kon ik in een kerk naar orgelspel luisteren, dan viel daarmee de onbegrijpelijke pijn enigszins te verdoven. Overigens beleefde Eduard Bomhoff, ofschoon verstard gelovig, weinig plezier aan kerkentochten, dus wij gingen gescheiden wegen. Hij rechtvaardigde de scheiding met een citaat uit zijn lievelingsboek, Martin Chuzzlewit: ‘This is a large town, and we can easily find different ways in it’. Behalve kerken bezocht ik ook havenkades omdat het daar soms rook naar de havenkade in Maassluis. Voorts was er, veertien dagen lang, geen sprake van enige eetlust. En dat wil wat zeggen in mijn geval! In de jeugdherbergen waar wij verkeerden ontbeet ik wel, maar overdag nam ik verder niets tot mij. Dat heeft er ongetwijfeld ook toe bijgedragen dat ik dat eerste verblijf in Engeland als een hel heb ervaren.

Twee jaar later reisde ik opnieuw naar Engeland. Met de boot van Amsterdam naar Grimsby. Met de trein van Grimsby naar Manchester. Door de Pennines! In Manchester logeerden Hanneke en ik in de flat van haar zuster en zwager. Het was maart, het was veertien dagen lang slecht weer, de flat was omverwarmbaar. De wind gierde door spleten en kieren. Om bij de flat te komen moest je een bustocht maken door wijken die gesaneerd waren en in puin lagen. De buschauffeurs raakten soms de weg kwijt in de immense puinvlaktes. Niettemin heb ik veertien dagen lang geen moment last gehad van Het Gevoel. Ik telde de uren niet. Het beviel mij wonderlijk goed in die ijskoude flat. Met de lenerskaart van mijn aanstaande zwager ging ik naar de Public Library. Wat ze daar al niet hadden in de enorme bibliotheek te Manchester! Boeken waar ik al jarenlang naar had uitgekeken, maar die ik in Nederland nooit had kunnen vinden. Toch was Het Gevoel niet afwezig dankzij die boeken. Het Gevoel was afwezig dankzij Hanneke. Het Gevoel namelijk heeft een tweelingzuster - verliefdheid. Het Gevoel lijkt daar op als twee druppels water. Ga je op reis met iemand op wie je verliefd bent dan heft het gevoel van verliefdheid met mathematische nauwkeurigheid dat andere Gevoel op.

Het grote probleem van Het Gevoel is dat het niet nauwkeurig beschreven kan worden. Het doet zich alleen voor als je op reis bent en dan belet de ellendige hevigheid ervan elke adequate schriftelijke neerslag. Weer thuis lijkt Het Gevoel een hersenschim, iets irreëels, iets waarvoor je je hooguit kunt schamen, iets dat toch eigenlijk gezeur lijkt, iets dat je niet serieus hoeft te nemen. Daardoor ontbreken adequate beschrijvingen van Het Gevoel, kun je niet verwijzen naar romans of verhalen waarin het onder woorden gebracht wordt, al is er één roman waarin het met grote nauwkeurigheid beschreven wordt.

[p. 96]

‘“O hemel! Ik dacht dat ik thuis was,” zuchtte ze. “Ik dacht dat ik in mijn kamer op de Woeste Hoogten lag. Omdat ik zo zwak ben, raakte mijn brein in de war en schreeuwde ik zonder het te beseffen. Zeg niets, maar blijf bij me. Ik ben doodsbang om in slaap te vallen, ik heb afschuwelijke dromen.”

“Een diepe slaap zou u goed doen, mevrouw,” antwoordde ik; “en ik hoop dat deze ellende u ervan zal weerhouden om nog eens in hongerstaking te gaan.”

“O, lag ik maar in mijn eigen bed in het oude huis!” vervolgde ze bitter en handenwringend. “En die wind die door de sparren bij het raam ruist - laat me die voelen - die komt rechtstreeks van de hei - laat me daar één teug van inademen!”

Om haar te sussen hield ik een paar seconden het raam open. Een koude windvlaag stormde naar binnen; ik sloot het raam en keerde terug naar mijn plaats.

Ze lag nu stil: haar gezicht drijfnat van de tranen - lichamelijke uitputting had haar geest geheel getemd; onze vurige Catherine was nog maar een huilend kind!

“Hoe lang is het geleden dat ik me hier heb opgesloten?” vroeg ze plotseling bijkomend.

“Dat was maandagavond,” antwoordde ik, “en het is nu donderdagavond, of liever vrijdagochtend.”’

‘“Wat! In diezelfde week?” riep ze uit. “Zo kort maar?”

“Lang genoeg, als je van niet anders dan koud water en kwaaie zin moet leven,” merkte ik op.

“Nou, het lijken te veel uren om te tellen,” mompelde ze vol twijfel, “het moeten er meer zijn.”’

In deze passage staat al datgene wat Het Gevoel kenmerkt: de angst voor slaap vanwege de boze dromen, het tellen der uren, en het daarbij horende gevoel dat het er meer zijn dan je dacht, de neiging tot hongerstaking, en die kreet die samenvat waar het om gaat: ‘O, lag ik maar in mijn eigen bed in het oude huis.’

Het oude huis is daarbij altijd het huis waarin je als kind gewoond hebt. Het Gevoel is niet alleen maar een verlangen naar het huis waarin je nu woont, maar daardoorheen vlecht zich een dieper verlangen, het verlangen naar Vroeger, naar het ouderlijk huis, naar het bed waar je als kind in lag, en naaide tijd

when meadow, grove, and stream,
the earth, and every common sight,
to me did seem
apparelled in celestial light,
the glory and the freshness of a dream.

Na Manchester dacht ik dat ik er overheen was. Het Gevoel zou nooit meer terugkeren. De wereld lag voor mij open. Het Gevoel zou mij niet meer kunnen beletten om naar Straat Magelhaen af te reizen. Helaas, spoedig bleek dat Het Gevoel, vooral als ik alleen op stap ging, in al zijn oude luister desnoods met een kort reisje genoegen wilde nemen om zich te manifesteren. Sinds Manchester ben ik minstens dertig keer op reis geweest en nooit was daarbij Het Gevoel volledig afwezig. In grote steden zoals Parijs en Londen is het heviger dan op het platteland. In het hooggebergte kan het nagenoeg afwezig lijken, al ligt het, als mist de toppen omhult en de dalen klam maakt, toch altijd op de loer om toe te slaan. En die schaarse keren dat ik drie weken - drie eindeloze weken - van huis ben geweest, heeft het zich altijd in al zijn oorspronkelijke hevigheid gemanifesteerd, zelfs als ik verkeerde in het hooggebergte en de besneeuwde toppen elke dag te zien waren. De twee keer dat ik in Italië ben geweest, heeft Het Gevoel bijna de intensiteit van het eerste verblijf in Engeland weten te evenaren. Waarom? Ik weet het niet. Ik weet slechts dat het onvoorspelbaar en grillig en ongrijpbaar is, maar ook o zo reëel als het zich voordoet, en volstrekt hersenschimmig na thuiskomst. De laatste jaren lijkt het alsof Het Gevoel zich verplaatst heeft. Het doet zich niet zozeer voor als ik op reis ben, maar voordat ik op reis ga. Zodra ik heb

[p. 97]

besloten een reis te maken en daarvoor reisbescheiden heb aangeschaft, zijn de dagen en nachten vanaf het moment waarop het ticket is gekocht tot het moment van vertrek bedekt met een grauwsluier. Dan lijkt alle levenslust heen, dan lijkt het of er een loodzware last op mij drukt. ‘Binnenkort moet je op reis,’ fluistert een stem in mijn binnenste, ‘Binnenkort moet je op reis.’ Op straat wordt alles gefilterd door het besef dat je spoedig over andere straten zult lopen en je bent dan hevig jaloers op al die andere geluksvogels die je voorbij ziet gaan en die ‘niet op reis hoeven’. Op de avond voor de dag van vertrek lijkt het alsof je nog maar vierentwintig uur te leven hebt, maar als je dan de dag daarop in trein of vliegtuig hebt plaatsgenomen, stel je verbaasd vast: ‘Hé, ik leef nog.’ Zolang die verbazing in stand blijft, hoefje niet bang te zijn voor Het Gevoel, dat evenwel onherroepelijk komt, zo niet na uren, dan toch na een paar dagen. En hoe hersenschimmig Het Gevoel ook is als je niet op reis bent, toch heeft het bij mij nu wel zoveel herinneringen nagelaten dat ik het in verdunde vorm voel opkomen als ik langs een reisbureau fiets, of mensen met koffers zie sjouwen. Zodra iemand mij vertelt dat hij of zij binnenkort op reis zal gaan, is het alsof ik plaatsvervangend die grauwheid in mijn binnenste voel, die duurzaam aanwezig is als ik weet dat ik binnenkort een reis moet gaan maken. Toen Adriaan van Dis mij onlangs opgetogen vertelde dat hij vijf maanden naar Afrika ging, ben ik daarna een nacht lang, hevig zwetend, telkens wakker geschrokken uit een Afrikaanse nachtmerrie. Het idee vijf maanden van huis te moeten gaan maakt in mij zulke krachtige angstgevoelens los dat ik, al weet ik nog zo goed dat ik die reis niet hoef te maken, toch minstens vierentwintig uur van streek ben. Zo weet ook een van mijn studenten mij, mede omdat ze zo leuk is en je er dus verliefd op zou kunnen worden, keer op keer angst aan te jagen met de mededeling dat ze zo uitkijkt naar haar lange vakantie in Thailand. Onlangs de dikke biografie van Edgar Johnson herlezend over Dickens, had ik innig medelijden met zijn vrouw die tijdens de Amerikaanse reis in 1842 hevig naar huis en vooral naar haar kinderen verlangde. Ze waren bijna een halfjaar op stap; wat moet Catherine Dickens geleden hebben! De laatste jaren slaat ook iedere keer de schrik mij om het hart als er een buitenlandse uitgever is die belangstelling toont voor het brengen van een van mijn boeken in vertaling. O, God, denk ik dan, voor je het weet wil zo'n man ook dat je naar zijn land komt om interviews te geven en de vertaling te ‘promoten’. Tweemaal ben ik al in Toronto uitgenodigd om daar uit eigen werk te komen voorlezen. Zo'n uitnodiging kun je goddank afslaan, maar alleen al het feit dat zulke uitnodigingen in je brievenbus kunnen vallen, jaagt me angst aan. Tegelijkertijd spijt het me toch ook dat ik nooit de Niagara watervallen zal zien, noch de Rocky Mountains, of de Andes. Nooit zal ik door Nepal trekken. Nooit zal ik door Straat Magelhaen varen. Maar als ik dan denk hoe zo'n reis rond Kaap Hoorn mijn blik zou verruimen, en dientengevolge van mij misschien een beter schrijver zou maken, besef ik terstond dat Emily Dickinson amper haar kamer verliet en dat Bach nooit verder van huis is geweest'dan naar Hamburg, en niettemin cantate 82 en 104, en de tenoraria's van cantate 85 en 87 en de altaria's van cantate 33, 34 en 117, en de duetten van cantates 3, 78 en 101 kon componeren. Dus ach, reizen...