Maatstaf. Jaargang 38

[p. 63]

Mensje van Keulen
De ziel op reis

De paus is niet in Rome. Hij is niet eens in Italië. Alsof de goudvis uit de kom is verdwenen.

Zijn lange, bleke gezicht met de krullende kin en het lachje van begeerte, buigt zich naar een zwarte, jubelende menigte. De plaatsvervanger van Christus op aarde, Pontifex Maximus, Heilige Vader, Papa heeft zijn stoel verlaten voor een bezoek aan Madagascar.

Dat ik zijn afwezigheid betreur, verrast me. Hoelang is het al niet geleden dat de deur van het voor mij laatste katholieke bolwerk, het Cor Mariae Immaculatum, in het slot viel? Vanaf dat moment gaf ik eraan toe dat ik een afvallige was en als zodanig kon gaan leven. Niet langer het kruisteken slaan, geen heilige missen en kerkelijke gedenkdagen meer, het was afgelopen met de rituelen, gebeden, gezangen, priester, moderator en godsdienstlessen.

De twijfel was al vroeg gezaaid. De Godsbewijzen waren uitgebleven. Telkens weer had ik mijn best gedaan overtuigd te raken van het enig waarachtige geloof. Ervan afvallen was niet iets wat ik wilde of waarnaar ik verlangde, het was een langzame conclusie. De laatste franjes verteerden en verpulverden, de wereld werd er ruimer door, mijn roomse jeugd was definitief voorbij.

En daar sta ik, nog maar net gearriveerd, voor de eerste maal in Rome en vind dat de paus thuis hoort te zijn. In het Vaticaan, het middelpunt van de katholieke wereld. Waar hij als zichtbaar opperhoofd het onzichtbare, onstoffelijke vertegenwoordigt. Waar hij zetelt en uitziet over zijn onderdanen. Waar hij de gelovigen die uit alle windstreken naar hem toe stromen, zegent. Waar hij de kernspreuk van het pauselijk gezag dient te handhaven: Roma locuta res finita.

Het is niet voor niets dat ik hier nu pas ben. Dat ik de voorgaande jaren, bij de gedachte naar Rome te gaan, iedere keer besloot: later. Dat ik die stad al eens gemeden heb dooier domweg omheen te rijden.

Tenslotte was het ook niet voor niets dat Rome, Lourdes en Nazareth de eerste buitenlandse plaatsnamen waren, die ik te horen kreeg.

Zou een niet-katholiek anders kijken in deze stad? Zou hij alles wat hij ziet anders ondergaan?

Ik vraag het me al af bij het uitzicht.

Recht tegenover, boven aan de trap van een kerk, staat een kapucijner monnik. Twee vrouwen en een man lopen de trapop en slaan halverwege af naar een zijdeur. Een minuut of vijf later komen ze wat besmuikt lachend naar buiten, zoals bezoekers van een kermisattractie de tent uitglippen. Wanneer ik nog een stuk of wat mensen op die manier te voorschijn zie komen, begin ik te vermoeden dat de kapucijner daar niet staat om een luchtje te scheppen, maar de functie heeft van zwijgende stalmeester.

De monnik in de kleine, duistere hal wijst op een bruine tas waarvan de bek hongerig open staat. Ik doe er wat geld in en kijk de monnik aan. Hij knikt naar de deuropening van een ruimte van ongeveer vijftien meter lang waar aan de rechterzijde, via hoog gelegen ramen, grauw daglicht binnenvalt. Ik stap over de

[p. 64]

drempel en terwijl ik een muffe mengeling ruik van aarde, turf en iets als vochtig hout of papier, kijk ik neer op een ingebed lapje grond, een donkere zandbak met eenvoudige houten kruisjes. Het doet me ogenblikkelijk denken aan de poes, de hamster, de schildpad, de eend en de vogeltjes die ik vroeger met mijn broer en zusje in de tuin begroef en waarvoor we de hemel smeekten ze binnen te laten.

Tegen de gekalkte wanden liggen schedels en botten zorgvuldig en onwrikbaar als keien gestapeld. In deze muurtjes zijn nissen uitgespaard waarin een paar geraamtes, gehuld in kapucijner pij, de capuchon op, rusten.

De gewelfde zoldering is sierlijk, symmetrisch gedecoreerd. Wanneer al die ornamentatie niet die typisch grijsgele kleur had bezeten, zou je het beslist aanzien voor een vakkundig staaltje stucwerk. Niet dat het nu minder vakkundig is, o nee, het voegt er iets aan toe; het is het meest fantastische plafond dat een sterveling bedenken kan. Bloemmotieven, uitgevoerd in ribben, sleutelbeenderen en ellepijpen; randen van spaak- en kuitbeenderen; slingers en cirkels van hals-, borst- en lendewervels; grotere ornamenten van zogenaamde heiligbenen, en bekken helften en schouderbladeren, uitwaaierend als elfenbanken.

In de vier volgende, kleine kapellen zet deze groteske versiering zich lustig voort in nieuwe variaties. Er staan, of liever hangen nu ook monniken in de knekelnissen, de onderarmen vreedzaam over elkaar, een kruisje tussen de vingerkootjes.

Tegen de zoldering van de laatste kapel hangt het skelet van een prinses Barberini. In haar rechterhand houdt ze een zeis, in haar linker een weegschaal, beide uitgevoerd in botjes en beenderen. Het heeft iets ontroerends; ze is zo klein, een kind nog. Ik bedenk hoe er met haar moet zijn gesold voor ze daar hing. En ik zie ook ineens voor me hoe die talrijke overblijfselen van monniken moeten zijn gescheiden en gesorteerd. Wat een bende.

Al dat menselijk materiaal, geordend, gestileerd en verheven tot een even realistische als surrealistische voorstelling. Vandaar dat er enerzijds iets lugubers, anderzijds zoiets onschuldigs, bijna infantiels van uitgaat.

Grappen zijn er niet gemaakt. Ook het pronkstuk: een vernuftig in elkaar gezette beenderen kroonluchter, het mausoleum van Dalí waardig, is bedoeld als lamp, een godslamp die op olie brandt.

Honderden doden op nog geen honderd vierkante meter. Een waarachtig knekelhuis.

De spreuk, vooraan in de eerste kapel: Wij waren wat u bent, U zult worden wat wij zijn.

En daarboven, naast de ingang van de kerk, op de grafsteen van kardinaal Barberini: Hier ligt stof, as en niets.

Het zouden de woorden van een nihilist kunnen zijn. Maar in deze kerk, de Santa Maria Concezione, staat er - slechts zichtbaar voor de ware gelovige - achter geschreven: Doch de ziel is eeuwig.

Bestaat er iets op aarde zo perfect als de Sint Pieter? Het prachtigste marmer, de schitterendste mozaïeken, de harmonie van stoffen en kleuren... Wat zijn de Nederlandse kerken toch armoedig (o, stompzinnige beeldenstorm)!

Overweldigd dwaal ik rond. Hier kan geen twijfelaar geplaagd worden door de behoefte aan het zoeken naar een godsbewijs. Je staat er middenin, wordt er met je neus opgedrukt, alles ademt van God. Ik kan me moeilijk voorstellen dat mensenhanden dit wonder geschapen hebben. Vooral wanneer ik naar de mensheid ter plekke kijk. Slenterend in groepen, wachtend in rijen. In een rij voor de lift. In een rij om de bronzen voet van Petrus te kussen, een voet waarvan de tenen zijn weggekust. In een traag in een trapgat afdalende rij voor het graf van de apostel en de pauselijke graftombes. In een drom voor de pietà van Michelangelo.

Maar zodra ik vooraan sta en het meesterwerk zie, ben ik me van geen omstanders bewust en zeg bij mezelf: als ik ooit weer naar deze stad ga, zal het hiervoor zijn. En als ik

[p. 65]

even later omhoogkijk naar de koepel, denk ik dat Michelangelo de Schepper zelf moet zijn geweest. Ik krijg het gevoel of ik ernaar toe word gezogen en het lijkt warempel of ik verrijs wanneer ineens een koor hoog en galmend inzet.

Rondom is het ineens druk. Er wordt vrij baan gemaakt voor een langzaam naderende, in veel rood en lila gehulde, stoet geestelijken. Het zijn er zeker tachtig, ik heb er nog nooit zoveel bij elkaar gezien.

Ik heb ook nog nooit zo'n aantal oude, halsstarrige, chagrijnige mannen bij elkaar gezien. Dat zielzorg vrede en vreugde schenkt, laat kennelijk geen afdruk na.

De stoet bestijgt het altaar.

‘The pope would have been there, Gill,’ zegt een Engelse met ontzag in haar stem.

(Would? Should!)

‘Dominus vobiscum.’

‘Et cum spiritu tuo.’

De vlakke toon waarop de mis gelezen wordt. De melodie van de gezangen. Een tussenzin als ‘sub Pontio Pilato passus et sepultus est...’ De haag vrome, biddende toeschouwers. Het wist de tussenliggende jaren uit.

‘Oremus.’

Ik zie dat de meeste mensen niet bij het altaar staan, maar rondlopen, in de rijen blijven hangen en doorgaan met babbelen. Heette het misoffer niet de hoogste oefening van godsdienst? Eerbied! Eerbied in Gods huis! Een kuchje, een behoedzaam los wriemelen van een pepermuntje, drie woorden fluisteren, vier, o hooguit vijf... Ssst!

Nog eenmaal kijk ik naar die hemelse koepel. Het Tantum ergo zou nu moeten klinken. Of het Gloria... Of ‘O, hoofd vol bloed en wonden...’

(Waarom?)

Omdat ik van die melodieën houd.

(Wist je toen dat je ervan hield? Mis je al die vervoering, al deze mystiek niet? Je hebt een priester zien zitten in een van de biechtstoelen. Hij zat heel stil te wachten, er viel licht op zijn schedel. Kun je je nog herinneren hoe verrukkelijk, zielverheffend het voelde als je vroeger te biecht was geweest?)

Dat was na vijf minuten over.

(Er zijn biechtvaders in verschillende talen, je kunt er zo een laten komen.)

Ik heb nooit de oefening van berouw uit m'n hoofd gekend.

(Je hoeft niet te biechten... Vertel hem dat je de kerk je rug hebt toegedraaid. Wees eens eerlijk: is niet-geloven zoveel beter? Werd de wereld er inderdaad ruimer door?)

Ik dacht alleen maar even aan muziek...

(Bach, Mozart, Verdi... Denk je dat die zonder het bestaan van een God zulke muziek hadden kunnen componeren? En kijk naar wat je omringt: Michelangelo, Raphael, Caravaggio... Het Geloof is een benijdenswaardig voorrecht. Ooit heb je geloofd in de hemel. Het aards geluk is maar zo gering, áls je er al wat van vindt. Werpt het niet in het hiernamaals geloven er al geen permanente schaduw over?)

Soms, zeker. Vreselijk. Maar het zijn niet de gelovigen die ik benijd. Ik benijd de vanzelfsprekendheid waarmee ze geloven, het gemak waarmee ze de verpletterende vervreemding bezweren.

Telkens wanneer ik terugdenk aan de Sixtijnse kapel, dringen zich beelden op van de tocht ernaar toe. De monsterlijk lange rij waar ik achter aansluit, met het voornemen dat ik wegga als ik niet over een halfuur voor de helft ben opgeschoten. Maar binnen een halfuur sta ik al binnen en wel zo opgeslokt in de dichte stroom dat ik met geen mogelijkheid meer terug kan.

Waarom het zo godsgruwelijk druk is, had ik al begrepen toen we de gesloten kassa's passeerden. De Nederlanders zijn niet de enigen die op Gratis Museumdag, en masse, plotseling niet zonder het museum blijken te kunnen.

Het zijn niet alleen Italiaanse families die zich naar binnen wurmen. Er klinkt een mengelmoes van talen. Een kind zet een keel op, een wandelwagen en een rolstoel zitten klem, er wordt geduwd en voorgedrongen, groepen vallen uiteen, groepsleiders houden een

[p. 66]

herkenningsteken op, zoals een anjer of een stok met een stuk papier aan de punt. En zo beweegt de horde zich langzaam maar zeker voort. Van de ene schatkamer, via een doorgang - waar je een arm of been vanachter de deurpost moet zien mee te krijgen - naar de andere. Gobelins en schilderijen, meubels en liturgisch vaatwerk, de Vaticaanse praal en schitter wordt nauwelijks een blik waardig gegund. Voort moet het, voort: Wij zijn allen rooms-katholieken en we hebben maar één doel voor ogen! O, de vreemde lichaamsdelen die je van alle kanten raken, de lucht van onbekende huiden en haren, de adem bij je gezicht, ik denk een paar maal dat ik flauw ga vallen. Hup, voort! Een trap af, een kale ruimte door waar het naar verse specie ruikt, langs haaks staande muren waar schilderijen uit de twintigste eeuw hangen - een glimp van een Ensor, een Bacon - voort! Geen zijpaden inslaan, dit is een bedevaart!

Wanneer ik dan eindelijk de kapel binnenga, is er ruim anderhalf uur verstreken. Met brede armgebaren sommeren ordedienders het publiek meteen door te lopen. Ik kijk naar de uitbeelding van de eerste dagen van de schepping op het plafond.

‘Doorlopen, doorlopen! Per favore! Please!’ Alsof het de opstopping bij een ongeluk betreft. Nu gaat dat aardig op voor de laatste dag van de schepping, maar niet voor Michelangelo's weergave ervan. Achteruitlopend of over mijn schouder kijkend, probeer ik nog zoveel mogelijk te zien. Het zijn de kleuren van de schoongemaakte fresco's die de meeste indruk op me maken, zo ongelooflijk helder, alsof ze er net zijn neergezet.

Het Laatste Oordeel zal niet helemaal tot zijn oorspronkelijke staat worden teruggebracht. De schaamdoeken op de dertig figuren moeten in tact blijven, omdat men vreest dat de onderliggende schildering is weggepoetst. Zoiets geeft toch een andere dimensie aan een dramatische voorstelling. Ik geloof niet dat er ‘niets’ onder zit. Roma locuta res finita. En Rome is kuis. Ik stel me dan ook voor hoe het er moet hebben uitgezien, voor Paus Pius iv er - in het jaar dat Michelangelo stierf en een jaar voor zijn eigen dood - de schaamdoeken op liet schilderen. Naakte lichamen zouden dit tafereel van het oordeel op het einde van de wereld (waarbij alle mensen gezamenlijk geoordeeld zullen worden, de zaligen in de hemel zullen worden opgenomen en de verdoemden voor eeuwig naar de hel verwezen) veel geloofwaardiger maken. O, een veel schokkender, onheilspellender schouwspel zou het zijn, deze blik op de hel, bedoeld als een waarschuwing voor de goddelozen, de ongelovigen, de afvalligen, de ketters.

Stad van pleinen,

Stad van fonteinen,

Stad van tempels,

Stad van kerken,

Stad van martelaren,

Stad van heiligen,

Stad van levenden,

Stad van doden,

Wondere stad,

Luisterrijk oord,

Mystiek vat,

Enzovoort,

Door alle eeuwen der eeuwen.

Een non vraagt me de weg. ‘I am Dutch,’ zegt ze. En op mijn ‘Ik ook’: ‘Ach, maar eigenlijk ben ik Indonesisch, ik heb daar toen voor gekozen.’

Missiepost, schiet het door me heen. Missionaris. Missiebusje, Memisa. Melkdoppen. Gebreide verbandrollen, Lepracollecte.

Een tweeënzestigjarige non met een Brabants accent, midden op de Via Veneto, niet ver van de Santa Maria Concezione waar nog steeds een kapucijner als lokaas staat.

Even later loop ik achter twee tengere, Aziatische nonnetjes met grijze sluiers en een rok tot over de kuit, hun dunne enkels gestoken in grove wandelschoenen.

Verwonderlijk zo snel als een straatbeeld went, denk ik, even opletten en je ziet altijd wel ergens een non. Gelijkertijd besef ik dat het in dit geval niet het straatbeeld is dat went, maar dat het me nu pas opvalt omdat ik het de hele

[p. 67]

dag gewoon heb gevonden. Sluiers, stevige stappers, in-schone gezichten en handen, het devoot aanwezig zijn. Ik had deze reine engelen mijn hele jeugd gezien en ze zijn niets veranderd.

Terwijl ik 's avonds over de natte, spekgladde straatjes van Trastevere loop, herinner ik me een passage uit Berlioz' autobiografie. Hij beschrijft daarin hoe, tijdens een epidemie, karrevrachten lijken aan een ijzeren haak worden neergelaten in een grafkelder in deze wijk. ‘Een paleis van rotting’ noemde hij het.

Toch al geneigd naar de straatstenen te kijken, omdat ik onder een paraplu loop, vallen me de putdeksels op. Onder deze? Of onder deze? Of was het toch in een kerk? O, stad van doden. De kerken met hun graftombes; het Colosseum waar het bloed van dieren, gladiatoren en christenen vloeide; de catacomben, die onderaardse grafstad van duizenden en duizenden doden.

Maar hierboven klettert de regen, branden de lantarens, lachen de toeristen en lokken de restaurants.

Bij Gino hangen oude foto's aan de muur. Ik zie vanaf de straat dat er een van Fernandel tussen hangt.

‘J'ai mangé bien chez Gino’ staat er op de foto geschreven. Fernandel, op de leeftijd waarop hij Don Camillo speelde, poseert lachend naast de slanke eigenaar. Is de eigenaar de nu dikke, zwetende oude baas die met een schotel in het aangrenzende vertrek verdwijnt? Of de norse man die zich bij de kassa ophoudt? Is de jonge bediende een zoon? De mannen in de Romeinse horeca lijken of op lijfwachten of op seminaristen.

De man bij de kassa neemt de rinkelende telefoon op. Er valt een naam waar ik even van opkijk. Mastroianni. Het zal wel een veel voorkomende naam zijn.

Het simpele voedsel is rijkelijk met olijfolie bereid. Het meest buitenissig is de sla die met ansjovis is aangemaakt.

Uit het andere vertrek komt een Duits gezelschap te voorschijn dat door de jonge bediende naar een tafel vooraan wordt gedirigeerd. Daar kunnen ze koffie krijgen, wordt ze uitgelegd, en daar kunnen ze op een taxi wachten.

De deur zwaait open. Een paraplu wordt dichtgeklapt en daar treedt hij aan: Marcello Mastroianni. Grijs, moe, en zo gebogen dat het colbert over zijn rug en schouders spant. Hij wordt vergezeld door een even oude vriend met een donker haarstukje. De paraplu wordt in de paraplubak gezet en beiden verdwijnen in het andere vertrek. Het personeel is op slag veranderd. De pas wordt versneld, de glimlach breder, de toon ernstiger. De jonge kelner meldt wat Marcello heeft opgemerkt, de oude baas wat de Maestro wenst.

Twee muzikanten komen binnen en beginnen bij de tafel met Duitsers het Spaanse ‘Cuando caliente el sol’ te zingen.

Na de beloning fluistert de oude baas de muzikanten wat toe. Beiden knikken en volgen hem, al tokkelend op de gitaar.

Weldra wordt achter de muur uit volle borst gezongen voor de man die de mooiste tragikomische rollen vertolkte van vrijgezel, thuis wonende oudere zoon, falende minnaar.

De paus is niet in Rome, maar de maestro wel. Aards, vervallen, mooi, aandoenlijk en, goddank, echt.