Maatstaf. Jaargang 36

[p. 79]

J.J. Peereboom
Journaal

Vaak lees ik dat het leven een lust was in de jaren zestig en nog enige tijd erna, omdat een aantal mensen welgemoed aan een betere toekomst werkte.

Ik heb niet zo'n herinnering. Het was een bloeitijd voor amateur-politici, geen slag dat mij animeert voor de toekomst maar wat erger is, geen prettig gezelschap in het heden, met hun luide overtuiging en hun dunne begrip.

Zij zijn er nog steeds, misschien even talrijk, maar de aandacht is van hen afgeleid; het licht valt op de jonge carrièremakers, achter wie wij de gearriveerde ouderen kunnen onderscheiden. De openbare toon is minder ethisch geworden; het is toegestaan ons te verkneukelen over de snelle auto's en de grappige zegswijzen van pr mensen en computerkundigen.

Die zijn ook geen verkwikkend gezelschap. Komt het dan nooit goed? Welke groepen zijn er nog meer die de toon zouden kunnen aangeven in het openbare leven? Priesters doen het in Iran; hier zouden ze niet ver komen. Intellectuelen kunnen geprobeerd worden, maar hebben weinig gemeenschappelijks om de herkenning te vergemakkelijken. De kleine burgerij is nooit verstomd, maar zou zij in staat zijn om anderen te overstemmen? Zij heeft er wel een spreekbuis voor in de vorm van de tv, een echt kleinburgerlijk medium.

De groep die mij zou doen uitroepen dat wij in een stimulerende tijd leven moet nog opgespoord worden. Waarschijnlijk wordt de geest des tijds nooit opwekkend, behalve voor zover hij opwekt tot tegenspraak.

Is de opinievorming hiermee afgerond? Nee, er blijft een onvoldaanheid voelbaar over de swinging sixties, die ik misschien verkeerd beleefd heb. Draai de klok eens terug, man; draai de klok maar terug.

Bij een buffet in het Concertgebouw stond ik achter een man die zich omdraaide en zei: ‘Waarschijnlijk is er geen koffie meer.’ Ik kwam voor bier en antwoordde: ‘Dat wil ik ook niet’, maar hij had het tegen een ander, namelijk zijn vrouw die zo pal achter mij stond dat hij zich om haar te bereiken tot mijn borstkas richtte. Het duurde enige tijd voordat ik begreep hoe het zat doordat ik van achter mij hoorde: ‘Dan maar thee.’ Verder hebben wij elkaar genegeerd; geen uitleg van mij of van hem.

Zo'n misstap is te klein voor de mens om zich belachelijk te voelen, maar hij voelt hoe het zou zijn om zich belachelijk te voelen. Een overeenkomstige ondervinding, denk ik, heeft de wandelaar die in een onopgemerkte kuil verdwijnt. Zacht zand, geen pijn; maar terwijl hij terugklautert naar de begane grond en een

[p. 80]

tijd lang daarna is hij zonder gezag.

De omgang blijft moeilijk, in een wereld waar haast iedereen een vreemde is. Wie herinnert zich het ventje met de gespannen kaken dat op het uitgestrekte voetbalveld de zware hoge natte bal op zich af ziet komen, een been achteruit haalt, en finaal mistrapt?

En de jongens die langsdraven zeggen er niet eens wat van, zo weinig verwachting hadden ze van mij.

Toen ik met een officier van het schip naar Amerika had staan praten vertelde ik L.W. dat die tot mijn verwondering niet hechtte aan onafzienbaarheid en aan het razen van de wind, alleen aan netjes afleveren van de lading. Dat ligt toch voor de hand, zei W. met een glimlach van verveling dat hij zijn uitleg bij het begin zou moeten beginnen. Hij was een verstandige jongen, enkele jaren jonger dan ik; hij speelde zuiver op de hobo, en hij wist al dat voor reële mensen praatjes geen gaatjes vullen.

Dat was dertig jaar geleden. Het gesprek is in mijn herinnering gebleven als een prototype. Ik ben nog steeds een verwonderde, die zelden voorziet wat mensen te zeggen hebben en het achteraf ook vreemd vindt.

Wij verwonderden genieten niet de compensatie van een goede onderlinge verstandhouding. Integendeel, wij verwonderen ons over elkaar. Nog een prototype: ik kan het niet geloven, zei G.B. toen hij in Londen aangekomen was - vanochtend keek ik uit mijn werkkamer naar mijn tuin, nu zit ik aan de lunch in Baker Street.

Aansteller. Ik haalde mijn schouders op over hem zoals W. over mij, en soms heb ik in mijn eigen woorden even weinig vertrouwen. Ik wil toch niet beweren dat ik paf sta iedere keer dat iemand zijn mond opendoet? Nee, nee. Het is een kwestie van gezichtshoek. Uit een vrouwtjeskat met een hangbuik komen poesjes, en uit B. als hij opzij kijkt bij de draaideur komt: ‘Zullen wij nog even een glaasje bier drinken.’ Die dingen zijn te voorzien, en als de kleine beesten met hun dichte ogen tegen elkaar opdringen in de mand en als B. en ik in het café zitten is het legitiem om te zeggen, dat dacht ik wel; maar zulke dingen gebeuren toch maar, vlak nadat ze niet gebeurd zijn.

Jij hebt geloof ik nooit wat, zeggen ze.

Ze vergissen zich. Net als de ene kwaal afgelopen is begint de volgende. Soms was er een verkoudheid en komt er een zwelling van het tandvlees die vervangen wordt door een bolle maag waarna er een pijn in de rug schiet. Dat zijn vertrouwde aandoeningen. Van tijd tot tijd verschijnt er een vreemde tussen die meer reden voor onrust geeft: een onbekend soort pukkel, pijnen die zich niet laten wrijven, een onwelzijn zonder middelpunt met een vleug koorts.

Wat zou het heerlijk zijn om een periode in staat van volmaakte gezondheid door te brengen, laat de gekwelde mens niet na te verzuchten; maar dan moet hij zichzelf tegenspreken. Adempauzes komen voor, soms van verscheidene uren, en zij zijn ongemakkelijk.

Nu kan er werkelijk alles gebeuren! verzucht de ongekwelde mens, en hij beseft dat zijn kleine overzichtelijke aandoeningen protection money zijn dat hij betaalt aan het noodlot. Er komt een moment wanneer het lot genoeg heeft van de regeling en het hele bezit opeist. Eeuwig kan het niet doorgaan, maar een tijd lang is er tijd te koop (en inderdaad kost het geld ook nog: hoestpillen, maagpillen, fysiotherapie).

Volgens mij is het waar dat de winters vroeger kouder waren, want als het goed vroor vielen na tien minuten fietsen mijn onbeschermde oren er bijna af, en nu na een kwartier nog niet.

Er moet iets veranderd zijn, en mijn oren zijn toch niet dikhuidiger geworden? Moeilijker te beantwoorden is de vraag of de tijd tegenwoordig korter duurt. Een enkele keer valt het mee. Dan peins ik een poosje, bedenk

[p. 81]

een paar dingen en kijk bij voorbaat geërgerd op mijn horloge in de verwachting dat er weer een halfuur om zal zijn; en nee, het waren tien minuten.

Meestal is het andersom. De tijd wordt bij handenvol tegelijk het verleden ingegooid. Het is niet alleen peinzen dat lang duurt, ook tanden poetsen of even een afspraak maken aan de telefoon. Er bestaan mensen die sneller te werk gaan; ik begrijp niet hoe, waarschijnlijk is het ingebouwd. Hun denken beweegt zich door het nooit in kaart gebrachte bos van de mogelijkheden, de alternatieven en de bijgedachten als een lenige woudloper, en komt zonder hijgen aan.

Mijn denken doet denken aan een piepkleine tor met dunne pootjes die in vakantietijd heen en weer dwaalt over een pagina van een opengeslagen boek waar een broodkruimel op ligt. Hij legt meters af voordat hij de kruimel eindelijk ontmoet, en dan blijkt dat hij er geen belangstelling voor heeft; hij gaat kriskras verder, en een tijdje later klimt hij van het boek af en verdwijnt naar het gras.

Het komt dus niet alleen van die dunne pootjes dat hij sympathie wakker roept; het zit ook in zijn manier van zich voortbewegen. Wij haasten ons, maar schieten niet op.

Er moet een dag komen wanneer een van de mannen zonder voeten die in bewegingloze vrijetijdskleding op de tv naar het weer van morgen gissen het op zijn heupen krijgt. ‘Dat aan de Oostzee afgelegen huizen onbereikbaar zijn in de sneeuw is niet het meest aangrijpende,’ zal hij ons toevoegen terwijl de camera op hem inzoemt. ‘Hoewel het ons iets zou doen als wij de verblufte gezichten zagen die door de ruitjes gluren waar de ijzel afgekrabd is; en hoewel het contrast haast te wreed is met Nice waar een meisje in een rimpelend rokje en iets lichts om haar schouders naar de sterrenhemel boven de zee staart, zo bevallig van achteren dat wij haar niet van voren willen zien. Maar ik vraag vandaag uw aandacht voor de storm die nadert uit het noordwesten. Stelt u zich voor de zee bij IJsland die opklimt en instort als een onbewoonde wereld, onder scheurende wolken met flitsen van maanlicht, in een lawaai dat duizenden meters omhoograast en een kou waar alle leven van verlamd raakt behalve een afgematte albatros die geen rots kan vinden. Zo gaat het toe op de aardbol, dat zijn de elementen van de wereld, en morgen bereiken ze ons; dus hoe het overmorgen met ons staat, ik zou het niet durven zeggen.’

Dan zoemt de camera uit en de voorspeller herneemt zijn daagse toon; maar over het bovenstaande krijgt hij meer te horen, want er zijn groepen die er verontrust van worden, en met reden.

Sinds M. begonnen is met verwijzingen naar een toekomst waarin ik lang voor haar dood zal zijn kan ik af en toe mijn eigen lijk zien liggen.

Het bestaat in drie uitvoeringen. Als ik onverwachts in mijn slaap gestorven ben lig ik er netjes bij. Niet ondenkbaar is een lange slopende ziekte: dan ziet de bezoeker een uitgemergeld hoofd en hij moet zijn ogen afwenden en zijn herinnering raadplegen als hij zich voor wil stellen hoe wij soms hebben zitten praten. De derde uitvoering is de beschadigde, door een ongeluk of een zelfmoord. Dan zijn enkele typerende stukjes ingepakt of bijgewerkt; wat er te zien is lijkt nog, de rest maar niet aan denken.

Behalve door nabestaanden wordt de kist bezocht door mijzelf. Nu zijn er twee mogelijkheden. Of ik leef nog, en kist en inhoud komen alleen in mijn verbeelding voor; of ik ben werkelijk de overledene en deze bezoeker is een schim.

De twee visioenen zijn ongeveer even geloofwaardig. Als ik ze voorzichtig aan elkaar pas - houd je stil, zo'n constructie valt bij het geringste stootje uit elkaar - ontdek ik iets dat op leven met toegift lijkt.

[p. 82]

Telkens wordt er aan de bel getrokken: het water vervuilt, de lucht en de grond vervuilen, de bossen vallen uit. Als wij ons woongebied niet totaal willen vergiftigen zullen wij minder moeten autorijden, en minder van een aantal ongenoemde andere voorzieningen gebruik maken.

Het doet er weinig toe of ze ongenoemd zijn, want verminderen gebeurt toch niet. In het gunstigste geval zal, net als met overheidsuitgaven, de toeneming vertraagd worden. Er staan te veel belangen op het spel, en te veel hartstochten. Wie zou de verloren werkgelegenheid in het garagebedrijf compenseren? En hoe groot is de meerderheid die zich materieel te kort gedaan voelt dus zeker geen stappen terug wil doen?

Wat wij wel kunnen proberen is op lange termijn de waardering van de terminologie om te draaien. Wij zouden het goedkeurende gebruik van ‘vooruitgang’ en ‘progressief’ moeten bestrijden. Vooruitgang is niet onze hoop, het is ons noodlot. Wij kunnen nergens anders heen dan vooruit.

Behalve als wij ons heroïsch verzetten. Er is nog een rol voor de drop-out, die niet terzijde moet gaan staan maar rechtsomkeert maken. Als hij het principieel aanpakt mag hij zich sieren met de titel reactionair. Dan wordt hij een ecologische monnik, die zich de gemakken van de wereld ontzegt om ons te herinneren aan het ware leven.

‘Moeder, daar is de reactionair aan de deur!’

‘Alweer! Wil hij blijven slapen?’

‘Graag!’

‘Vraag maar of hij het goedvindt op hetzelfde stro!’

Als er een heldere dreun klinkt hoef ik maar uit het raam te kijken om de aanrijding te zien op de hoek van de kade. Een omfloerste dreun komt van verder weg: de hoek van de Obrechtstraat en de Frans van Mierisstraat, waar nogal eens misverstand over voorrang optreedt.

Gisteravond om halfeen was er een omfloerste. Ik bedwong mijn nieuwsgierigheid, maar zag het voor mij. De betrokken automobilisten waren G.T. en P.K.P.K. had ongelijk; hij kwam van links en dacht ten onrechte dat hij op een voorrangsweg reed.

G.T. stapte uit zijn drie maanden oude bmw en bekeek het linker voorspatbord en de bumper alsof hij altijd door pech achtervolgd wordt, wat niet het geval is maar zo voelde hij zich. P.K. stapte ook uit, zag dat de schade oppervlakkig was en wendde zich tot G.T. ‘Mijn fout; maar ik wil liever niet wachten op de politie. Als ik gauw een briefje maak met naam en adres en erkenning dat het mijn schuld was...’

Op twee meter afstand kon G.T. vermoeden waarom P.K. haast had. Moest hij zich principieel of sympathiek gedragen; of kan men principieel sympathiek zijn? Niet altijd. Hij besloot niet lullig te doen. ‘Ja goed.’

P.K. schreef het briefje op zijn motorkap en reed weg met een onvolmaakt sporend rechtervoorwiel. G.T. keek nog even of zijn deuken eigenlijk meevielen en vertrok naar rechts, dezelfde kant op, met één koplamp.

Enige honderden meters verder op sloeg hij weer rechtsaf, en daar op de brug die naar de Beethovenstraat leidt zag hij dat een auto van de weg afgereden was tegen het bakstenen brughoofd op. Hij meende het model te herkennen, en inderdaad, het nummer was dat van het briefje.

Hij stapte uit. P.K. zat aan het stuur met zijn hoofd achterover en een straaltje bloed uit zijn mond, niet geheel onbeweeglijk maar onbereikbaar.

‘Nog een geluk dat er niemand liep,’ zei een van de omstanders.

G.T. keerde langzaam terug naar zijn auto, onhelder over zijn verantwoordelijkheid. Hij bleef in de buurt tot de ggd kwam en hoorde P.K. kreunen op de brancard.

Toen de ambulance loeiend wegreed bedacht hij wat hij had moeten zeggen: ‘Oké P.K., maar laat je auto hier staan, ik breng je wel naar huis.’

G.T. was vaak een slag achter. Bovendien viel hem in dat het met de betaling door P.K.'s verzekering moeilijk zou gaan nu dit tweede ongeluk er overheen gekomen was.

Ik bedoelde het goed, of deed ik alleen het

[p. 83]

makkelijkste, dacht hij: en waarschijnlijk zit er iemand te wachten op P.K., wat zou die van mij vinden.

(De dreun tegen het brughoofd heb ik niet gehoord thuis, maar er rijden vaak ambulances door de nacht, die stimuleren de verbeelding).

Als er te veel werk te doen is en te veel complicaties optreden in de omgang voel ik mij buiten beter thuis dan binnen. Gisteren na een avondwandeling leek het trottoir onder de lantaren op de hoek, met een fiets aan een ketting en vuilniszakken en kranten, op eigen haard; de belichting was vertrouwd, de auto's uit de verte klinken altijd ongeveer hetzelfde, en de meeste honden die tegen twaalf uur mee uitgenomen worden ken ik van gezicht.

Ik zag mijzelf al zitten tegen die lantarenpaal, met kranten onder mijn kleren tegen de kou en uitgespreid over mijn benen; ongeschoren, en een fles gemeen spul in de linkerhand. De voorbijgangers lieten zich onderscheiden in twee groepen. De gewoonste soort waren de buurtgenoten die geen acht slaan op iemand al verkiest hij zo te leven; maar er kon ook een oude bekende langskomen, vlug met een diplomatenkoffertje en kalend, die zei: ‘Ken je mij nog, ik was wel een jaar later dan jullie, jij zat toch in de club met Jan S.? Hoe gaat het nu, wat doe jij tegenwoordig?’ - waarop ik de fles hief met een ondeugende lach tussen mijn stoppels, zodat hij afscheid nam met: ‘Leuk om je weer eens te zien.’

Het zal er niet meer van komen, zeker niet op een van de koudste hoeken van Amsterdam, maar er leeft een verlopen zwerver in mij en die heeft het te goed.

Je is mij tegengevallen bij gebruik voor publikatie. ‘Als je Pepys leest kun je je voorstellen hoe het was om door Londen te wandelen in 1666.’ Wie zijn die je? Het zijn ik en de lezer. Ik verbeeld mij dat 1666 in mij herleeft, en ik veronderstel dat de lezer hetzelfde zou ondervinden.

De jij-vorm helpt de schrijver verlossen van de ik-vorm, maar er staan andere vormen ter beschikking: ‘Als men Pepys leest kan men zich...’, ‘Als wij Pepys lezen kunnen wij ons...’, ‘De lezer van Pepys kan zich...’, ‘Wie Pepys leest kan zich...’ Een van de laatste twee werkt meestal het best. Er wordt de lezer een silhouet aangeboden dat hij met zichzelf kan invullen. Als je heeft hij minder vrijheid; hij wordt meegesleurd in een gedeelde ondervinding met de schrijver, en als hij meent dat er een paar honderd je-zeggers achteraan komen vergist hij zich misschien niet. Je zijn wij met zijn allen, ongevraagd.

In het spraakgebruik bevalt het ongelimiteerde je mij evenmin. ‘Ik zeg, als je zin hebt om aan je kruis te krabben moet je het gewoon doen.’ Zo informeel en vriendschappelijk gaan wij met elkaar om. Iedereen is mens, niets meer en niets minder.

De informaliteit was bedoeld om ons ruimte te geven, maar het tegenovergestelde gebeurt. Het is benauwd leven op één plan met zoveel gemoedelijke je's, enige honderden bekende en miljoenen onbekende. De laatste tijd begint het er op te lijken dat wij binnenkort geacht zullen worden elkaar te zoenen ook. ‘Hier is een zoen voor jou.’ - ‘Waarom?’ - ‘Omdat je je kunt voorstellen hoe het was in Londen in 1666.’

Integendeel. Uw beeld van Londen in 1666, mijnheer, is anders gekleurd dan het mijne; wel zijn wij beide mens, maar onze relaties blijven onverwarmd en ik wil u voorstellen om niet samen in één tweede persoon enkelvoud te gaan zitten.

Vanochtend zat er weer eens uit een onverzorgd adressenbestand een drukwerk in de post voor de vorige man in dit huis. Het echtpaar is veertien jaar geleden vertrokken; hij is enkele jaren later overleden, de weduwe zien wij nooit.

[p. 84]

Wij moeten de bedrijven die ons in hun bestand hebben maar op een lijst zetten voor doodsberichten. De toekomst klinkt onnodig kil bij de gedachte dat over veertig jaar de opvolgers van de opvolgers hier mijn naam met hun adres op een poststuk zullen zien.

‘Wie sou dat geweest sijn?’

‘Een of andere sak...’ (met een spiertrekking in één mondhoek).

Wat een onsterfelijkheid.

Ik kan mij voorstellen dat iemand de stemming thuis zou bederven omdat hij, gehecht aan zijn vaste vrouw, niet genoeg over heeft voor een nieuwe liefde die voor hem binnen bereik komt. Een verleidelijke onbekende, met wie het gesprek ongehoorde wendingen neemt en met wie de toekomst zich glanzend zou voordoen in een vrije wereld: en zo iemand zou hij tevergeefs omhelzen, buiten staat om zich beschikbaar te stellen. Het zou niet zijn omdat hij wil handelen zoals het hoort. Hij heeft er lak aan hoe het hoort, en als hij er geen lak aan heeft wil hij ontdekken hoe het voelt om tegen zijn regels in te gaan; maar het lukt niet, de geest is willig maar het vlees is onverbiddelijk.

Geen wonder dat hij het zijn vrouw kwalijk neemt. Er is een tweede fase denkbaar waarin hij de stemming thuis zo ondermijnd heeft dat hij toch nog beschikbaar komt voor de nieuwe liefde; en een supplement op fase twee waarin zij blijkt, het begrijpen moe, een andere man uitgekozen te hebben.

Dr. Gareth Bennett, theoloog van New College, Oxford, heeft in zijn garage een eind gemaakt aan zijn leven omdat hij scherpe kritiek had uitgeoefend. Ondergaan? Uitgeoefend. Hij had in het krachtens de traditie anonieme voorwoord van Crockford's Clerical Directory aanmerkingen gemaakt op de compromissen van Dr. Runcie, de Aartsbisschop van Canterbury. Het werd nieuws op de voorpagina, en een paar dagen later was het geheim van de anonimiteit verraden. Tegen die opschudding was de theoloog niet bestand.

Het lijkt in extreme vorm een geval zoals ze in de Nederlandse literatuur voorkomen: de genadeloze critici die in elkaar krimpen en niet lekker worden als iemand iets tegen henzelf inbrengt.

Daarmee kan de zaak Bennett niet afgedaan worden. De anonimiteit is een factor; hij was zowel geborgen, tenminste dat dacht hij, als belangeloos. Dat hij niet voor zichzelf opkwam maar voor de Church of England maakt minder verschil. Een criticus die zijn gemoed lucht vindt al gauw dat hij iets bovenpersoonlijks vertegenwoordigt.

Maar een zelfmoord! Was hij een man die woorden te ernstig nam? Het zal vooral de publiciteit geweest zijn die hem overweldigde. Vreselijk voor een intellectueel nachtdier, om bij klaarlichte dag op het open land te staan.

Daarna nog: mensen kunnen niet als gevallen begrepen worden. Hoe zou Bennetts binnenste eruitgezien hebben, ik weet het niet maar kan mij veel voorstellen. Hij was een man met wie je lachen kon als ik het goed begrepen heb, maar lachen bewijst nooit veel.

Over vijf jaar als iemand hem noemt herken ik de naam misschien niet. Dat toont dan geheugenverslapping. Hij heeft genoeg indruk gemaakt om voort te leven. ‘Bennett! Dr. Bennett van het voorwoord...’

Beste...

Ik heb duizend van deze kaarten laten drukken om van tijd tot tijd aan vroegere bekenden te kunnen vragen hoe het hun gaat. Wij konden nooit geweldig met elkaar opschieten maar we hebben soms aardige gesprekken gehad, een paar jaar geleden nog. Hoewel ik niet denk dat het de moeite waard zou zijn om een afspraak te maken en een hele avond te verpraten, vind ik het onaanvaardbaar dat wij geen enkel contact meer hebben zodat jij weken

[p. 85]

dood zou kunnen zijn, of erg ziek of niet goed bij je hoofd, voordat ik ervan hoorde.

Daarom verzoek ik je hier te willen onderstrepen wat van toepassing is.

Het gaat	best
	wel
	niet best
	slecht
en mijn partner	best
	wel
	niet best
	slecht

Opmerkingen, toelichtingen (hier zou je ook een adreswijziging kunnen opgeven):

...

...

...

Ter onderstreping door anderen zo nodig:

De geadresseerde is door	onwil
	ziekte
	overlijden
verhinderd te antwoorden.

Het zou mij plezier doen als ik dit beetje tenminste van je hoorde.

Waar is dan de postzegel voor retour? vraag je misschien; maar ik had gedacht, iets moeten ze zelf doen, anders is het waardeloos.

Met een groet net als vroeger.