Maatstaf. Jaargang 35

[p. 76]

Boudewijn Büch
Bibliopolis 4

Op 22 februari 1987 rijd ik voor de zoveelste maal naar het plaatsje Teguise op het Canarische eiland Lanzarote. Zonder twijfel is Lanzarote een van de eigenaardigste eilanden die er op de aarde te vinden zijn, maar mijn belangstelling inzake Lanzarote gaat al bijna anderhalf decennium naar iets anders uit: het ogenschijnlijk humoristisch klinkende studie-onderwerp ‘Goethe en de Canarische Eilanden’.

‘Wéér Teguise, wéér Clavigo, wéér Goethe,’ schrijf ik 's avonds in mijn dagboek aan een klein tafeltje dat in mijn tijdelijke behuizing te Playa Famara, La Caleta (aan Lanzarote's noordwest kust) staat. Ik beschrijf tevens de gruwelijke zondagsmarkt die er op het pleintje van Teguise gehouden werd: een drukte verpest door koopzuchtige toeristen en negers die fabriekshoutsnijwerk aanbieden. Ik speur de gevels en de stegen af, maar er is nergens een spoor van Clavijo. Het enige bronzen beeldje dat Teguise rijk is, laat het hoofd van de heilige Franciscus van Assisi zien.

Ik vlieg terug naar Nederland met hetzelfde, on-Clavigeske Teguise in het hoofd, maar met een tas vol boeken die het raadsel opnieuw, een heel klein beetje, onthullen. En, uiteraard - maar dat ben ik ondertussen gewend - vergroten. Tegen mijn reisgezellen zeg ik: ‘Dit is de laatste keer dat ik Lanzarote bezocht heb, ik heb mijn best gedaan.’ Beschamend natuurlijk ook dat ik, na genoten te hebben van het uitzicht bij Peñas del Cache, in een souvenirstalletje (raffia poppetjes en asbakken van lavagesteente) de Engelse vertaling van Salvador López Herrera's Las Islas Canarias a través de la historia (The Canary Islands through history, Madrid 1978; naar de derde Spaanse editie) vind en haar koop.

Herrera's studie is een soort Waren-de-Goden-kosmonauten-boek waarvoor ik mij eigenlijk direct na aankoop schaam, maar waarvan ik 's avonds op mijn bed schrik. Op de achterflap lees ik dat Herrera in 1964 José Clavijo y Fajardo publiceerde. Een boek dat niet voorkomt in het uitputtende werk van José Simón Díaz Manuel de bibliografía de la literature española, segunda edición, ampliada con unas adiciones 1962-1964 (Barcelona 1966) en dat ik, op het moment van het schrijven van dit artikel, nog steeds niet in handen gehouden heb. Clavijo (Spaanse spelling) is de naam van een bestaand heerschap waarover Goethe in 1774 het theaterstuk Clavigo (Duitse spelling) schreef en publiceerde. Het is een man die mij nu al jaren tergt. Ik geef toe dat mijn Clavigoismus iets eigenaardigs heeft, maar mijn vasthoudendheid zal anderzijds toch misschien een enkeling kunnen waarderen. Ik ken geen onderzoek dat ik over zoveel jaren heb verricht, dat mij in drie werelddelen bezighield en dat mij in toenemende mate zo verbijsterd heeft. Doch vooreerst de zaken op een rij gezet.

Het toneelstuk

Toen ik Goethe's Clavigo voor het eerst las, wilde ik uiteraard weten hoe hij aan die wonderlijke figuur ‘Clavigo’ kwam en of deze werkelijk bestaan had. De eerste de beste bron gaf dat ene José Clavijo y Fajardo (ik geef de meest voorkomende spelling van zijn naam, ik ken nog een tiental andere) het zusje van Pierre August Caron, dit Beaumarchais (1732-1799, als schrijver vooral bekend geworden door Le barbier de Séville en Le mariage de Figaro) bedrogen had, dat Beaumarchais daar vreselijk kwaad om werd, daarom een boek tegen Clavijo schreef, dat Goethe las en hem de inspiratie gaf tot het toneelstuk Clavigo. De geschiedenis van het Beaumarchais-Clavijo-Goethe-complex heb ik uitvoerig beschreven in mijn opstel Clavijo,

[p. 77]

‘Clavigo’ en Goethe; een essay dat verscheen in het liber amicorum voor mevrouw dr. M(imi) Feiwel Historische sprokkelingen uit de universiteit van Amsterdam (onder redactie van prof. dr. Ernst Braches, Amsterdam 1985). De genoemde essaybundel verscheen in kleine, private oplage ter gelegenheid van het afscheid van mevrouw Feiwel als conservator van de Historische Collectie van de Universiteit van Amsterdam.

Ik schreef mijn essay vooral om van mijn dankbaarheid te getuigen ten aanzien van Mimi die in de jaren zeventig en tachtig nooit te moe was om iets voor mij op te zoeken, zeker niet aangaande zaken de hispanistiek betreffende waarin zij bij uitstek deskundig was. Mijn essay zat stampvol met de mij zo eigen titelwirwar en uitbundige voetnoterij. Hoe dan ook: ik had getracht alle bronnen over de werkelijke Clavijo met elkaar te verbinden en beschreef Clavijoonderzoekingen gepleegd in de Verenigde Staten, op de Canarische Eilanden en in Europa.

Uiteraard was ik zeer benieuwd wat Mimi van mijn onderzoek zou vinden. Helaas raakte Mimi na haar afscheid in de lappenmand en wanneer ik haar op straat of in de universiteitsbibliotheek zag, zei ze vaak: ‘Ik kom op je verhaal terug; als ik mij beter voel, zul je raar opkijken!’ Mimi's aanvullingen (herstellingen? verbeteringen? nieuwe bronnen?) bereikten mij nooit. Mimi overleed plotseling, hetgeen extra tragisch was omdat al haar vrienden en kennissen hoopten dat ze na haar afscheid van een welverdiende rust kon gaan genieten. Het mocht helaas niet zo zijn.

Om tot de essentie te geraken: wat hield, en houdt, mij bezig in de figuur José Clavijo Fajardo? Dít: het feit dat een man die door een Duits toneelstuk zó beroemd geworden is, nauwelijks biografisch recht werd gedaan. Weliswaar werd hij op 19 maart 1726 in Teguise geboren, leidde hij een werkzaam leven waarover wel het een en ander bekend is in Madrid en overleed hij tenslotte op 3 november 1806 in de Spaanse hoofdstad, maar daar is bijna alles wel mee gezegd. De artikelen en het enkele boekje dat er over hem geschreven is, citeerde ik in Clavijo, ‘Clavigo’ en Goethe, voorts vermeldde ik het mij bekende over zijn belangrijke rol in de Europese literaire geschiedenis, maar ik be klaagde mij tevens over zijn relatieve onbekendheid.

Clavijo wordt, eigenlijk, sedert zijn overlijden doodgezwegen. Hij wordt pedant in de nieuwe editie van A. und F. Rothers Dumont-gids Die Kanarischen Inseln (1982) vermeld als geboortig uit Teguise, Lanzarote, maar verder geven de auteurs niets. Alsof iedereen precies weet wie Clavijo was en wat hij deed! Daarentegen kwam hij niet voor in Teodoro Martinez' Lanzarote oder die Insel der Vulkane (vertaling uit het Spaans, Santa Cruz de Tenerife 1976), maar in de zoveelste nieuwe druk van dit boekje, dat ik tijdens mijn recente bezoek aan Lanzarote kocht (z.p. 1984), komt hij nog steeds niet voor! In Ewals Otto Schwarzers Lanzarote (Taufkirchen BRD 1984) wordt evenmin over hem gerept.

Boekhandels

Het heeft iets zieks: de jacht op boeken, al wordt zijn naam slechts vermeld in één registerplaatsje. De twee filialen van Librería España (Léon y Castillo 16 en Coronel Bens 62, beide te Arrecife, Lanzarote) en Librería Diama (Léon y Castillo 12, Arrecife) werden door mij bestormd en uitgeplozen. Drie boeken brachten Clavijo weer een beetje dichterbij. Ik wil de aangekochte werken achtereenvolgens behandelen.

Joseph de Viera y Clavijo Historia de Canarias (Santa Cruz de Tenerife 1982; achtste druk, twee delen).

Deze auteur is de beroemdste historicus van de Canarische Eilanden. Ondanks zijn naam is hij geen familie van die andere Clavijo; de naam ‘Clavijo’ is veelvoorkomend op de eilandengroep. Om de ene Clavijo van de andere te onderscheiden worden er voor- en achtervoegsels gebruikt (‘Viera’, ‘Fajardo’ etc.). De Viera y Clavijo werd geboren in 1731, hij stierf in 1813 en was dus een tijdgenoot van Clavijo y Fajardo. Zijn standaardwerk verscheen in 1776 voor het eerst onder de titel Noticias de la historia general de las Islas de Canaria en haalde dus zijn achtste en gereviseerde druk in 1982. Deze druk is aangevuld en verbeterd door dr. Alejandro Cioranescu. De geleerde vult in het hoofdstuk ‘Autores Canarios’ (deel ii, p. 853-928) bij het lem-

[p. 78]

ma ‘Don José Clavijo y Fajardo’ enige zaken aan.

Bijvoorbeeld de sterfdatum van de auteur, die natuurlijk aan Joseph de Viera y Clavijo in 1776 nog niet bekend kon zijn. Interessant is dat de Clavijo-Beaumarchais-Goethe-kongsi al tot de Canarische historicus was doorgedrongen: ‘Fácil le hubiera sido a Clavijo el refutar una novela, tan llena de ficciones que Wolgang (sic!, in het register is er sprake van “Wolfgans”, bb) Goethe, poeta alemán, creyó haber hallado en ellas argumento bastante para su tragedia alemana que intituló El Clavijo...’ (p. 881).

André-Pierre Ledru Viaje a la Isla de Tenerife (1796) (La Orotava, Tenerife, 1982).

Dit boekje is een gedeeltelijke vertaling van de publikatie van de Franse natuuronderzoeker Ledru die in 1810 verscheen onder de titel Voyage aux Iles de Teneriffe, La Trinite, Saint-Thomas, Sainte Croix en Porto-Rico. De geamputeerde editie werd vertaald door J.A. Delgado en van een inleiding voorzien door Julio Hernandez. Ledru vermeldde in zijn reisverslag ‘Enkele korte aantekeningen over op de Canarische Eilanden geboren schrijvers’. Op p. 103 wordt melding gemaakt van Clavijo y Faxardo's (met een x, bb) literair-kritische werk en zijn (belangrijk) biologisch oeuvre. De Fransman gaat in 1810 geheel voorbij aan de Clavigo-affaire. Vier jaar na zijn dood is Clavijo teruggebracht tot een belangrijk vertaler en bioloog.

José Agustin Alvarez Rixo Historia del puerto del Arrecife en La Isla de Lanzarote, una de Las Canarias (Tenerife 1982).

Dit boek gaat over de haven van Lanzarote te Arrecife. Arrecife is de huidige hoofdstad van het eiland; het ligt tien kilometer ten zuiden van de voormalige hoofdstad Teguise. José Rixo werd in 1796 geboren op een van de Canarische Eilanden, hij stierf in 1866. Zijn Historia... werd aan het begin van de negentiende eeuw geschreven en in 1982 door Enrique Romeu Palazuelos naar het handschrift uitgegeven. Op bladzijde 127 komt Clavijo y Fajardo zijdelings voor. Er is sprake van een intelligente Lanzaroot, Matías Rancel, die bekend was met ‘de Buffon-vertaler Don Josef (hier ‘Josef voor “José”, bb) Clavijo’, bij wie hij in huis woonde en die hij behulpzaam was. Ook hier komt Clavijo dus uitsluitend als erudiet voor, niet als hoofdpersoon van een schandaal en optredend in een toneelstuk.

Tot slot: in het alleraardigste Canarische historisch overzicht van Louis Ortega Abraham Revista de Canarias (Parlamento de Canarias; Biblioteca del Atlántico ii 1986 (= 1985)) komt Clavijo níet voor.

Thuis

Het was mij thuis, tussen mijn eigen boekenkasten, eerder gebleken dat Clavijo's roem als ‘Goetheaan’ gauw verbleekte; reeds in het begin van de negentiende eeuw - bij leven en welzijn - moest hij het doen met zijn aanzien als natuuronderzoeker, vertaler en ‘Spectatorist’ (zie daarvoor mijn Clavijo, ‘Clavigo’ en Goethe, p. 29-31).

In Duitsland leidt hij een schemerbestaan. Zelfs de dwangmatige Goetheologie heeft hem nagenoeg links laten liggen. Buiten de publikaties die ik opvoerde in de voetnoten van mijn eerder genoemde opstel, wijs ik nog op Osman Durrani's verhandeling Die Diskussion über Goethes ‘Clavigo’. Ein Beitrag zur Abgrenzung der biographisch orientierten Goetheforschung (in: Goethe Jahrbuch 96, 1979, p. 84-100). Onderkoeld schrijft deze Engelse geleerde: ‘Het is zeker overdreven om over een Clavigo-strijd te spreken in de germanistiek.’ En zo is het: Clavigo, en de daarin verborgen Clavijo, is ernstig veronachtzaamd in de Duitse letteren en biografie; hetzelfde geldt voor de moderne Franse Beaumarchais-literatuur. Die besteedt hoogstens een enkel, en dan dikwijls onnauwkeurig, woordje aan hem.

Mijn hoop was gevestigd op de Clavigo-uitgave in het verschijnende, nieuwe reuze-verzameld werk van Goethe bij de Deutscher Klassiker Verlag. Het in 1985 verschenen deel (1. Abteilung, Band 4) Johann Wolfgang Goethe Dramen 1765-1775 stelde echter teleur. De bibliografie (p. 1048-1049) valt buitengewoon tegen, de informatie over Clavijo (p. 914-917) moet plichtmatig en oppervlakkig worden genoemd.

De informatie die de in 1986 verschenen doos-met-inhoud van de Eindhovense toneel-

[p. 79]

vereniging Globe gaf, kan ondertussen misleidend worden genoemd. Hoewel deze publikatie Globe Clavigo qua vorm heel aardig genoemd moet worden, is er aan de inhoud nauwelijks een touw vast te knopen. Waarbij ik echter met graagte wil aantekenen dat het een van de weinige Nederlandse Clavigo-bijdragen is uit de meer dan twee eeuwen dat Goethe's jeugddrama bestaat.

In bed

Een liefhebber van eilanden, Goethe en morbide speurzin komt enerzijds met het Clavijo-Clavigo-complex goed aan zijn trekken. Anderzijds heb ik in zoveel hotelbedden over José Clavijo y Fajardo liggen piekeren dat ik er wel eens zot van werd. Natuurlijk: ik ben zijn naam tientallen keren meer tegengekomen dan ik ooit opgeschreven heb - een bron die ik niet ongenoemd wil laten is A. Millares Carlo Bio-Bibliografía de escritores canarios... (Gran Canaria 1977) - maar de geleerde gemenerik (en dat was hij!) komt nooit goed uit de verf. Hij verbergt zich almaar in de geschiedenis en exotische boekjes die ik uit alle plekken van de wereld samenraapte.

José Clavijo y Fajardo blijft zoek. Ook in het werkje dat Cees Nooteboom voor mij in Turijn kocht en dat hij zo vriendelijk was mij op 3 oktober 1985 te schenken. Weliswaar komt in de inleiding van de Italiaanse vertaling van Alessandra Scalero - Clavigo, tragedia in cinque atti (Torino 1944) - de Lanzaroteske Canariaan voor (‘Un giovane letterato oriundo delle Isole Canarie’), maar verder...?

José Clavijo y Fajardo ging na mijn laatste, en definitief allerlaatste, bezoek aan Lanzarote poëtische vormen aannemen. In de ochtend van 25 februari 1987 schrok ik op zijn eiland wakker van hem, ik had onheilspellend over hem gedroomd. Ik had zijn gezicht gezien, maar besefte terwijl ik bezweet ontwaakte dat ik niet eens weet wat voor een bekkie hij had. Ik ken geen betrouwbaar portret van zijn gelaat; inmiddels word ik wel een beetje horendol van hem. Het wordt er niet beter op wanneer ik Goethe's zinnetje, dat hij schreef aan Johanna Fahlmer (eind augustus 1774), herhaal: ‘Heut oder Morgen gibts noch Clavigos.’

Ik heb genoeg gedaan. Bij deze sluit ik mijn Clavijo-Clavigo-schriftuur voorgoed af. Ik heb bijna anderhalf decennium over hem getobd, wakker gelegen en zitten zeuren. Het was nergens goed voor, ik ben slechts kleine steekjes vooruit gekomen. Over een paar maanden ben ik in Madrid en dan... Dan ga ik natuurlijk weer stiekempjes naar hem op zoek. Naar de plek waar zijn graf is, bijvoorbeeld. Voor het overige is er dat uitermate middelmatige toneelstuk van Goethe. Uit de laatste akte enkele zinnetjes:

carlos: Clavigo! Mörder! (...)

clavigo: Es ist vergebens. Rette (...)

carlos: Clavigo! Clavigo! (...)

clavigo: Ich hab' ihre Hand! Ihre kalte Toten- hand! Du bist die Meinige - Und noch diesen Brautigamskuss. Ach!

Ach!

Inderdaad: Ach!