Maatstaf. Jaargang 35

[p. 77]

Boudewijn Büch
Bibliopolis 2

Over Johannes Pieter van Cap(p)elle is geen grote literatuur ontstaan. De artikelen over hem zijn bijzonder schaars. Laat ik beginnen met de herdruk van een artikeltje van mijn hand dat eerder verscheen in de speciale aflevering van het weekblad van de Universiteit van Amsterdam, Folia Civitatis: 350 jaar wetenschap in Amsterdam (9 januari 1982):

‘In het leven van die opiumslikkende, melancholieke, aartsrechtse stakkerd, Willem Bilderdijk, wilde niks vlotten. Behalve dan zijn dichtregels; hij schreef er bijna een halfmiljoen. Toen de in 1756 aan de Amsterdamse Westermarkt geboren dichter Hollands Verlossing berijmde (1813) kreeg hij daarvoor van de kersverse Oranje-monarch Willem i vijfhonderd gulden. Dolenthousiast was Bilderdijk over het afgeworpen juk der Franse onderdrukking. Gemakshalve vergat hij maar even zijn Ode op Napoleon (1806). Bilderdijk was een collaborateur van de twijfelachtigste soort. Immers: in 1815 liet hij zich nog een gift welgevallen die de verdreven Lodewijk Bonaparte hem uit het buitenland toezond.

In datzelfde jaar vond “er iets plaats, hetwelk van het zwaarste gewicht zou worden voor Bilderdijks verdere leven; iets wat hem, meer dat te voren enige andere zaak, verbitterde.” Er zou te Amsterdam een hoogleraar in de Nederlandse taal- en letterkunde aan het Athenaeum worden aangesteld. Bilderdijk - die volgens velen de aangewezen man was - werd gepasseerd. Een onbekend heerschap, Johannes Pieter van Capelle, werd benoemd.

Bilderdijk kon goed dichten, soms zelfs ontroerend. Verder hield hij er de zotste theorieën op na omtrent de taalkunde, de literatuurgeschiedenis en het uitgeven van teksten. Maar goed, onbenulliger dan Van Capelle was hij zeker niet. Hoogstens gekker. Bilderdijk woonde ten tijde van zijn professorabiliteit te Amsterdam en was werkzaam als auditeur-militair. Hij was arm (of veinsde zulks) en liet zich door zijn vriend Valckenaer “boter, aardappelen en wild” zenden. De dichter H.H. Klijn verhuurde hem op 1 mei 1815 een huis op de Keizersgracht, tussen de Runstraat en 't Molenpad voor de helft van de prijs en stond Bilderdijk een jaar later toe het huis te blijven huren op voorwaarde van een toegezonden, op rijm gezet huurcontract.

In 1814 werden de hogescholen in Nederland gereorganiseerd. Bilderdijk hoopte op een hoogleraarschap. Toen de koning hem vroeg hoe hij Bilderdijks jarenlange ballingschap in Duitsland kon vergoeden (Bilderdijks leven was een typisch voorbeeld van Collaboratie en Verzet - buiten aanhankelijkheidsliederen voor de Franse bezetter, was hij ook nog eens uit protest tegen deze bezetter in ballingschap gegaan), antwoordde hij: “Met een professoraat!” Een zekere Wiselius deelde hem van hoger hand mee, dat 't wel zou lukken.

Maanden vreesde Bilderdijk. Zijn vrienden dachten dat het door zou gaan. De romantische dichter zelf twijfelde. “Ik ben zeker dat zij (= mijn vijanden) machtiger zijn dan ooit, en mij tot in het graf vervolgen zullen”, schreef hij op 6 januari 1815. De sombere opiomaan kreeg gelijk. Valckenaer, Wiselius en Kemper streden voor de kandidaat; Van Swinden en Cras ageerden. Cras vond, zijnde een aristocraat, dat een brulboei als Bilderdijk de Amsterdamse hogeschool zou misstaan. Het leken allemaal persoonlijke vetes. Bilderdijk schreef op 20 november 1815: “Cras woelt sterk tegen mij (...) wat wordt er van de Heilige invioliabiliteit van het koninklijk woord?”

Niets! Van Capelle was reeds op 5 november van zijn benoeming verzekerd. Toen dit aan Bilderdijk bekend werd, beklaagde hij zich over

[p. 78]

de woordbreuk van de koning en kon maar niet begrijpen dat niet de koning maar de burgemeesters de baas van het Athenaeum waren.

De vernedering deed de dichter - die zonder twijfel gerekend kan worden tot een van Nederlands grootste briefschrijvers - aan H.W. Tydeman pennen: “Dat men mij niet wil in Amsterdam, is in den regel; dat men Van Capelle neemt, is 't niet minder, en, had deze geweigerd, men had een agurkenjood van de botermarkt gehaald, liever dan mij in den staat te stellen om nut te doen, en kennis te verspreiden.”

Bilderdijk opiaceerde verder, werd zelfstandig-gevestigd privaatdocent te Leiden (met nauwelijks studenten) en stierf op een van de laatste dagen van 1831 te Haarlem. Tijdens een hevig onweder. Zijn laatste woord was “Ja!”’

Een excursie door Nederlandse naslagwerken

Het gaat dus over Johannes Pieter van Cap(p)elle, wiens achternaam ik indertijd met één p spelde. Dat deed ik omdat hij in basis-bronnen tot de geschiedenis van het (later in de Universiteit van Amsterdam veranderde) Athenaeum Illustre en het leven en werk van Willem Bilderdijk met één p wordt opgevoerd. Deze bronnen zijn:

Album Academicum van het Athenaeum Illustre en van de Universiteit van Amsterdam (Amsterdam 1913, p. 14, p. 74 en synchronistische staat no. vi).

Dr. R.A. Kollewijn Bilderdijk, zijn leven en zijn werken (deel ii, Amsterdam 1891, p. 53, 5557, 83, 163 en 270).

Van Cap(p)elle komt in het grote Biographische woordenboek der Nederlanden voor, maar deze bron kan afgeleid genoemd worden. De informatie die in dit artikel te vinden is, komt - onder andere - direct of indirect uit:

Dr. W.J.A. Huberts e.a. Biographisch woordenboek der Noord- en Zuid-Nederlandsche Letterkunde (Deventer 1878, p. 85-86).

A. Winkler Prins (red.) Geïllustreerde encyclopaedie, woordenboek voor wetenschap... (vierde deel, Rotterdam 1884, tweede, vermeerderde uitgave, p. 435).

In deze twee laatste naslagwerken wordt ‘Cappelle’ gespeld; dus met twee p's.

Een redelijk moderne, maar vaak onvolledige, onnauwkeurige en beknopte, bron tot Van Cappelle (voortaan te spellen met twee p's; daarover aanstonds) is K. ter Laan Letterkundig woordenboek voor Noord en Zuid ('s Gravenhage/Djakarta 1952, tweede vermeerderde druk). Ter Laan geeft Van Cappelle overigens met één p en daarna (p. 87):

‘1783-1831, hoogleraar te Amsterdam in 't Ned. 1815, tot grote teleurstelling van Bilderdijk. Schreef o.a. (volgt een werk, bb) Van Cappelle (hier inderdaad, in tegenstelling tot het trefwoord, met twee p's!, bb) was wis- en natuurkundige; in 1819 werd hij bovendien nog hoogleraar in de geschiedenis.’

Winkler Prins geeft:

‘Johannes Pieter van Cappelle, een Nederlandsch geschied- en letterkundige. Hij werd geboren te Vlissingen den 9den April 1783, ontving onderwijs van den predikant Schortinghuis en maakte als student te Leiden gebruik van de lessen van Ruhnkenius en te Amsterdam van die van Wyttenbach, Van Lennep, Van Swinden, enz. In 1803 werd hij benoemd tot lector in de bouw-, wis- en zeevaartkunde te Groningen, in 1805 tot commies bij het bureau van het Koninklijk Nederlandsch Instituut te Amsterdam en in 1805 tot praeceptor bij de Latijnsche scholen aldaar, terwijl hij in 1851 (sic! bb) zijn antwoord op eene natuurkundige vraag door de Hollandsche Maatschappij van Wetenschappen met goud bekroond zag. In 1815 werd hij benoemd tot hoogleraar in de Nederduitsche taal- en letterkunde aan het Athenaeum te Amsterdam, en na het overlijden van Herman Bosscha (1819) tevens met het onderwijs in de geschiedenis belast. Hij overleed den 26sten Augustus 1829.

Tot zijn geschriften behooren onder anderen: Aristotelis quaestiones mechanicas recensuit et illustravit J.P. van Cappelle (1812), Bijdrage tot de geschiedenis der natuurkunde bij de Ouden (1815), Bijdrage tot de geschiedenis der wetenschappen en letteren in Nederland (1821) en (met M. Siegenbeek en A. Simons) P.C. Hooft, Nederlandsche historie met aantekeningen en ophelderingen (1842 - sic! moet zijn 1824, bb -, 8 dln.).

Van Cappelle was lid van nagenoeg alle letterkundige genootschappen in Nederland, bepaaldelijk van de Eerste en Tweede Klasse van

[p. 79]

het Koninklijk Instituut, waar hij meermalen den post van voorzitter bekleedde, alsmede ridder der orde van den Nederlandschen Leeuw. Zijne grondige kennis en fijne smaak worden geroemd.’

Huberts e.a. geven:

‘Cappelle (Johannes Pieter van) geb. te Vlissingen 9. Apr. 1785 (sic! bb). Hij bezocht de Leidsche academie en het athenaeum te Amsterdam, en werd in 1801 (sic! was bij Winkler Prins 1803, bb) lector aan de academie van teeken- en zeevaartkunde te Groningen. In 1811 benoemde hem de raad van Amsterdam tot praeceptor aan de Latijnsche school. In 1815 werd hij hoogleraar in de Nederlandsche taal en letterkunde te Amsterdam en vier jaar later ook in de geschiedenis des vaderlands. Ald. overleden den 26 Aug. 1831 (sic! bb).

(Volgen enkele gedrukte werken; ik noem alleen de werken die niet door Winkler Prins werden opgevoerd, bb) Redevoering (bij de aanvaarding van zijn hoogleraarsambt) over de verdiensten der Amsterdammers ten aanzien van den opbouw en de volmaking der Nederduitsche taal en letterkunde (Amst. 1816), Redevoering over het oogpunt waaruit in den tegenwoordigen tijd de beoefening der Vaderlandsche geschiedenis moet beschouwd worden; gehouden den 22 Nov. 1819 (Amst. 1820), Filips Willem, Prins van Oranje (Haarlem 1829), Nagelaten bijdragen tot natuurkunde en geschiedenis, uitgegeven door D.J. van Lennep (Haarlem 1831).’

Album Academicum... geeft als Van Cappelle's geboortejaar 1784 en als zijn sterfdatum 26 augustus 1829.

Waarom deze wirwar van feiten aan de lezer verstrekt? Om voor eens en altijd aan te tonen dat de geschiedschrijving van onze letteren en universiteiten een warboel is. Ik heb de voornaamste bronnen tot Van Cappelle's leven gegeven en wanneer is hij nu geboren en gestorven? Wie zal het weten! Ik zou nog meer bewijsplaatsen kunnen opvoeren, maar dat zou dit stuk nog gecompliceerder maken. Werd Van Cappelle geboren in 1783, 1784 of 1785? Stierf hij op 26 augustus van het jaar 1829 of 1831? Om de waarheid omtrent de levensfeiten van Van Cappelle te achterhalen, zit er niets anders op dan een (familie)archief onderzoek te doen. Mij ontbreekt daartoe helaas tijd en lust.

Een onbenul met hoogleraarsmuts?

Jhr. Dr. M.F. van Lennep citeert in Het leven van Mr. Jacob van Lennep (eerste deel, Amsterdam 1910, p. 46) Jacob van Lennep over zijn studieijver aan het Amsterdamse Athenaeum in het voorjaar van 1819: ‘Ik verdeelde mijn tijd tusschen het billard en de literatuur. De dictata der professoren liet ik rusten...’ De biograaf voegt daar een voetnoot aan toe: ‘Die professoren waren o.a.: Van Swinden, Van Cappelle (in het origineel gespeld met één p, bb), Van Reenen, Van der Breggen, Den Tex.’

Was Van Cappelle geen briljant hoogleraar? Dat hij Nederlandse Taal- en Letterkunde ging doceren met een mathematische achtergrond was op zijn minst vreemd. Dat vond niet alleen Bilderdijk - zie mijn inleiding - maar ook menig ander. Ofschoon Winkler Prins meende dat hij ‘grondige kennis en fijne smaak’ had, blijkt dat niet uit zijn gedrukte werken. De boeken die ik van Van Cappelle gelezen heb doen verward, vooral ook oppervlakkig, aan. Tenminste ten aanzien van de Nederlandse letterkunde (‘Ling. et Litt. Belg’, heette dat toen); zijn exact-wetenschappelijke oeuvre kan ik niet beoordelen. Van Cappelle's benoeming was een politieke benoeming, men wilde met alle geweld de ergerlijke lastpak Bilderdijk buiten de universiteit houden. Kollewijn (a.w., p. 53) meent dat Van Cappelle ‘als literator nauwelijks bekend’ was. Ik meen daaraan te kunnen toevoegen: níet bekend; bij mijn weten heeft Van Cappelle geen creatief-literair werk geschreven en vóór zijn (eerste) hoogleraarsbenoeming nauwelijks of geen literair-historisch werk geschreven of verricht.

Bij Kollewijn komt een, aangehaalde, brief van Van Cappelle voor. Hij schreef deze aan D.J. van Lennep: ‘(Ik hoop dat mijn aanstelling geen misnoegen zal geven) voor zoo verre juist de grootste begunstigers van den Heer B(ilderdijk) mijne beste vrienden zijn, en deze weten dat er zelfs geen schijn van onderkruiping of wat verder naar laaghartigheid zweemt, is aanwezig geweest (om de hoogleraarspost te krijgen)’ (a.w., p. 55).

Kollewijn stelt terecht: ‘Dat Van Cappelle niet benoemd was om zijn verdiensten, maar omdat men Bilderdijk niet wilde, en niet wist

[p. 80]

wie het dán moest zijn, begreep iedereen’ (a.w., p. 57).

Bilderdijk was na de benoeming van zijn tegenstrever in diepe treurnis gevallen. Kwaad bleef hij echter, vooral op Van Cappelle die hij ‘een hondsvod’ noemde. Toen Kinker in 1817 opteerde voor een hoogleraarspost in Luik, reageerde Bilderdijk met: ‘Kinker zal een goeden weergâ van Cappelle (...) in het Taalonderwijs opleveren!’ Twee jaar na van Cappelle's aanstelling zat het de dichter dus nog steeds dwars.

Uitingen in brieven, dagboeken of andere geschriften over het onderwijs van Van Cappelle heb ik nauwelijks kunnen vinden. Hoe wás het onderricht nu eigenlijk dat de mathematisch-literaire professor gaf?

Een oud handschrift in halflederen band

Ik kocht in een ‘gesloten’ antiquariaat een ingebonden handschrift. De band was halfleer, op de rug was in goud gestempeld: ‘Poetae Belgici/faec: 17/auct. v.cl/. Cappelle’. Het aantal bladzijden was: titelblad met opschrift: ‘Over de Dichters der Zeventiende Eeuw waarna Eenige Aanmerkingen op Hooft volgen door den



Hoogleeraar J.P. Van Cappelle. 1820-1821.’, daarna volgen er drie blanco bladen en vervolgens 132 met inkt beschreven bladzijden. Volgen er nog vier onbeschreven bladen waarna opnieuw beschreven bladzijden, genummerd 1 tot en met 32. Ten slotte sluit het boek af met vier onbeschreven bladen.

Op dit moment wil ik van de verleden in de tegenwoordige tijd overgaan omdat ik het collegedictaat van J.P. van Cappelle kocht en sedert enige tijd aan mijn bibliotheek heb toegevoegd. Toen ik het in handen kreeg, wist ik onmiddellijk van wie en over wie het ging. De antiquarennotitie achterin het boek - in potlood - ‘J.P. van Cappelle (1783-1829), hoogleraar te Leiden (sic! bb)’, deed mij een weinig glimlachen. Nu weer hoogleraar te Leiden? Het is onjuist. Slechts het studentschap is Van Cappelle te Leiden beschoren geweest; citaat uit Album Academicum... (p. 74, de lijst met studenten): ‘Johannes Petrus van Cappelle (in het origineel met één p, bb), Litt. geb. te Vlissingen op 9 April 1783. Ingeschreven te Leiden in 1795 (was toen 12 j.) en 1797.’ (Interessant: in één en hetzelfde boek wordt één persoon op twee verschillende data geboren; als student in 1783, en als

[p. 81]

hoogleraar in 1784!) Als hoogleraar te Leiden komt Van Cappelle in het pijnlijk nauwkeurige Album Scholasticum Academiae Lugduno-Batavae mdlxxv - mcmxl (samengesteld door C.A. Siegenbeek van Heukelom-Lamme, Leiden 1941) níet voor.

De vraag die voor mij van beklemmend belang was, luidde als volgt: was het collegedictaat dat ik gekocht had het verslag van Van Cappelle's collegepraatjes door een student of waren het Van Cappelle's eigenhandige aantekeningen ten behoeve van zijn hoorcolleges?

Ik neem aan dat de titelpagina geschreven werd door een andere hand dan die van Van Cappelle, maar de tekst is verder geheel van de hand van de hoogleraar. Dit kon ik na nauwgezette lezing concluderen uit de eigenlijke tekst. Waarmee ik dus in het bezit was geraakt van één collegejaar (1820-1821) hoogleraarsaantekeningen over de Nederlandse zeventiende-eeuwse literatuur.

Een uitstapje

‘Ik heb het voorrecht gehad, de colleges van nu wijlen professor Bolland gedurende vijftien jaar te volgen. En van den eersten avond af heb ik mij beijverd, zijne lessen zoo nauwkeurig mogelijk op te schrijven,’ las ik ooit in C.J.P.J. Bolland's colleges, uitgegeven door Ester Vas Nunes (Haarlem 1923, ‘Voorbericht’ van de ijverige noteerster Vas Nunes tot I: Logica). Zoals uit het citaat blijkt, was Vas Nunes een fan die vijftien jaar lang de woorden uit de mond van die vreemde meester Bolland opschreef. Over Bolland en de schrijfdrift van zijn fans heb ik al eens eerder verhaald (in: Literair omreizen, Amsterdam 1983, p. 58 - 62) en ik wilde toen niets meer of minder zeggen dan dat Bolland zulk een roem bij velen haalde dat men hem uitschreef. Zelf sprak hij meestal uit het hoofd of met behulp van kleine notities. Bolland huurde zelfs betaalde stenografen in; in mijn eerder genoemde Bolland-stukje refereerde ik aan Willem Drees.

Toch was het noteren voor druk (door anderen) van colleges een zeldzaamheid in de negentiende eeuw. Ook in het begin van onze eeuw was het geen usance, de Bolland-dictaten zijn een uitzondering. Ik ken bijna geen volledig uitgeschreven colleges - door hoogleraren of door studenten - uit de negentiende eeuw. Wel veel ‘fragmenten’-vooral uit de Duitstalige regio - en, later, bewerkte aantekeningen van (bijvoorbeeld) de colleges van Ludwig Wittgenstein. Zo publiceerde Cyril Barrett de aantekeningen van Yorick Smythies, Rush Rhees en James Taylor over de Wittgenstein-colleges: Lectures & conversations on aesthetics, psychology and religious belief (Oxford 1966).

Weliswaar schreef Eckermann, met een zekere compositie, zijn Gespräche mit Goethe uit en kennen wij natuurlijk Boswells notitie van de gesprekken met Dr. Johnson, maar dat zijn in wezen archeo-interviews en wat is er verder? Misschien nog dat ene ding: Medwin's conversations of Lord Byron (de beste editie is die van Ernest J. Lovell, Jr., Princeton nj 1966), maar wat weten wij van - om mij te beperken - de manier van college-geven van Nederlandse hoogleraren uit de vorige eeuw? Weliswaar vormden velen hun colleges tot boeken om, maar is er één negentiende-eeuws hoogleraren-collegedictaat bekend? Het zal best, maar ik ken er niet één; behalve dan dat van J.P. van Cappelle.

Van Cappelle's praatjes nader beschouwd

Omdat op de titelpagina van het door mij aangeschafte collegedictaat Van Cappelle met twee p's staat geschreven, neem ik definitief aan dat zijn achternaam met dubbel-p wordt gespeld. Hij mag de krullerige titelpagina dan wel niet zelf geschreven hebben, het moet een goede bekende zijn geweest die zijn naam met twee p's op de titelpagina heeft geschreven en in goud op de rug liet drukken.

Het dictaat besteedt grote aandacht aan de levens van de onderscheidene en behandelde dichters. Over het werk van de dichters haalt Van Cappelle de (voor zijn tijd) obligate bronnen aan. Zo is voor P.C. Hooft zijn voornaamste bron Brandt. Herhaaldelijk verwijst Van Cappelle in zijn dictaat naar andere bronnen die hij, al college gevend, uit andere boeken diende te citeren.

Zijn verhandeling over Hooft (vierentwintig pagina's) eindigt met: ‘Men vereere (Hooft) derhalve als den stichter, bouwer en handhaver

[p. 82]

onzer poëzij en stelle hem steeds boven aan: hoe zeer anderen, die hun licht aan het zijnen hebben ontstoken, hem hier en daar evenaren of overtreffen.’

Cats krijgt twaalf handgeschreven bladen. Van Cappelle heeft over Cats nauwelijks een eigen mening, maar baseert zich op Pieter Huizinga Bakker (1713 - 1801), een dichter die de huidige neerlandistiek niet graag als zegsman zal opvoeren.

Voor Laurens Laurensz. Reael ruimt Van Cappelle drie bladzijden in.

Bredero krijgt achttien bladzijden. Dat is opvallend; vooral daar de heropleving en herwaardering van deze boertige dichterszoon aan het begin der vorige eeuw nog zeker geen gemeengoed was. Onder het kopje ‘Vrijagie’ schrijft Van Cappelle: ‘(Bredero) was in geenen deele ongevoelig voor de bekoorlijkheden der schoone sexe...’ De hoogleraar meent, ondanks Bredero's ‘losbandigheid’, dat de dichter een talent had dat ‘een lieftelijken glans over zijn character verspreidt’.

Na Barlaeus, Coster en Heinsius volgt Hugo de Groot die Van Cappelle, heel onbenepen, tot de Nederduitse letterkunde rekent. Na Camphuysen komt Vondel aan de beurt. Het enthousiasme over deze dichter kent nauwelijks grenzen. Van Cappelle gaat minstens drie keer zo groot schrijven. Van Cappelle in zijn inleiding tot Vondel: ‘Over alle de dichters der 17^de eeuw is er geen, wiens roem zoo hoog is gestegen en die zoovele en zulke uitmuntende proeven van dichterlijke bekwaamheden heeft gegeven, als de vermaarde Joost van den Vondel, aan wien met algemeene overeenstemming de eernaam van Vorst der Nederlandsche dichteren wordt toegekend, die alleen met den drossaart Hooft om den laurier streeft.’ Men deze opinie voegt Van Cappelle zich geheel in zijn tijd.

Jan Vos krijgt bijna acht bladzijden. Constantijn Huygens krijgt vijf bladen; heden zouden wij hem meer ruimte geven, zéker meer dan Jan Vos. Over Huygens heeft de hoogleraar nauwelijks een mening, hij verschuilt zich achter tijdgenoten van Huygens.

Na Huygens komt Jeremias de Decker (zeseneenhalve bladzijde), dan Jacob Westerbaen en vervolgens Pieter de Gróot. Dit was een zoon van Hugo die in geen modern standaardwerk - maar ook niet een ander negentiende-eeuws literair compendium - als belangrijk schrijver wordt opgevoerd. Integendeel: hij komt er niet of nauwelijks in voor. Pieter (1615 - 1678) krijgt meer dan drie bladzijden. Ten slotte sluit het (eerste gedeelte van het) dictaat met Jan Six en Joannes Antonides van der Goes. Het tweede gedeelte van het dictaat is een wat magere verhandeling over Hoofts Historien.

Conclusie

Het dictaat van Van Cappelle valt niet op door originele smaak of grote geleerdheid. Opvallend is de weinige aandacht die de hoogleraar heeft voor Huygens en de grote interesse in Pieter de Groot. Over Hooft en Vondel is hij niet anders te spreken dan zijn meeste tijdgenoten. Toch zou een integrale uitgave van dit dictaat gewenst zijn. Het is, als betoogd, een uniek voorbeeld van vroeg negentiende-eeuwse literair-universitaire receptie. Samenvattend wil ik stellen dat Bilderdijk als hoogleraar meer vuurwerk had gegeven en Van Cappelle de hoogleraarsmuts eigenlijk niet verdiende.