Maatstaf. Jaargang 35

[p. 83]

Marc Jansen
Russische witgardisten vóór en tegen Franco

Twee grote burgeroorlogen heeft Europa in de twintigste eeuw beleefd, in Rusland (1918-1920) en in Spanje (1936-1939). Er waren bepaalde overeenkomsten. In alle twee speelden aan de linkerkant de communisten een belangrijke rol en werd de rechterkant gedomineerd door traditiegetrouwe generaals. En beide burgeroorlogen werden gecompliceerd door buitenlandse interventie. Sommigen zagen de Spaanse burgeroorlog dan ook als voortzetting van de Russische revolutie van 1917, die de aanleiding was geweest tot de Russische burgeroorlog.

Dat is een te simpele voorstelling van zaken. Het republikeinse kamp in Spanje was veel pluriformer dan het Rode kamp in Rusland en verdedigde niet een dictatuur maar de parlementaire democratie. En de buitenlandse interventie woog als factor in Spanje veel zwaarder dan in Rusland.

De tegenstanders uit de Russische burgeroorlog verwacht men tijdens de Spaanse burgeroorlog ook weer tegenover elkaar te vinden. Inderdaad kozen de Rode overwinnaars in Rusland de kant van de Spaanse republikeinen. Als tegenwicht tegen de Duitse en Italiaanse hulp aan Franco leverde de Sovjetunie op grote schaal militaire hulp. Daarnaast liet Stalin de Komintern de ongeveer veertigduizend man sterke Internationale Brigades sturen. Deze hulp was echter niet toereikend en bovendien brachten de communisten met hun dictatoriale optreden aan republikeinse zijde ernstige tweespalt teweeg.

De verliezers uit de Russische burgeroorlog, de ‘Witten’ of ‘witgardisten’, waren na hun nederlaag met vele duizenden het land uit gevlucht. De leiders van deze Witte emigratie sympathiseerden met Franco. Maar het aantal voormalige witgardisten dat Franco daadwerkelijk te hulp kwam bleef opmerkelijk klein, al met al een man of honderd. Zo'n duizend van hen gingen daarentegen juist tegen Franco vechten.

Hoe valt dit te verklaren? Men moet wel bedenken dat het hier om een gering percentage van de Russische emigranten ging. Velen kwamen uit Parijs. Zij hoopten via Spanje naar de Sovjetunie te kunnen terugkeren. Zij hadden heimwee en sommigen hadden een politieke evolutie doorgemaakt die uitliep op een pro-sovjethouding of zelfs een lidmaatschap van de communistische partij. Het emigrantenbestaan was niet makkelijk tijdens de crisis. Onze landgenoot L.H. Grondijs, die de Witte beweging goed kende (hij had aan haar kant in de Russische burgeroorlog meegevochten), heeft het clochard-bestaan van veel voormalige Witte officieren in Parijs in de tweede helft van de jaren dertig als volgt beschreven:

‘Men vindt elken morgen gewezen Russische officieren, wien men arbeid van elken aard weigert, in Parijs op banken en onder bruggen slapen. Voor hun onderhoud zijn zij - op ontoereikende wijs - op den steun van weldadigheidsvereenigingen aangewezen. Toen ik op Nieuwjaarsdag van het vorig jaar (Grondijs schreef dit in 1937 - m.j.) met een paar Russische vrienden een asyl in Montparnasse bezocht, waar eene Russische studentenvereeniging een aantal emigranten dagelijks een bord soep voorzet, schrikte ik van den aanblik al dier kapiteins, majoors, kolonels, waarin ik menigen kameraad uit den oorlog meende te herkennen, allen haveloos gekleed, vermagerd en verwilderd, met vaal gelaat, verbitterd, in een staat van onmachtige woede.’

Dit was de achtergrond van het ontstaan van een repatriatiebeweging in de Russische emigratie. In 1933 werd in Parijs het ‘Verbond tot terugkeer naar het vaderland’ opgericht. In de herfst van 1936 telde het rond de duizend leden,

[p. 84]

Sergej Efron, Parijs 1937.

wat ook weer niet erg veel is. Veel succes in het bereiken van zijn doel had het Verbond tot op dat tijdstip ook niet gehad, want nog vrijwel niemand was erin geslaagd toestemming te krijgen naar de Sovjetunie terug te keren. Wel had inmiddels de Russische geheime politie, de nkvd, die in deze tijd ook nogal actief was in het buitenland, het Verbond in haar greep weten te krijgen. Een van de leiders was de voormalige Witte officier Sergej Efron, echtgenoot van de dichteres Marina Tsvetajeva. Hij was zelfs bereid criminele opdrachten van de nkvd uit te voeren. In de zomer van 1936 schaduwde hij samen met een paar emigranten-makkers Trotski's zoon Lev Sedov, op wie een moordaanslag werd beraamd. Efron was naar alle waarschijnlijkheid betrokken bij de moord op de gevluchte medewerker van de nkvd Ignaz Reiss in september 1937 bij Lausanne. Of ook leden van het Verbond te maken hebben gehad met het kidnappen van de Witte leider generaal Miller in dezelfde maand in Parijs, is niet bekend. Het Verbond, met Efron voorop, wierf ook vrijwilligers voor de Internationale Brigades

Sergej Efron, Parijs 1937.

onder de Russische emigranten. De betrokkenen, die een (gering) bedrag ontvingen, werd te verstaan gegeven dat zij op deze manier het recht op terugkeer naar Rusland konden verwerven. Aleksej Eisner, een van deze vrijwilligers, schrijft hierover in zijn herinneringen: ‘de leiders van het “Verbond tot terugkeer naar het vaderland” verzekerden dat de politiek goedgekeurde kameraden die aan de strijd tegen het fascisme in Spanje mochten deelnemen, later in elk geval een sovjetpaspoort en een visum voor de USSR zouden ontvangen.’ Bijkomende motieven waren dat je als vrijwilliger wat verdiende en in elk geval de kost kreeg.

De route naar Spanje liep via Perpignan, vanwaar men bij Port Bou de grens overging. De Franse douane maakte het de vrijwilligers aanvankelijk niet erg moeilijk. Met het overbrengen van groepen naar Spanje begon het Verbond in de tweede helft van oktober 1936, na het oprichten van de Internationale Brigades. Eisner zat met zeven anderen in de tweede groep, terwijl op dat moment al een derde groep op haar beurt wachtte. Er hadden zich volgens hem

[p. 85]

rond die tijd al meer dan honderd leden van het Verbond als vrijwilliger aangemeld.

Net zoals bij ons in De Telegraaf werd er ook in sommige Russische emigrantenbladen gefulmineerd tegen wat werd genoemd het ronselen van vrijwilligers voor de Internationale Brigades. In enkele artikelen die tussen 17 en 19 februari 1937 in de liberale Parijse krant Poslednië novosti verschenen onthulde de journalist Andrej Sedych dat het Verbond in één week meer dan honderd Russische emigranten voor Spanje had weten te ronselen, in ruil voor een bedrag van niet meer dan dertig frank per man en de belofte dat de betrokkenen na afloop van de burgeroorlog naar Rusland zouden mogen terugkeren. Er was haast geboden, zo schreef hij, omdat op 20 februari een verbod op het zenden van vrijwilligers vanuit Frankrijk van kracht werd. Sedych noemde het een ‘weerzinwekkende provocatie van handelaars in kanonnevlees’.

Het duurde anderhalve maand voordat Sedychs onthullingen door de secretaris van het Verbond, Larin, werden tegengesproken. De redactie van Poslednië novosti plaatste zijn ingezonden brief misschien met opzet juist in de krant van 1 april. Larin verklaarde dat het Verbond ‘nooit en op geen enkele manier de hand heeft gehad in het recruteren en versturen van vrijwilligers voor het Spaanse republikeinse leger’.

Dit was natuurlijk gelogen. Volgens Eisner werden er via het Verbond in totaal rond de driehonderd Russische vrijwilligers naar Spanje gestuurd. Al met al schijnen er - niet alles ging blijkbaar via het Verbond - rond de duizend Russische emigranten in Spanje aan de republikeinse kant te zijn gaan vechten. Dit cijfer wordt genoemd door de sovjethistoricus Sjkarenkov in een boek uit 1981. Enkele honderden Russen die nog vóór de revolutie waren geëmigreerd en die uit Canada en andere landen naar Spanje gingen zijn daarbij naar het lijkt niet meegerekend.

Eén bron noemt zelfs het getal van enkele duizenden, maar het lijkt erop dat die op dit punt niet helemaal serieus genomen moet worden. Het gaat opnieuw om Grondijs, die ook de Spaanse burgeroorlog van nabij meemaakte en wiens sympathieën uitgingen naar Franco. Volgens hem waren deze voormalige witgardis-

Konstantin Rodzevitsj, 1923.

ten met een list uit Frankrijk naar Spanje gelokt. Zij hadden zich aangemeld voor terugkeer naar Rusland en men had hun gezegd dat zij daartoe gebruik konden maken van de Russische schepen die Spanje bevoorraadden. Ze hoefden alleen maar naar Barcelona te reizen. Maar daar aangekomen werden zij in kazernes ondergebracht en met de Internationale Brigades naar het front gestuurd:

‘Op het oogenblik (1937 - m.j.) strijden zij in de Internationale Kolonne in Madrid. Zoo zijn dan de fiere officieren van Kornilof, van Denikien, Wrangel, en Koltsjak, gedwongen om een bitteren en hardnekkigen strijd te voeren tegen hunne Spaansche medestanders, in de gelederen van dezelfde bolsjewieken, tegen wie het het gansche leven lang hun eer en trots geweest was dat zij met doodsverachting partij gekozen hadden op het moeilijkste tijdspunt van hun leven en van Rusland's geschiedenis. En achter hen staan, om hen in het vuur te dringen, tal-booze buitenlandsche communisten die - geronseld of niet - deze gelegenheid liever wenschen te verzuimen om te bewijzen, dat het hun te

[p. 86]

Konstantin Rodzevitsj met zijn bruid Maria Boelgakova, 1925.

Zittend van links naar rechts: Marina Tsvetajeva, Jekaterina Jeleneva, Konstantin Rodzevitsj; staande: Sergej Efron, Nikolaj Jelenev (Tsjechoslowakije 1923).

huis met hunne leer ernst geweest was, en de Spaansche anarchisten die vinden, dat zij nu genoeg voor het wereldproletariaat gevochten hebben.’

Welke Russische emigranten gingen er in Spanje tegen Franco vechten? Door het conspiratieve karakter van hun opdracht en doordat ze (zoals nog zal blijken) achteraf in de Sovjetunie nu niet bepaald in het zonnetje zijn gezet, is de informatie over hen beperkt.

Wat leeftijd betreft waren de meesten dertigers of veertigers. Velen waren officier geweest in het Witte leger. Na de Russische burgeroorlog kwamen de meesten uiteindelijk in Parijs terecht, waar zij - als zij al werk konden vinden - met nederige banen genoegen moesten nemen: arbeider of de onvermijdelijke taxichauffeur. Fjodor Lidle, in Spanje politiek commissaris in het Vijfde Leger, leidde zelfs een ‘Russische groep van de eenheidsvakbond van taxichauffeurs’. Sommigen werden nu lid van de communistische partij.

Met hun in het Witte leger verworven militaire ervaring kregen ze in de Internationale Brigades soms verantwoordelijke posten. Zo kwam de voormalige tsaristische kolonel Vladimir Glinojedski onder de naam Jiménez in het commando van de artillerie aan het front in Aragon. Hij sneuvelde en werd met veel ceremonie in Barcelona begraven. Luitenant Ostaptsjenko kreeg het commando van een compagnie in het Dombrowski-bataljon. Bij Guadalajara liep hij een ernstige borstwond op. Kapitein Korenevski werd stafcommandant van de vijfendertigste divisie onder generaal Walter. M.V. Krigin werd plaatsvervangend commandant van de republikeinse luchtmacht.

De naam van Aleksej Eisner is reeds gevallen. Hij had zelf niet in het Witte leger gevochten en was door zijn familie mee naar het buitenland genomen. In Serajevo had hij een door de Witten opgezette officiersopleiding gevolgd. In Parijs ontpopte hij zich later als dichter en werd hij communist, zelfs een vurige als we de herinneringen van Ilja Ehrenburg mogen geloven. Hij werd in Spanje adjudant van generaal Lukács van de twaalfde Internationale Brigade.

Ook Kirill Chenkin, de zoon van een vrij bekende acteur en zanger, koos in Parijs de

[p. 87]

communistische kant. Hij diende in Spanje naar eigen zeggen onder de Russische geheime politie. Daar werkte volgens hem ook Lev Savinkov, de zoon van de bekende terrorist Boris Savinkov, die in 1925 in de gevangenis in Moskou aan zijn eind gekomen was. Hij had in Frankrijk als vrachtwagenchauffeur gewerkt en wat gedichten en verhalen over het arbeidersleven gepubliceerd. Ook hij was pro-communistisch en sovjetofiel geworden. Hij vocht van 1937 tot het einde in 1939 in Spanje, maar Chenkins bewering dat hij er onder de Russische geheime politie zou hebben gediend is volgens hem een leugen. Hij was kapitein in de Internationale Brigades en net als Robert Jordan uit Hemingways For Whom the Bell Tolls dynamiteur. Zijn taak was om met zijn mannen bruggen op vijandelijk gebied op te blazen. Hij raakte zwaar gewond. Zijn moed wordt door Ehrenburg in zijn herinneringen geprezen.

Leonid Narvitsj werkte naar alle waarschijnlijkheid wel voor de nkvd. Hij was vanuit Parijs naar Spanje gestuurd om te spioneren bij de poum, de linkse maar antistalinistische concurrent van de communisten. Toen dit uitkwam werd hij vermoord.

Nikolaj Pozdnjakov had in dienst van de nkvd Efron in Parijs geholpen bij het uit de weg ruimen van ongewenste elementen. Hij gebruikte daarbij volgens Chenkin zoutzuur (hij was scheikundige). In Spanje diende hij als kapitein.

Ook Konstantin Rodzevitsj was bevriend met Efron, met wie hij in het Witte leger had gezeten, en met Marina Tsvetajeva, die enkele gedichten aan hem opdroeg (zij zouden zelfs een romance hebben gehad). Hij sloot zich aan bij de Franse Communistische Partij. In Spanje was hij majoor.

In oktober 1937 kwam ook Efron zelf naar Spanje, op de vlucht voor de politie in verband met de moord op Ignaz Reiss. Het lijkt erop dat de Fransen, waarschijnlijk om de betrekkingen met Moskou niet te verstoren, zijn vlucht niet hebben bemoeilijkt.

De nkvd was in Spanje druk doende met het bestrijden van linkse elementen in het republikeinse kamp die zich onafhankelijk van de communisten opstelden. Hoogtepunt vormde een reeks moorden, verdwijningen en eigen-

Mark Rein op een socialistische jeugdbijeenkomst in Amsterdam in 1926, geflankeerd door D. Brojdo (links) en Boris Sapir (rechts).

machtige arrestaties in de lente van 1937 in Barcelona. Een van de slachtoffers was Mark Rein, zoon van de geëmigreerde mensjewistische leider Rafail Abramovitsj. Mogelijk wilde de nkvd hem gebruiken om de mensjewieken onder druk te zetten. Hij verdween spoorloos. Zijn vriend Nikolaj Zoendelevitsj werd ook opgepakt en verhoord door de nkvd, die hem ervan beschuldigde in Spanje (!) een aanslag op Stalin te hebben voorbereid. Onder druk van de Franse socialisten werd hij na ruim een halfjaar vrijgelaten.

In dit verband zou ook nog Orwells commandant in de poum-militie aan het front in Aragon George Kopp kunnen worden genoemd, die immers afkomstig was uit Rusland. Hij werd midden 1937 gearresteerd en anderhalf jaar vastgehouden door de nkvd.

De andere vrijwilligers in de Internationale Brigades keken een beetje vreemd tegen de voormalige witgardisten aan, die zij hier niet

[p. 88]

Sergej Efron op de Krim, 1939.

De Russische afdeling in het leger van Franco, 1937.

Generaal Fok.

direct verwachtten. Een Engelsman over een groep van vijfentwintig van zulke Russen in het Thaelmann-bataljon:

‘Iedere avond plachten zij Russische klaagliederen te zingen, naarmate de wijn vloeide werden zij minder melancholiek en gewoonlijk liep het uit op wilde zigeunergezangen; tamelijk orthodox eindigden zij met de Internationale. Onder hen was een ex-generaal, die steeds opnieuw de veldtocht op de Krim in kaart bracht, verschillende ex-kolonels, een baron die zo onverstandig was geweest om te proberen de rijke Amerikaan die hem in Parijs hield te chanteren en een bonte verzameling ex-officieren en berooide edellieden.’

Een tikkeltje melodramatisch beschrijft sovjetgeneraal Batov hoe een paar van zulke emigranten in vervoering raakten toen zij op een keer de klanken van Sjiroka strana moja rodnaja (‘Wijd is mijn vaderland’) via radio Moskou opvingen: ‘Als betoverd luisterden zij naar het uit het verre Sovjetland uitgezonden lied. Velen kregen tranen in de ogen.’

[p. 89]

Kolonel Boltin.

Velen zagen hun wijde vaderland echter nooit meer terug; anderen brak het geluk van het weerzien weldra flink op. Alleen al van de ongeveer driehonderd Russische vrijwilligers die via het ‘Verbond tot terugkeer naar het vaderland’ naar Spanje waren gezonden, sneuvelden er volgens Eisner meer dan honderd. Sommige anderen kwamen tijdens de Tweede Wereldoorlog in Frankrijk om in het verzet.

Wie zijn doel wel bereikte en terugkeerde naar de Sovjetunie, liep grote kans daar het slachtoffer te worden van de stalinistische terreur. Efron werd spoedig na zijn terugkeer gearresteerd en naar het schijnt in 1941 in de gevangenis terechtgesteld. Ook Eisner werd al snel opgepakt. Hij werd naar een strafkamp in Vorkoeta in het hoge noorden gestuurd en kwam pas bij de destalinisatie vrij. Een gedeelte van zijn herinneringen aan de Spaanse burgeroorlog verscheen in 1968 in het sovjetmaandblad Novy mir, maar de publikatie werd niet voortgezet: blijkbaar vond men het met het wegebben van de destalinisatie te explosief materiaal. (De situatie is wat dat betreft daarna weinig veranderd:

Generaal Sjikarenko met hoofdwond.

het is opmerkelijk hoe weinig aandacht er in 1986 in de Sovjetunie is besteed aan het vijftigjarig jubileum van de Spaanse burgeroorlog.)

Over een andere emigrant die in Spanje diende en daarna naar de Sovjetunie ging schrijft Eisner dat hij pas in 1957 ‘na nieuwe hevige tegenspoed’ in zijn geboortedorp terugkeerde: een verhulde manier (in sovjetpublikaties over de Stalintijd gebruikelijk) om te zeggen dat ook hij onder Stalin had gezeten. Chenkin noemt nog iemand die terug in de Sovjetunie regelrecht naar het gebied van Krasnojarsk in Siberië werd doorgestuurd en van wie sedertdien nooit meer iets is vernomen. Pozdnjakov, een andere bekende van Chenkin, werd in 1948 op beschuldiging van spionage gearresteerd en naar een strafkamp gestuurd. Pas na de dood van Stalin kwam hij vrij (zijn gedichten zijn later in de Sovjetunie uitgegeven).

Chenkin zelf verging het heel wat beter. In 1941 naar de Sovjetunie teruggekeerd, diende hij tijdens de Tweede Wereldoorlog bij de nkvd. In 1973 kon hij zowaar voor een tweede keer emigreren, ditmaal naar Israël, waar hij voor zo-

[p. 90]

Dienst aan het front door vader Aleksandr Sjabasjev; achter deze kolonel Boltin (9 oktober 1938).

Herdenkingsdienst voor de gevallenen van de Russische afdeling in het leger van Franco, op 8 april 1962 in de Russische kerk in Madrid. Achter vader Rafail in uniform generaal Moscardó.

ver bekend nog steeds woont. Ook hij heeft over zijn Spaanse tijd gepubliceerd.

Lev Savinkov ten slotte wilde na de Tweede Wereldoorlog, tijdens welke hij in Frankrijk in het verzet had gezeten, ook niets liever dan naar de Sovjetunie terugkeren. Maar Ehrenburg, die hij kende, raadde het hem in bedekte termen af en hij ging toch maar niet. Thans woont hij in een voorstad van Parijs, geheel bekomen van zijn flirt uit vroeger jaren met het communisme.

Er vochten ook Russische Witte officieren mee aan de kant van Franco. Hun aantal was echter gek genoeg veel geringer.

De leiders van de Witte emigratie kozen vanzelfsprekend partij voor Franco. Generaal Denikin bijvoorbeeld verklaarde dat ‘Franco en zijn fascistische bondgenoten moeten worden aangemoedigd in hun strijd om de communistische dreiging in Spanje te vernietigen’. De later gekidnapte generaal Miller onderzocht hoe er Russische vrijwilligers naar Franco konden worden gestuurd. Die waren helemaal niet zo welkom, want de franquisten stonden wantrouwig tegenover Russen in het algemeen. Begin 1937 bereikte men toch overeenstemming. Door het geringe enthousiasme onder de emigranten en door de verscherpte Franse grensbewaking lukte het via deze weg (Hendaye-Irun) slechts enkele tientallen naar Spanje te sturen. Mogelijk gingen er ook langs andere weg nog wat Russische emigranten naar het leger van Franco. Het totale aantal moet rond de honderd hebben gelegen.

Met een man of vijfendertig vormde kolonel Nikolaj Boltin een speciale Russische afdeling. Bij Franco dienden onder meer de kozakkengeneraal Kalinin (‘die geen zin meer had om in Parijs achter de werkbank te staan’), generaal Nikolaj Sjinkarenko, generaal Anatoli Fok (al bijna zestig, maar nog in uitstekende conditie) en de gevluchte sovjetofficier Boris Iljin. Kapitein Anton Jaremtsjoek publiceerde later zijn herinneringen. Net als bovengenoemde Russen in het Thaelmann-bataljon aan de andere kant mochten zij graag nostalgische Russische liederen zingen en de drank laten vloeien. Af en toe kwam er een pope langs om een Russisch-orthodoxe dienst te improviseren, zoals Ioann

[p. 91]

Sjachovskoj, de latere aartsbisschop van San Francisco.

Ook van de Russen in Franco's leger sneuvelde een flink aantal. Generaal Fok liet samen met kapitein Jakov Poloechin in 1937 het leven in de slag bij Quinto. Generaal Sjinkarenko werd zwaar gewond aan het hoofd. Van de overlevenden vestigden velen zich na afloop van de burgeroorlog in Spanje. Enkelen (van dertien zijn de namen bekend) vochten tijdens de Tweede Wereldoorlog in de Spaanse Division Azul, in het Italiaanse leger of onder generaal Vlasov aan de Duitse kant mee tegen de Sovjetunie. Eigenlijk waren zij de meest consequente voortzetters van de strijd van de Witten in de Russische burgeroorlog.