Maatstaf. Jaargang 34

[p. 228]

Benno Barnard
Brusselse bijdragen 8 - Het opgetogen oog of: Busken Huet in Brussel

Wie van de steden in wording houdt en te Brussel komt, moet vóór alles zich naar de rue de la Régence en de boulevard du Nord laten brengen. Met deze zin onthult Conrad Busken Huet het monument in woorden dat hij in Het Land van Rubens voor Brussel heeft opgericht. Het hoofdstuk waarin hij dat doet heet zoals de stad die het beschrijft, en uit vrijwel ieder blind geprikt citaat blijkt dat de auteur in een wolk van opgetogenheid door ‘nieuw-Brussel’ wandelde. Twee wereldoorlogen later loop ik ook in Brussel rond, maar boven mijn hoofd hangt een wolk die bliksemschichten schiet.

Het hoofdstuk Brussel.

In 1878 reisde Busken Huet per spoortrein en rijtuig kriskras door België, aantekeningen verzamelend voor de studie die hij een jaar later zou publiceren. Het land dat hij bezocht was vier jaar jonger dan hijzelf: in 1826, zijn geboortejaar, was de staat België niet meer dan een embryo. Het postnapoleontische Europa wist niet eens dat het zwanger was van deze Siamese tweeling, die na een eeuw staatkundig knoeien en opereren nog steeds niet is gescheiden. De Siamezen hebben twee monden, maar één hart.

In het hart wandelde Busken Huet rond, een paar jaar te vroeg om het gescheld van de twee monden te kunnen horen. Zijn wandelstok tikt op het plaveisel. Hij betreedt een hotel, laat zich uit zijn cape helpen en legt zijn stok, handschoenen en cilinder op de balie. Zijn slaapvertrek is sierlijk gemeubileerd, en de tafel beneden is, zoals overal in dit dichtbevolkte en welvarende land, waar de winnende hand mild, en de inwendige mens van een goede conditie is, - die tafel is rijkelijk gedekt. In de lauwe augustusavond maakt hij een ommetje en in een beschaafd etablissement in de galerie de la Reine neemt hij nog een slaapmutsje. De voormalige Waalse predikant is eenenvijftig jaar, een heer met hugenotenbloed, en zijn euforie is bezadigd.

De volgende avond noteert hij: Het is een ware lust voor de ogen, de Belgen in hun hoofdstad aan het werk te zien. Die ochtend heeft hij zich, een uurtje voor de noen, naar de rue de la Régence en de boulevard du Nord laten brengen, waar op dit ogenblik, in een bloemlezing van stijlen, de smaakvolste particuliere huizen, welke ergens in Europa worden aangetroffen, verrijzen. Toen een landauer hem bij de fontein op de place de Brouckère passeerde, heeft hij uit louter geestdrift even zijn hoed gelicht. Een juffrouw, geld- of geboorteadel, glimlachte verbaasd maar bevallig terug. Als hij zijn ogen sluit, ziet hij weer de moesjes in de voile die ze over de brede rand van haar zomerhoed had geslagen. Heel Brussel ziet hij door die voile, een fotografie in gezeefd licht.

Hij doopt zijn pen in en schrijft: Op dit ogenblik verrijzen aan de boulevard du Nord...

Op geen enkele kaart van Brussel die ik bezit staat een boulevard du Nord, zelfs niet op de vooroorlogse kaart van stijf kartonachtig papier, die de Noord-Zuidverbinding nog met een stippellijn aanduidt (de legende verklaart dit als en projet). Er is wel een negentiende-eeuwse winkelgalerie ‘du Nord’, met geslepen etalageruiten die elkaar zo goed weerspiegelen dat de uitgestalde waren in de tegenoverliggende winkel verkocht lijken te worden. Deze galerie komt uit op de boulevard Adolphe Max (burgemeester van Brussel van 1909 tot 1939), even voorbij de place de Brouckère. Het onmiddellijke verlengde van deze laan, aan de andere kant van de place de Brouckère, heet boulevard Anspach.

Derde alinea. De burgemeester van ‘nieuw-Brussel’, Anspach, doet aan niemand zozeer als aan een prefect Haussmann denken.

Ik bel het kadaster en vraag aan een mannen-

[p. 229]

stem of de boulevard aan weerszijden van de place de Brouckère (burgemeester van Brussel van 1848 tot 1860) vroeger boulevard du Nord geheten heeft. De mannenstem weet van niets en of ik maar wil schrijven, al kan het wel een paar maanden duren voor ik antwoord krijg.

De boulevards Anspach en Adolphe Max leiden naar het ‘Noorder-spoorwegstation’. Aan deze boulevards staan voormalige burgermanswoningen, die met bovenmenselijke inspanning weer ‘smaakvol’ gemaakt zouden kunnen worden, als er tenminste een meer vol witsel ter beschikking stond van een leger stukadoors. En als de gemeente Brussel überhaupt geïnteresseerd zou zijn. (Als mijn tante kloten had, ze was mijn nonkel geweest.)

De voormalige burgermanswoningen zijn haast geen van alle ‘particulier’ meer: met het volstrekte gebrek aan smaak waar de middenstand het patent op heeft, zijn de benedenverdiepingen (cafés, pralinewinkels, peepshows) volgetimmerd met triplex, bekleed met kunststof en dichtgeplakt met piepschuim. Geen benedenverdieping waar het niet synthetisch stinkt, geen bovenverdieping waar het niet tocht door gebroken ruiten: erachter wonen Turkse en Marokkaanse gezinnen. Boven de borsten en de bonbons zijn de gevels geelbruin van de uitlaatgassen, en geregeld storten er plakken kalk op het trottoir neer. Ik heb het al vaker beschreven, maar mijn woede neemt niet af (soms tuurt een wantrouwig Marokkaans gezicht vanachter de vitrage de straat in. Speelt er geen kind tussen de geparkeerde auto's? Het is spitsuur). Het algemeen karakter is Italiaanse renaissance, afgewisseld met Vlaamse.

(In een van deze huizen ben ik ooit op een hasjiesfeestje van jonge gastarbeiders verzeild geraakt. Een dronken meisje keek de Belgische jongen naast me uit een ontzaglijke verte aan en zei: ‘tu m'aimes une fois et après tu m'oublies.’)

‘Nieuw-Brussel’. De bouwdrift van de Brusselse Haussmann was niet het produkt van een eigen visie, maar het gevolg van de ijver waarmee Anspach vorst en vaderland diende. De grootscheepse plannen voor Brussel waren afkomstig van Leopold ii, die zoveel aardigheid had in zijn koningschap dat de zetel van zijn, waardigheid hem niet groot genoeg kon zijn. Deze erfgenaam van het Duitse huis Saksen-Coburg-Gotha, katholiek geworden omdat ook Brussel wel een mis waard was, zou in 1885 vermoedelijk het liefst aan het hoofd van een stoet olifanten uit zijn eigen, zopas verworven Congo de hoofdstad zijn binnengetrokken, want Leopold leed aan een ongeneeslijke vorm van negentiende-eeuws triomfalisme. Alles moest groot zijn: boulevards, koloniën, justitiepaleizen, - zelfs zijn baard hing tot zijn knieën. Compenseerde hij de omvang van zijn rijk met die van zijn architectonische, militaire en overzeese ondernemingen? Het zal de projectontwikkelaars van die dagen een zorg zijn geweest, dat de koninklijke plunderaar Leopold de verfraaiing van Brussel in de jaren '80 en '90 begon te financieren met goudfranken die nog kleverig waren van het negerbloed. En de Belgen hadden geen Multatuli, al schreef Multatuli de Max Havelaar uitgerekend in Brussel.

Anspachs opvolger heette Charles Buls, die van 1881 tot 1889 burgemeester was. In tegenstelling tot zijn voorganger had Buls wel een eigen visie op de Brusselse architectuur. Hij schreef zelfs een Esthétique de Villes, die in 1893 verscheen. Typerend genoeg was hij toen al geen burgemeester meer; tegengewerkt door de centrale overheid had hij zelf zijn ontslag genomen. Wat schrijft Karel Buls, - die trouwens ook de grondslagen legde voor het Nederlandstalige onderwijs in Brussel en op wiens graf ik bijgevolg jaarlijks twee bossen rozen leg?

Indien we Amerikanen zouden zijn (...) konden wij met enkele potloodtrekken een net tekenen van perfect rechte straten die elkaar op een gelijkgemaakte grond loodrecht zouden kruisen. Maar wij zijn Belgen en te gelukkig met onze pittoresk in de rotswand aangebrachte Waalse steden en onze van rijen, vesten en kronkelstraatjes voorziene Vlaamse steden, om ons tevreden te stellen met een dambord. Achttiendrieënnegentig.

Buls voelde minder dan niets voor de damborden die in de voorsteden werden aangelegd, nadat de verfraaiing van het centrum van de stad min of meer voltooid was. En bovendien vreesde hij dat de Belgen ook dat centrum niet zouden laten voor wat het was, en dat het in de nabije toekomst helemaal geen ware lust voor de ogen meer zou zijn om hen daar aan het werk te zien. In 1911 schrijft hij een ‘woord vooraf’ in Conservation du Coeur d'Anciennes Villes, een boek van Cornelius Gürlitt, raadslid van de gemeente Brussel. De profeet die Buls blijkbaar was, verklaart in deze tekst andere dat hij een voorstander is van de verdeling der

[p. 230]

invalswegen zodat deze niet de oude stadsaders zouden verstoppen. Negentienelf, en Buls bedoelde geen opstopping van landauers.

Wat schrijft hij nog meer?

Raadslid Gürlitt (...) vreest dat het gedwongen behoud der oude burgerhuizen in het historisch centrum der stad enkel tot gevolg kan hebben dat de huidige bewoners er geleidelijk aan vervangen zullen worden door bewoners die behoren tot een lagere klasse. Dat zou het onderhoud van deze huizen niet ten goede komen (...) Naar onze mening is het een economische en hygiënische vergissing van de kant der gemeentelijke administraties om het bouwen van wolkenkrabbers in de hand te werken met het oog op een hogere waarde van de bouwgronden. (...) Reeds heel wat voormalige stadsbewoners (...) hebben nog slechts hun magazijn of kantoor in de hoofdstad, die het bevolkingsaantal ziet slinken.

In 1911 ziet Buls al de silhouetten van Mies van der Rohe en Le Corbusier opdoemen. In 1911 ziet hij al een bezorgde Marokkaanse moeder achter het raam van een vervallen burgerhuis aan een van de centrale boulevards. In 1911, kortom, voorzag Buls het totale failliet van de grootschalige negentiende-eeuwse vooruitgangsobsessie.

((Wolkenkrabbers. In de jaren zeventig werd in de omgeving van het nieuwe ‘Noorder-spoorwegstation’ een wolkenkrabberwijk opgetrokken, die de naam Manhattan kreeg. Aan dit project is de gemeente Brussel bijna bankroet gegaan.)

Inmiddels wandelt Busken Huet zielstevreden door het Brussel van 1878. Dat ik hem zie lopen, koffiedrinken, zijn hoed lichten, zijn hotel binnengaan, is verbeelding. Ik zie hem helemaal niet, ik zie alleen maar wat ik wil zien. Zijn rustige tred, zijn montere blik: hij beschrijft ze niet. En evenmin beschrijft hij de inrichting van zijn hotel, de atmosfeer in de koffiehuizen, het uiterlijk en de kleding van de mensen; noch de straatgeluiden, de weersomstandigheden of zijn humeur.

Busken Huet is geen romancier, maar wel een kind van zijn tijd. Wat hij in zijn breed opgezette, enigszins belerende proza de lezer laat zien is het produkt van zijn negentiende-eeuwse geest: het België en het Brussel van zijn ideeën omtrent dit land en deze stad. Hier en daar waagt hij zich aan een enkele schets, een landschapsbeschrijving, een korte impressie van een gebeurtenis waarvan hij toevallig getuige is. Maar zijn oog is vrijwel altijd zijn geestesoog: hij beschrijft geen huizen, schilderijen en gedichten, hij interpreteert ze. De enige beschrijving is een beschrijving in algemene termen: scholen, periodes, bedoelingen.

Dat het augustus is, weet ik omdat ik weet dat Leopold ii op 22 augustus 1853 met Marie Henriette van Habsburg-Lotharingen in het huwelijk is getreden: Terwijl ik te Brussel vertoefde, vierden de koning en de koningin hun zilveren bruiloft (...) (Hierop volgt een passage waarin Busken Huet enthousiast getuigt van de aanhankelijkheid der natie aan haar dynastie. Wàs die natie inderdaad zo aanhankelijk, of zag Busken Huet alles door een voile? In 1985, als koning Boudewijn en koningin Fabiola hun zilveren bruiloft vieren, weerklinkt hier en daar zwakjes de stem van een verregende onderdaan die ‘vive le roi’ roept.)

Busken Huet beschrijft geen huizen, en zelfs geen gevels van huizen. Hij noemt enkel straten, en de gemeenschappelijke architectonische noemer waaronder de huizen in die straten vallen. Maar ik zou nou juist zo graag willen weten hoe de zjeneivelkoten en de kabberdoesjkes van 1878 eruitzagen. Busken Huet drinkt geen jenever, of maakt daar althans geen melding van. Hij beschrijft geen enkele consumptie.

Busken Huet beschijft ook geen enkel levend wezen. Hij noemt de koning, de burgemeester, schrijvers, architecten, schilders. Hij noemt functies, beroepen. Individuen vermeldt hij enkel voor zover ze door hun werkzaamheden hebben opgehouden individu te zijn: Poelaert is niet een levend mens, maar de schepper van het Justitiepaleis. Busken Huet is niet een levend mens, maar de schrijver van Het Land van Rubens.

Het dichtst nadert Busken Huet de beschrijving van mensen als hij - en hoe veelzeggend is dat! - de beau-monde op de schilderijen van Alfred Stevens typeert. Schilderijen!

De heren mijdt hij, ten einde des te onverdeelder zich aan de dames te kunnen wijden. De Belgische romanschrijvers van 1900 zullen zich van zijn schilderijen bedienen, ten einde de klederdracht en de poses der schone en rijke jonge vrouwen van 1870 en 1880 te bestuderen. En niet haar poses of toiletten alleen! De gehele toon van het tijdvak is weergegeven, en op de aangezichten staan de gemoedsbewegingen te lezen. Vleit de kunstenaar zijn heldinnen niet, evenmin bespot hij haar. Hij erkent de mogelijkheid, dat haar wuft bestaan samenga met geweten en ge--

[p. 231]

voel. Haar weelde rechtvaardigt hij door haar goede smaak; het oppervlakkige van haar beschaving door het artistieke in haar bevalligheid. Zij vormen de bloeiende ruiker ener samenleving (...)

(Alfred Stevens. Qui ça? De meeste levende beroemdheden, schrijvers en schilders, die Busken Huet aanhaalt en catalogiseert, zijn tegenwoordig vrijwel vergeten. Hij kon natuurlijk ook niet weten dat de ‘verwijfdheid’ die hij met enigszins opgetrokken wenkbrauwen bij de Belgen constateert, tot bloei zou komen in de kunst van de Belgische Belle Epoque, de poëzie van Maeterlinck, de zuster van Fernand Khnopff, de krullen van Horta. En ik vermoed dat veel van de door hem bewonderde architecten, Poelaert voorop, eigenlijk alleen maar niet vergeten zijn omdat hun scheppingen op straat staan. Hoeveel op elkaar gestapelde novellen van Caroline Gravières - qui ça? - passen onder de koepel van het Justitiepaleis?)

Het land van Rubens. Busken Huet ziet de fine fleur van de Belgische samenleving voorbijflaneren, maar al haar weelde en wuftheid kunnen hem er niet toe aanzetten om ook maar iets daarvan op te schrijven. In plaats daarvan beschrijft hij een schilderij. Als een gelubde raap van de grote vrouwenschilder loopt de schrijver door de straten van Brussel.

Na het souper zit hij in zijn hotel de in een zakboekje gemaakte aantekeningen van die dag uit te werken. Met een gemanicuurde wijsvinger zoekt hij op het Baedeker-stratenplein van Brussel de plaatsen waar hij vóór het souper geweest is: de Congreskolom (Poelaert), de Beurs (Suys), het Conservatoire de Musique (Cluysenaar), de verlengde rue de la Régence...

Het hoofdstuk Brussel.

‘Nieuw-Brussel’. Busken Huet vindt zijn eigen eeuw weliswaar ‘half sceptisch, half sentimenteel’, maar hij deelt op zijn bezadigde wijze volgaarne in haar vooruitgangsideologie, of toch minstens in de Belgische variant daarvan. Het natie-wijde gekras der ganzeveren, het patriottische geborstel van de schilder Wiertz (‘Brussel wereldhoofdstad, Parijs achterland’), het monumentale gemetsel, getimmer en gestuc: het was allemaal muziek in zijn oren. België opgestoten in de vaart der volkeren, de uitdrukking zal zonder de minste ironie zijn geweest voor Busken Huet. Heel die gonzende nationale bijenkorf, heel die olifantenstoet van Leopold ii: muziek! balsem voor de ogen!

Wat Busken Huet niet hoorde was het gemor van het volk aan de voet van het Justitiepaleis: hun halve wijk was platgelegd voor Poelaert en met een feilloos instinct voor de bondige belediging smeedden ze zijn professie om tot het Brusselse scheldwoord bij uitstek. Schieven architèk. Maar het volk murmureerde in Vlaams dialect en Busken Huet hoorde ze niet, die hoorde alleen maar Frans.

En dit zag hij: Het Terkamerenbos is het corso van de burgerij zelf, aangelegd dooreen gemeentebestuur, uitdrukking van een eigen nationaliteit. De omvang en het landelijke zijn met dit nieuwe in overeenstemming. De natuur is een verenigingspunt geworden voor alle klassen van de samenleving zonder onderscheid. Het vierspan van de koningin, de landauer van geld- en geboorteadel, ontmoeten in de avenue Louise de tramwagen der kleine beurzen en eerbiedigen in de eenzaamheid van het bos de rust van de voetganger. De volken hebben gelijk, wanneer zij verlangen dat de beschaving zal uitlopen op zulk een parlement onder de blote hemel.

Parlement onder de blote hemel: het zou nog eenenveertig jaar duren voor het algemeen enkelvoudig kiesrecht werd ingevoerd. Voorlopig bestaat de Brusselse bevolking (die over enkele jaren ‘geklommen zal zijn tot een half miljoen’) nog voor een gênant percentage uit ‘beurzen’ die zó klein zijn dat de schrijver ze helemaal niet ziet. En voorlopig is in de volkswijken van Brussel (en Antwerpen en Charleroi) nog het geweeklaag te horen van de nabestaanden van de 43.000 slachtoffers die de cholera in 1875 maakte.

Half sceptisch, half sentimenteel.

Busken Huet zag nu eenmaal geen individuen in Brussel. Hij zag groeperingen en klassen. En eigenlijk zag hij maar één klasse, die bezield met nationaal vuur en bekleed met internationale allure België opstootte in de vaart der... algemene beschaving van welke wij deel uitmaken. Wij beseffen dat hetgeen slechts nationaal is, met broddel- en knutselwerk gelijkstaat.

Wat ik hierboven schreef over de schilder Wiertz was een welbewuste leugen. Het zou mooi in mijn algemene, interpreterende beeld van Busken Huet hebben gepast, als hij door de knieën was gegaan voor Wiertz' krampachtig beleden superioriteit van Brussel boven Parijs. Maar hèt ken-

[p. 232]

merk van Busken Huets éloge op Brussel en België is nu juist zijn nadruk op de kwaliteit van het nationale ten overstaan van het internationale. Ten slotte heeft Busken Huet niets tegen Parijs, hij zou er zelfs doodgaan.

Gelijk de omwenteling zelf (die van 1830, b.b.) een Frans karakter gedragen, en Frankrijks invloed de doorslag gegeven had, begon ook de nieuwe Belgische kunstbeweging met navolging van de Franse romantiek. Een terugtocht kon niet uitblijven. België behoeft in de kunst bij geen ander volk ter school te gaan. Het handelt vaderlandlievender, naarmate het meer aan zichzelf ontleent. Het heeft Rubens; door Rubens raakt het aan de grote Italianen; in die richting vloeit de natuurlijke bron zijner bezieling. Tastbaar is in de goede werken van Wiertz het streven, op die baan de nieuwe vaderlandse kunst vooruit te brengen. Een ideaal zweeft van jongsaf hem voor de geest. Een enkele maal bereikt hij het. Ook van hem gaat een kracht uit.

Het nationale als zelfstandige loot van het internationale. Uit de dagbladen verneemt Busken Huet dat er in Rome een Ecole belge opgericht gaat worden, een schildersschool welteverstaan. Er zal een voegzaam gebouw gekozen en ingericht worden. Ongetwijfeld bewijst dit, dat de kunst in België als een nationale levensvraag beschouwd wordt, en men de snel en roemrijk veroverde positie op waardige wijze wil blijven innemen. (Is de Belgische school er ooit gekomen? Mijn bronnen zwijgen in beide landstalen.)

(Ik zie hem zitten, Busken Huet, lezend in de Echo de Bruxelles en de Gazette belge. Hoe naïef is hij? Minder naïef dan ik hem nu portretteer. Een begaafd kind van zijn tijd. Over een eeuw, als die eeuw er ooit komt, wordt ons half cynische, half escapistische tijdsgewricht meewarig en vertederd geportretteerd.)

De kunst in België als een nationale levensvraag.

In 1986 heeft de deelstaat Vlaanderen de beschikking over een zielig cultureel centrum in Amsterdam (en was er niet een Waals huis in Parijs? Maar Parijs is zo groot). In 1986 bedraagt het budget van de 30-jarige Vlaamse minister van cultuur Patrick Dewael (sic) minder dan de begroting voor het Parijse Centre Beaubourg. En in 1986 bevat het programma van de Socialistische Partij, die indertijd onder andere namen werkelijk iets aan een parlement onder de blote hemel gedaan heeft, zelfs geen enkele paragraaf over cultuurbeleid.

Geen eeuw is goed. Aan het einde van de rue de la Régence staat Busken Huet met open mond te kijken naar Poelaert die staat te metselen aan zijn krankzinnige Justitiepaleis, dat ‘een leemte in de geschiedenis van de Europese bouwkunst’ vult, de ‘oorspronkelijkheid van het Belgische kunstgenie’ staaft, en waarvoor de natie ‘welke haar vijftigste geboortedag nog vieren moet’ gewillig vijftig miljoen ten offer brengt, ‘om door een groots gedenkteken de kloof te dempen tussen haar roemrijk verleden en haar jeugdig volksbestaan’. Een leemte met een oppervlakte van 2,6 hectare. Geen wonder dat Busken Huet onder de indruk was.

Maar honderd jaar later zal ik de manier waarop die leemte gevuld is van de weeromstuit óók ‘mooi’ vinden. Want het Justitiepaleis is, in al zijn onmachtige negentiende-eeuwse dikdoenerij, haast aandoenlijk geworden in vergelijking met de gedrochten van ónze eeuw. De Twin Towers in Manhattan beslaan zo om en nabij de tien hectare, maar dan in de lucht: glas en beton zonder enige geleding. Het Justitiepaleis is ingehaald door de geschiedenis, en als een kathedraal van Belgische zelfoverschatting staat het te midden van de wolkenkrabbers die Buls aan de horizon van zijn tijd zag verrijzen, te midden van de volstrekte architectonische smakeloosheid die de epigonen van Bauhaus ons hebben aangedaan. Het Justitiepaleis is buitenproportioneel groot, maar het heeft wel proporties die kloppen: de plafonds zijn veel te hoog, maar ze zijn in onderling evenredige mate veel te hoog; de mortel ruist er vanonder de koepel tientallen meters naar beneden, maar het ding heeft tenminste een koepel. Er is, hoe dan ook, ooit over nagedacht. De honderden door een omgekeerde King Kong op elkaar gestapelde zwartwittelevisies die samen het Berlaymont-gebouw van de Europese gemeenschap vormen, zijn daarnaast van een volstrekte willekeur, neergekwakt door een hersenloze architectonische aap.

Schieven architèk.

Honderd jaar na Busken Huet bewijst de aanwezigheid van het Berlaymont-gebouw op het verwoeste rondpoint Schuman, dat België helemaal niet aanwezig is in de ‘algemene beschaving’, maar dat de ‘algemene beschaving’ (o god!) België tot het symbool van haar kleurloze algemeenheid heeft gemaakt.

[p. 233]

Met zijn hôtelier converseert Busken Huet in beschaafd Frans. Zijn koffie bestelt hij in het Frans, hij koopt een Franse krant (al wordt zijn koffie waarschijnlijk met een Vlaamse tongval opgediend, al zit de kioskhouder misschien in een feuilleton van Conscience te lezen).

Ik prik drie citaten:

(...) het modern gevoel, hetwelk ik poog te schetsen, (moet) onder de Belgen zeer algemeen verbreid zijn, en ik verklaar mij daaruit hun ingenomenheid met het Frans. Voor hen is het Frans dezelfde providentiële uitkomst, welke onder andere omstandigheden het Engels of het Duits geweest ware.

In een zo geheel Frans geworden stad (...)

Het aannemen van de Franse taal heeft hun nationaliteit en hun hoofdstad een nieuwe vlucht doen nemen.

Hoe waar is dit? Het percentage waarheid is ongeveer even groot als het percentage Franstaligen in het Brussel van 1878: de beweringen van Busken Huet over het Frans zijn halve leugens. Zijn waarheid is die van de juffrouwen uit de beaumonde op de doeken van Alfred Stevens, want de beau-monde was de enige sociale klasse die hij in Brussel ontwaarde. Deze klasse had één Siamese mond, waaruit hij het epische gezang van André van Hasselt (1806-1874, nota bene Nederlander van geboorte) en het gesoigneerde kirren van de jongedames hoorde opstijgen.

Uit de andere Siamese mond hoort hij in de provincie (‘te Leuven wordt nog Vlaams gesproken’) wel geluiden, ook letterkundige: de gezusters Loveling, Emmanuel Hiel (wie?). Hun novellen en verzen kunnen voor Busken Huet wedijveren met die van Caroline Gravières en André van Hasselt, maar het ranke riet van Gezelle ruist nog te zacht voor zijn oren. Dat de monden bekvechten, althans op literair niveau, ontgaat hem niet. Polemiek tegen de invloed van Brussel is een voornaam bestanddeel der Vlaamse literatuur. Maar een echt probleem vormt het volgens hem allemaal niet: Echter moet men zich omtrent het gapen der kloof geen overdreven voorstellingen vormen. De geest van Rubens werkt na (een statisticus in mij wil op dit ogenblik gaan turven hoeveel keer het woord ‘geest’ in Het Land van Rubens voorkomt).

These en antithese, maar vooral synthese. Van de geboorteweeën van de Vlaamse beweging bespeurt de vroegere Waalse predikant hoegenaamd niets. Hoe zou hij ook? Het was nog te vroeg aan de tijd, en voor profeet (en zelfs voor predikant) was hij niet in de wieg gelegd.

Het hoofdstuk Brussel.

In 1985 viert koning Boudewijn zijn zilveren bruiloft in de onttakelde hoofdstad van Europa. Zijn huwelijk is kinderloos gebleven en noodgedwongen leidt hij een neefje op voor de troon. Koning Filip zal het moeilijk krijgen, want er is niets opgelost in het land dat hij moet gaan regeren. Het Siamese probleem, dat Busken Huet niet zag aankomen, kan alleen maar afdoende worden geregeld als de wolk boven mijn hoofd de vorm van een paddestoel aanneemt: twintig megaton, een nucleaire dolkstoot door het ene hart van het tweekoppige monster.

In 1957, een jaar voor de Wereldtentoonstelling, publiceert Gerrit Kouwenaar het gedicht brussel (zonder hoofdletter). Het begint als volgt:

Zwijgend te leven in een stad als deze
waar men ruïnes optrekt
lachend zorgvuldig bitter
beter (bij gebrek aan)

te liggen op het levend uiteinde der taal

Aantekeningen

Charles Buls heb ik geciteerd uit Moderne Bouwkunst in België van Pierre Puttemans en Lucien Hervé (Marc Vokaer, Brussel, 1975), het mooiste boek over dit onderwerp dat ik ken.

Een ‘raap’ is een schildersleerling (het woord staat niet in Van Dale en ook niet in het Zuidnederlands Woordenboek).

Het gedicht van Gerrit Kouwenaar is afkomstig uit sint helena komt later, gedichten 1948-1958 (Em. Querido, Amsterdam, 1964). Dat het grondoppervlak van het Justitiepaleis 26.000 vierkante meter bedraagt, weet ik uit de eerste alinea van Jeroen Brouwers’

Groetjes uit Brussel (Manteau; Brussel, 1969). In diezelfde eerste alinea haalt hij trouwens Busken Huet aan.

Enkele citaten uit Het Land van Rubens heb ik zonder cursivering overgenomen.