Maatstaf. Jaargang 33

[p. 206]

Gerda Meijerink
De Manns. Een schrijvende familie

Thomas Mann of Heinrich Mann, het is blijkbaar onvermijdelijk dat lezers van de boeken van dit broederpaar een voorkeur ontwikkelen voor een van beiden. Er is niemand die ze op één lijn stelt, meestal is de voorkeur zeer uitgesproken en gaat niet zelden gepaard met een zekere mate van afwijzing van het oeuvre van de andere Mann. De keuze voor Thomas of Heinrich zegt iets over de persoon van de lezer en hangt samen met de organisatie van iemands emotionele huishouding, eerder dan met objectieve literair-esthetische criteria.

Klaus Mann of Erika Mann is nauwelijks een punt van discussie, iets dat vergelijkbaar is met Het Keerpunt of met de sensatie die Mephisto heeft veroorzaakt, heeft Erika niet nagelaten. Dat haar verdiensten onderbelicht zijn gebleven is eveneens zeker, die liggen echter niet op het fictionele of autobiografische vlak, maar op het journalistieke, en daar is nog maar weinig over bekend. Begrijpelijkerwijs kom je nooit iemand tegen die Klaus of Erika belangrijker vindt dan de respectievelijke vader en oom, al waardeert menigeen Klaus' autobiografie als eenzaam hoogtepunt in zijn oeuvre boven enig afzonderlijk werk van Thomas of Heinrich.

Golo Mann valt niet te vergelijken, hij staat als historicus en biograaf apart, van zijn kant zijn er geen pogingen ondernomen in het gebied van de fictie en de verbeelding door te dringen - met uitzondering van een paar jeugdzonden.

Toen de term ‘The amazing family’ in de jaren veertig in Amerika het eerst werd gebruikt, sloeg die op de hierboven genoemde namen; dat er ook nog andere Manns waren die schreven was toen nog niet bekend of kon nog niet bekend zijn. Hoe verbazingwekkend deze familie is kunnen we eigenlijk nu pas vaststellen, nu er ook al een vierde generatie Manns schrijvend in de weer is en bijvoorbeeld ook in 1976 Katia's Ungeschriebene Memoiren zijn verschenen. Ze zijn letterlijk ‘ongeschreven’, althans, ze zijn niet door Katia zelf geschreven, maar op grond van interviews met haar ontstaan, die de schrijfster Elisabeth Plessen en Katia's zoon Michael met haar hielden. Zelf heeft Katia nooit naar een pen of een schrijfmachine getaald, tenzij om te noteren wat haar echtgenoot haar dicteerde: brieven, opstellen, artikelen in ongekende aantallen.

De eerste Mann die schreef was Julia, geboren da Silva-Bruhns, de moeder van Thomas en Heinrich. Ze kwam als Braziliaanse na de dood van haar Portugees-creoolse moeder naar Lübeck en trouwde daar in 1869, achttien jaar oud, senator Thomas Johann Heinrich Mann. Julia schreef in 1903 haar memoires: Aus Dodos Kindheit. Erinnerungen, waarin ze veel over haar Braziliaanse vaderland vertelt en weinig over Lübeck en haar leven daar.

Volgens Walter A. Berendsohn, die in Thomas Mann und die Seinen (Bern, 1973) op een aantal leden van de familie ingaat, heeft Julia ook aantekeningen, schetsen en sprookjes nagelaten die nooit gepubliceerd zijn en daar ook niet voor in aanmerking komen. Bij haar begon het schrijven pas toen ze al weduwe was geworden en in München woonde. Het succes van haar twee schrijvende zoons zal er niet vreemd aan geweest zijn. Dat ook haar derde zoon, Viktor, nog eens een boek zou publiceren heeft ze zeker nooit bevroed en was ook voor de beroemde broers een verrassing. Viktor bracht de jaren van het Derde Rijk in Duitsland door. In zijn herinneringsboek Wir waren fünf. Bildnis der Familie Mann schrijft hij daarover: ‘Ik ben geen martelaar geworden van het Derde Rijk, geen werkelijk vervolgde of zelfs gevangene in een vernietigingskamp. Zeker, ik leefde twaalf jaar lang in gevaar, maar daar wen je aan. Natuurlijk waren er vrienden die zich om politieke redenen van mij afkeerden, maar ik vond trouwere vrienden. (...) Dat ik er doorheen gekomen ben brengt me in de

[p. 207]

verdenking mede-schuldig te zijn, ik geef het toe. In werkelijkheid ligt mijn, onze mede-schuld in het feit dat men aan de toestanden destijds gewend raakte, er door middel van een struisvogelhouding mee en in leefde.’ Thomas en Heinrich hebben hem naar zijn zeggen nooit een verwijt gemaakt over zijn keuze om in Duitsland te blijven. Ze waren zeer verrast toen zijn herinneringen in 1949 verschenen en loofden het liefdevolle portret dat hij van de ouders had geschilderd. Viktor Mann stierf kort na het verschijnen van zijn boek op 21 april 1949, sindsdien zijn er in verschillende uitvoeringen zo'n 100.000 exemplaren van zijn boek onder de lezers gekomen.

Van de zes kinderen van Thomas Mann zijn de drie jongste, Monica, Elisabeth en Michael, de minst bekende. Maar alle drie hebben ze geschreven, al koos geen van drieën het schrijverschap als carrière. Een opvallend detail: alle drie trouwden in het jaar 1939, Monika met de Hongaarse kunsthistoricus Jenö Lányi, die in 1940 bij de overtocht naar Amerika verdronk, Elisabeth met de Italiaanse literatuurhistoricus Giuseppe Antonio Borgese en Michael met de Zwitserse Gret Moser.

Monika heeft na haar terugkeer naar Europa voornamelijk in Italië geleefd, eerst in Rome, sindsdien op het eiland Capri. In 1956 verscheen haar boek Vergangenes und Gegenwärtiges. Erinnerungen, waaraan ze al was begonnen te schrijven toen haar vader in 1955 stierf. Het boek bevat vooral herinneringen aan haar jeugd in München en aan haar vader. Ze schildert een gedetailleerd beeld van hem maar gaat nauwelijks op zijn schrijverschap in. Al met al zijn deze herinneringen vlak en geïdealiseerd, zoals trouwens ook latere artikelen die de vader als onderwerp hebben. Een bundel korte teksten, aforismen en gedichten van haar hand draagt de titel Tupfen im All. De al eerder genoemde Berendsohn heeft er weinig waardering voor en wat hij eruit citeert is inderdaad niet erg indrukwekkend. Monika is degene die in de film over Klaus Mann te kennen gaf de dagboeken van haar vader niet te willen lezen omdat die nooit voor haar ogen bestemd zijn geweest. Elisabeth Mann Borgese, ‘Medi’, was de lievelingsdochter van Thomas, ze heeft een plaats gevonden in zijn dagboeken, in het ‘Gesang vom Kindchen’ en in de vertelling ‘Unordnung und frühes Leid’. De man die ze trouwde was bijna dertig jaar ouder dan zij en slechts zeven jaar jonger dan haar vader. Als weduwe zette ze het werk van haar echtgenoot voort, die zich in ‘The Committee to Frame a World Constitution’ vanaf de jaren veertig voor de wereldvrede inzette. Momenteel is ze werkzaam aan een Canadese universiteit en lid van talloze internationale comités en werkgroepen die zich bezighouden met juridische en ecologische aspecten van de oceanen. Ook was zij mede-oprichtster en als enige vrouw lid van de Club van Rome. In 1965 schreef deze achterkleindochter van de vooraanstaande feministe Hedwig Dohm het boek Ascent of Woman, waarin ze de absolute gelijkwaardigheid van mannen en vrouwen verdedigt en de oplossing voor de sociale en economische verschillen ziet in een verregaande ontwikkeling van de mogelijkheid van buiten-baarmoederlijke geboorten. Afschaffing van het moederschap, is haar rigoreuze therapie - zelf heeft ze twee dochters ter wereld gebracht die een natuurwetenschappelijke weg zijn ingeslagen en tot dusver van geen schrijversambities blijk hebben gegeven. Elisabeth heeft naast haar essayistische en wetenschappelijke werk novellen, verhalen en toneelstukken gepubliceerd, alle in het Amerikaans geschreven en ten dele vertaald in het Duits of Italiaans. Haar eerste boek: To whom it may concern uit 1957 moet in Amerika een redelijk succes gehad hebben, gezien de drie oplagen waar Berendsohn melding van maakt. Het bevat satires en verhalen over uitzonderlijke mensen en persoonlijke belevenissen. In 1965 is het in het Duits verschenen onder de titel Zwei Stunden, Geschichten am Rande der Zeit.

De jongste telg, Michael, heeft zich eerst als violist, later als muziektheoreticus en germanist geprofileerd. Met fictie heeft hij zich nauwelijks beziggehouden, in het recent bij Edition Spangenberg in de Ellermann Verlag verschenen boek: Michael Mann, Fragmente eines Lebens zijn drie verhalen opgenomen en ook een gedicht dat een soort zelfportret is:

Michel (4. vi. 63).

Hypochondrisch und offenbar zu klug um es, nicht zu wissen. -

Spricht so viel von seiner Klugheit, dass er ihrer nicht sehr sicher zu sein scheint.

Seine Anmassung einerseits und Unsicherheit andererseits stehen in enger Beziehung zu seinem psychosomatischen Zustand.

[p. 208]

Alkoholverbrauch: Kad. 3-4

Bisherige Schädigung der Leber: 57,08

Gebrauch von Drogen: entzieht sich meiner Kontrolle.

Er soll sich in 6 Monaten wieder melden.

Michael Mann was een van de eersten die een essay schreef over de roman Doktor Faustus, verschenen in 1948 in de Schweizer Musikzeitung, waarin hij de muzikale motieven in de roman blootlegt en becommentarieert. Zijn specialiteit was, nadat hij zich in de germanistiek had begeven en hoogleraar in Berkeley was geworden, de relatie tussen literatuur en muziek, zijn dissertatie uit 1961 gaat over de muziekkritieken van Heinrich Heine, er volgen andere opstellen over Doktor Faustus, over Beethoven, Schiller en anderen. Samen met Elisabeth Plessen wist hij zijn moeder Katia te bewegen haar memoires althans mondeling mee te delen. Michael Mann stierf op 1 januari 1977.

De voorlopig laatste Mann die de eer van de schrijvende familie ophoudt is Michaels zoon Frido. Van Frido Mann verschijnt in de nazomer bij Ellerman Verlag Professor Parsifal, een autobiografische roman. In het interview dat Hans Ester met Viktor maakte en dat in dit nummer is opgenomen meer daarover. Van Frido Mann is ook het voortreffelijke nawoord bij Der Wendepunkt van Klaus Mann, dat ook in de Nederlandse vertaling is opgenomen.

Afhankelijk van het feit of je Julia Mann-da Silva-Bruhns als schrijfster meetelt of niet, is er nu dus sprake van drie of vier generaties schrijvende leden van de familie Mann. Of er een vierde, respectievelijk vijfde generatie in aantocht is moet afgewacht worden. Bij zo'n familie kan het niet anders of de nazaten ervan moeten het schrijven eens in hun leven op z'n minst in overweging nemen. Er zijn erfelijke belastingen denkbaar die erger zijn.

[p. achterplat]