Maatstaf. Jaargang 33

[p. 122]

Halasi Fischer
‘Een dag die ik nimmer zal vergeten.’ Een gesprek met Thomas Mann in 1913

Anderhalf uur gaans van München, in de naaldwouden van de Beierse Alpen, zeshonderd meter boven de zeespiegel, aan de oevers van de Isar ligt een klein kuuroord, met jodiumbronnen, die zo'n zesduizend kuurgasten bedienen. Het stadje is door bergen omringd, door slanke dennen omzoomd en doorsneden door de bruisende rivier. De straatverlichting is geëlektrificeerd, de autowegen zien er goed verzorgd uit, de tuinen staan vol bloeiende planten, de villa's en de twee verdiepingen beslaande hotelletjes zijn voorzien van centrale verwarming. De vensterbanken bevatten veel, heel veel geraniums, de woningen ogen als het taaitaai-huisje uit het bekende sprookje, er is een oud, met fresco's versierd stadhuis en de winkels zijn welvoorzien. Een geliefd plaatsje voor uitstapjes - cultuur in zakformaat. Een lieftallig nestje, ideaal om tot rust te komen en wie geen gebruik van de baden wenst te maken vindt in de wonderschone natuur genoeg wat hoofd en hart verkwikt. Dit seizoen is wat lawaaiiger dan gebruikelijk, want er worden militaire oefeningen gehouden. Op de muren is met krijt aangegeven hoeveel en welke manschappen waar zijn ingekwartierd. Knappe, uit de kluiten gewassen jongemannen slenteren door de straten - de meisjes hebben op het ogenblik geen klagen. In drie cafés wordt muziek gemaakt; er wordt zelfs Wagner gespeeld. De soldaten hebben enig leven in de brouwerij gebracht en de dromerige stilte is doorbroken.

Evenwel zijn deze veranderingen slechts in het dal merkbaar. De bewoners van de op de berghellingen gelegen villa's bespeuren van dit alles niets, hoogstens dringen van beneden een paar verwaaide klanken door. Voor de rest leeft men in deze kleine burchten rustig en tevreden voort.

Een paar van deze bergvilla's staan midden in het bos. Zij zijn eigendom van intellectuelen, die voor hun creatieve arbeid veel natuur, frisse lucht én stilte nodig hebben. Elders, midden in het bos wordt op kosten van de Prins-Regent een sanatorium gebouwd voor kinderen met oogkwalen.

In een van de villa's aan de bosrand waar nauwelijks een mens te bespeuren valt, woont Thomas Mann, de grootste romanschrijver van het hedendaagse Duitsland. Hij mag zich de eigenaar noemen van dit grote huis met zijn bloementuin, van waaruit men het dal kan overzien en recht op het dorp neerkijkt. Vanaf het terras zijn de blauwe contouren zichtbaar van de Beierse Alpen.

Op het geluid van de auto komen vier vrolijke kinderen naar het tuinhek gehold. Blonde haren, blauwe ogen, groene kieltjes met rode veters.

‘Wij zijn de kinderen van Thomas Mann.’

Twee meisjes. Twee jongens. De oudste is zeven. De jongste is vier. Zij zijn aardig en opgewekt en stellen zich alle vier voor. De kleinste vraagt zich met een verwonderd gezichtje en vragende ogen af: ‘Alweer bezoek vandaag? Wat is er toch aan de hand?’ Dan spelen zij weer verder. Paardje hop! klinkt vanaf het lange tuinpad.

Het is vier uur in de middag. Op het terras verheft een man zich vanaf zijn stoel en loopt mij tegemoet. Hij stelt zich voor en reikt mij glimlachend de hand. ‘Het doet mij plezier dat u bent gekomen. Het is buitengewoon vriendelijk van u dat u de reis naar München hebt willen onderbreken teneinde mij een bezoek te brengen.’

‘Ik wacht al zo lang op een kans om persoonlijk kennis te kunnen maken met de schrijver, die mij en velen met mij zoveel genoegen heeft bereid. De naam Thomas Mann is een begrip bij ons, uw boeken zijn in Hongarije bijzonder populair, zij worden veel gelezen en óók vertaald.’

Een slanke, knappe, kleine dame betreedt het terras.

‘Mijn echtgenote.’

Er wordt thee besteld. Wij gaan zitten. Op de tafel staan sandwiches met marmelade. De heer en

[p. 123]

mevrouw Mann zijn vriendelijk en charmant jegens hun gasten. Al theedrinkende praten wij verder.

‘Ziet u, zo leven wij in de zomer. Ik heb deze villa zes jaar geleden laten bouwen. Sedertdien wonen wij hier minimaal drie maanden per jaar. Het is hier stil en het is groen waarheen men ook kijkt. Maar in de winter valt het hier niet uit te houden. Dan hebben we de stad nodig, met zijn levendige straten, waarin altijd wel wat aan de hand is. Dit soort emoties behoren tot de culturele behoeftes - zolang men nog jong is. En de kinderen gaan al naar school. Misschien later, als we absoluut rust nodig hebben... Maar voorlopig hebben wij ook in München een huis in aanbouw. In de buurt van de Engelse Tuin; de komende winter zal het klaar zijn. Het wordt een huis met één verdieping, met een grote tuin, een mooie werkkamer en een bibliotheek. Ik heb vernomen dat de oorlog in de Balkan een ernstige crisis in de handelsbetrekkingen heeft veroorzaakt. Banken, ondernemingen gaan aan de lopende band failliet, de handel is immers een belangrijke factor in de staatshuishouding. Of de situatie zich ten goede zal keren? Het schijnt dat de Turken het been stijf houden. Maar er is iets mis met hun buitenlandse politiek... Tot mijn spijt ben ik nog niet in Boedapest geweest - en dat terwijl ik al jaren regelmatig in Wenen kom om daar lezingen te houden. Ik heb veel vriendelijke dingen gehoord over de schoonheid van Boedapest, het is een eigentijdse, moderne stad, nietwaar? Wel, misschien lukt het me van de winter naar u toe te komen, als ik sowieso in de buurt ben. Ik weet nog niet precies wat ons dit jaar boven het hoofd hangt. Zojuist hebben we afscheid genomen van een onzer Russische kennissen, die mij dringend voor een reis door Rusland heeft uitgenodigd, waarop ik in de belangrijkste Russische steden, tot Helsingfors, uit eigen werk zal moeten lezen. De Russen interesseren mij in hoge mate, ik zou niets liever willen dan hun taal te leren. De laatste jaren reis ik veel op uitnodiging van literaire organisaties. Dit jaar staan Stuttgart, Lübeck, Braunschweig, Berlijn en Wenen op het programma, terwijl ik ook een bezoek aan Boedapest niet uitsluit. Is daar eigenlijk zoiets als een Duits-literaire kring? Nee? Maar er verschijnen bij u Duitstalige kranten, dat is mij bekend. Helaas weet ik weinig af van de Hongaarse literatuur... Lajos Biró, Menyhért Langyel, Ferenc Molnár. Ik ken hun werk, omdat dat hier op het toneel wordt gebracht. Binnenkort ben ik van plan om Liliom te gaan zien. Er zit veel elan in uw literatuur, ik heb de indruk dat het daarin behoorlijk aan het gisten is. Ook Sándor Bródy is voor mij geen onbekende, ik heb in Berlijn zijn stuk De Lerares gezien, een interessant, boeiend genrestuk. Het verheugt mij in hoge mate dat juist Lajos Biró mijn boek Koninklijke Hoogheid heeft vertaald, het is ongetwijfeld een goede en interessante herschepping geworden. Mag ik voorstellen dat wij ons gesprek in de tuin voortzetten?’

Mevrouw Mann speelt wat met de kinderen, terwijl wij de prachtige tuin doorwandelen. De grote hond kuiert achter ons aan.

‘Ik ben verrast over het feit, dat u zo goed op de hoogte bent van mijn literaire werk,’ zegt Thomas Mann.

‘Ik hield me daarmee reeds bezig in de tijd dat ik in Berlijn woonde,’ zeg ik. ‘Ik ben trots op het feit dat ik op eigen kracht Thomas Mann heb ontdekt. Ergens zag ik uw Buddenbrooks liggen, ik kocht het boek - en was vervolgens vier dagen lang met geen stok mijn kamer uit te krijgen. Het boek had mij geheel in zijn ban, ik las het in één ruk uit. Elke nieuwe bladzijde was een verrukking voor mij. Het is verbazingwekkend hoe realistisch en kleurrijk de vier generaties van dat Lübecker koopmansgeslacht zijn geschilderd en hoe alles uiteindelijk op zijn pootjes terecht komt... Het zijn werkelijk mensen van vlees en bloed. Zij leven, werken, verzamelen hun rijkdommen, lachen en huilen, maar stuk voor stuk glijdt hen de grond onder de voeten weg. De grootvader is nog een ambitieuze koopman, de kleinzoon een romantische held met dromerige ogen en een wankelmoedig karakter. En zijn zoon is een bleke, sensibele, vioolspelende jongeling. Ik denk dat je alleen begrip voor een dergelijke roman kunt opbrengen als je in een vergelijkbaar milieu bent opgegroeid. Maar een dergelijke roman schrijven kan slechts hij die zelf uit zo'n Lübecker patriciërsfamilie stamt, die zich die grootvader precies herinnert, ooit op diens knie heeft gezeten en hem heeft horen vertellen over de oude Hanzesteden, met hun beproefde handelspraktijken, het noodlot en de rol van de verschillende, individuele firma's...’

‘U hebt gelijk. Veel wat er in deze roman wordt beschreven heb ik proefondervindelijk meegemaakt. Het is in feite een boek over mijn voorou-

[p. 124]

ders, over mijn eigen geboortestad, over mijzelf. Ik zou een dergelijk boek niet ten tweeden male kunnen schrijven. Toen ik de eerste hand aan dit boek legde was ik eenentwintig jaar en ik heb er in het totaal drie jaar aan gewerkt. Het ging mij vrij gemakkelijk af, ik borrelde over van de herinneringen, ik behoefde alleen maar de verse indrukken, de gebeurtenissen uit het allerjongste verleden voor de eeuwigheid vast te leggen. Ik zou nu bijvoorbeeld niet meer in staat zijn de hoofdstukken te schrijven die op school spelen, het leven der scholieren met hun specifieke voorstellingswereld. Waarschijnlijk zal een ieder die dit boek leest een deel van zijn jeugd herbeleven. Toen het boek op de markt kwam was ik vierentwintig jaar, het was een groot succes. De mensen wilden doodeenvoudig niet geloven, dat ik nog maar zo jong was. Sedertdien zijn er zestig drukken verschenen en zijn de Buddenbrooks zelfs in het Frans, Deens en Russisch vertaald. Ik heb een half jaar lang voor een verzekeringsbedrijf gewerkt, maar in plaats van rapporten schreef ik korte verhalen, die inmiddels in diverse tijdschriften terecht zijn gekomen. Het eerste verhaal was “Der kleine Herr Friedemann”, dat verschillende keren is verschenen. Mijn tweede boek was de verhalenbundel Tristan, waarvan ik nét van mijn uitgever heb vernomen, dat er een geïllustreerde editie van in de boekwinkel zal worden gebracht. Overigens zijn er verscheidene van de daarin opgenomen verhalen door Erzsébet Neményi in het Hongaars vertaald.’

‘Zij is een paar jaar geleden overleden. Wij hadden grote verwachtingen van haar. Zij beschikte over een glanzende stijl en had veel verstand van literatuur.’

‘Dat zij dood is wist ik niet. Ik vroeg mij al af, waarom haar bemoeienissen met mijn werk zo plotseling zijn stopgezet. Na mijn Buddenbrooks volgde het dramatische gedicht Fiorenza, dat voor het eerst door Max Reinhardt op het toneel is gebracht. Het is later ook in Frankrijk en München opgevoerd, maar een succes is het nooit geworden. Ik besef zelf heel goed, dat het een typisch leesdrama is. Ik ben niet zo'n typische toneelschrijver, op de een of andere manier ontbreekt het mij aan de benodigde requisieten, ik ben meer een novellist. Ik denk niet dat ik nog meer toneelwerk zal produceren. Een mens moet datgene doen, dat hem het beste ligt. Mijn beste vertellingen zijn Tonio Kröger en Der Tod in Venedig, het laatste is kort geleden verschenen. Met groot succes. Pers en publiek waren enthousiast en de tweede druk ligt op de pers. Tot ongenoegen van de schrijver Isemann, die mij in een brochure heeft bekritiseerd. Het geschrift draagt de titel “Thomas Mann en Der Tod in Venedig”. Hij gaat zijn gang maar. Mij schaadt het niet in het minst en hemzelf is deze brochure wellicht van nut, want hij gebruikt de laatste bladzijden om reclame voor zijn eigen boeken te maken. Het merendeel van mijn werk verschijnt in de Neue Rundschau. Voor de rest werk ik zelden voorkranten of tijdschriften. Al is in Nord und Süd een studie van mijn hand verschenen over het toneel, terwijl ik een paar kleine kritieken heb gepubliceerd in de Münchener Neuesten Nachrichten. Deze kranten willen graag, dat ik wat voor ze schrijf, maar ik heb geen zin mij te binden en ik heb allerminst zin om als journalist door het leven te gaan.’

‘U bent te benijden, dat u zo kunt spreken,’ wierp ik tegen. ‘Bij ons kunnen hoogstens één à twee man zich de luxe veroorloven te schrijven wat zij willen. Onze romanschrijvers - in feite kan ik het nauwelijks over mijn lippen krijgen de meervoudsvorm te gebruiken - en schrijvers van korte verhalen werken tegelijkertijd als journalist; dat is te onzent de enige methode om in leven te blijven. De consequentie is, dat zij steeds meer krantewerk publiceren en steeds minder werk van langere adem. Zij verspillen hun talent, zij schrijven veel en scheppen weinig. Een man als Ignotus bijvoorbeeld zou in staat zijn meesterwerken te produceren, ware het niet dat hij om zijn dagelijks brood moet sappelen. Als hem één jaar werd gegarandeerd, waarin hij in pais en vree zou kunnen werken, dan zouden zijn romans en toneelstukken garant staan voor een vorstelijk bestaan. Maar op de manier waarop hij thans werkt komt er niets behoorlijks uit zijn handen...’

‘Het verbaast mij dat er te uwent niet een vooruitziende uitgeverij bestaat, die zich over dit verborgen talent ontfermt. Bij ons zou dat eenvoudiger zijn. Zeker, wij beschikken over een groter taalgebied, maar met goede vertalingen valt immers veel te bereiken? Voor het geval er iets van deze Ignotus in het Duits verschijnt, zou ik het zeer op prijs stellen, als u mij dit zou willen toesturen, want hij interesseert mij in hoge mate. Zoals trouwens de hele eigentijdse Hongaarse literatuur mij interesseert. Ik lees graag en veel en ik steek graag iets over de diverse naties op. On-

[p. 125]

danks mijn uitgebreide bibliotheek ben ik pas sedert kort in de Hongaarse literatuur geïnteresseerd geraakt. Ik zou u ten zeerste dankbaar zijn als u aan mij wilt denken en me het een en ander toestuurt. Ik heb ook twee kleine essays geschreven over Fontane en de kunst (“Bilse und ich”); het laatstgenoemde is al uitverkocht. Zij zijn in verschillende afleveringen in de Neue Freie Presse verschenen en ik ben van plan om ze binnenkort in een verzamelbundel op te nemen.’

Nu zijn wij min of meer uitgewandeld en betreden wij andermaal de woning. Thomas Mann voert mij door zijn huis - zeven grote kamers, elegant en zeer comfortabel ingericht, met plastieken, schilderijen en Perzische tapijten. Vanuit de werkkamer met zijn drie vensters heeft men een prachtig uitzicht, op de tafel bevinden zich een telefoon en diverse boeken, Homerus' Ilias, werken van Hermann Bahr, diverse vertellingen van Schnitzler, Maeterlinck in het Frans. Thomas Mann houdt erg van Schnitzler, zij het vooral zijn vroegere werk. Hij denkt sowieso met genoegen aan Wenen terug en noemt Hofmannsthal, die hij beschouwt als een voortreffelijk auteur. Hij toont mij een prachtige uitgave van Friedrich ii, met illustraties van Adolph Menzel.

Ook Der Tod in Venedig ligt in een navenante prachtuitgave op tafel. Het is een genummerd exemplaar. Vaderlijk liefkozend streelt hij de band. Terwijl wij verder converseren drukt hij het boek tegen zich aan.

Een man van achtendertig jaar, middelgroot, elegant, met intelligente oogopslag en een zwarte snor. Hij stelt prijs op een aangenaam, luxe leven en pleegt veel te rusten. Vroeger was hij een hartstochtelijk fietser en tennisser, maar dat is verleden tijd. Hij wordt snel moe, mag zich niet al te veel inspannen en is sowieso nerveus van aard. Dikwijls wandelt hij met zijn charmante vrouw in de tuin of in het bos. Haar vertelt hij al zijn plannen, haar laat hij als eerste zijn werk lezen. Op dit moment schrijft hij aan een novelle voor de Neue Rundschau. Hij speelt viool en piano, hij houdt van muziek. Graag verblijft hij in München, het is een mooie stad, met vele kunstwerken en een rijk, zeer rijk cultureel leven, terwijl men er ook talrijke vrienden treft. De Hongaarse schilders kent Thomas Mann van de diverse exposities, hij heeft veel waardering voor dit werk, maar persoonlijk kent hij geen enkele Hongaar. Oók geen der Hongaarse schrijvers, domicilie München. Maar hij heeft althans van Lajos Hatvany gehoord, dank zij bladen als Pan en März.

De postbode komt. Hij heeft brieven en postpakketten bij zich. Een van de pakjes bevat foto's van de schrijver. Wij bekijken ze gezamenlijk, dan geeft hij me er een cadeau, bij wijze van herinnering aan vandaag. Hij zet er zijn handtekening op en in ruil daarvoor moet ik hem belonen de Hongaarse vertalingen van zijn boeken respectievelijk de Duitse vertalingen der diverse Hongaarse schrijvers te sturen. De lampen worden aangestoken, mijn trein zal zich thans in de directe omgeving van het station bevinden, zodat ik mij moet gaan haasten. De hele familie brengt mij naar het tuinhek, de vier kleintjes wensen mij een goede reis en de schrijver en zijn echtgenote drukken mij op het hart, dat ik hun nieuwe huis in München niet links mag laten liggen: ik ben daar te allen tijde welkom. Dan klinkt het vanachter het tuinhek in koor: ‘Tot ziens!’

Het is een dag die ik nimmer zal vergeten.

Dit vraaggesprek, een van de eerste interviews die ons van Thomas Mann overgeleverd zijn, verscheen op 31 augustus 1913, in het Hongaarse dagblad Világ. Het werd afgenomen door Halasi Fischer, bankier en (mede)uitgever van het blad.

Vertaling: Martin van Amerongen