Maatstaf. Jaargang 33

[p. 87]

Jan Ipema
Antipoden of geestverwanten? Klaus Mann en Ernst Jünger

Bij het in één adem noemen van auteurs als Klaus Mann en Ernst Jünger heeft men meestal de bedoeling twee persoonlijkheden met elkaar te confronteren die niets maar dan ook niets met elkaar gemeen hebben, een confrontatie die er alleen maar toe dient om twee elkaar vijandige en zich uitsluitende systemen te illustreren.

Klaus Mann, schrijver van romans, novellen en drama's, mede-oprichter en dragende kracht van het tijdschrift Die Sammlung, emigrant in de jaren dertig en veertig en als zodanig fel en principieel bestrijder van het naziregime in zijn vaderland Duitsland.

Ernst Jünger, hooggedecoreerd officier tijdens de Eerste Wereldoorlog, schrijver van In Stahlgewittern, dat volgens André Gide het beste boek over de Eerste Wereldoorlog was en dat zelfs door Remarque werd geprezen; in de jaren twintig galjoensfiguur in nationaal-conservatieve kringen, door Hitler bewonderd, maar na het verschijnen van Der Arbeiter in 1932 ook door communisten en Duitse nationaalbolsjewisten als Niekisch en Paetel, bevriend met onder andere Carl Schmitt, de hooggeleerde jurist die steeds weer probeerde Hitlers voortdurende schenden van de principes van de rechtsstaat te legitimeren; in 1939 weer officier in de nieuwe Wehrmacht (Klaus Mann diende sinds 1943 in de Amerikaanse strijdkrachten). Jünger, tot op de dag van vandaag overtuigd anti-democraat en altijd weer onderwerp van felle discussies tussen vrienden en vijanden van een van de meest omstreden schrijvers in de Duitse literatuur.

Beiden, Klaus Mann en Ernst Jünger, waardeerden elkaar uiteraard niet: ‘Man muss ein hysterischer Romantiker wie Ernst Jünger sein, um an den öden Schrecken der “Materialschlacht” Gefallen zu finden. Als gesitteter Mensch ist man natürlich Pazifist, was denn sonst?’ Aldus Klaus Mann in zijn autobiografie Der Wendepunkt en dit oordeel spreekt boekdelen. Jünger laat zich in zijn werk niet uit over Klaus Mann maar het is niet moeilijk te raden hoe hij over deze literaat, emigrant en pacifist zal hebben gedacht.

Een grote rol speelde het leeftijdsverschil van elf jaar: Jünger kon aan de wereldoorlog deelnemen, terwijl Klaus Mann ten tijde van de wapenstilstand pas twaalf jaar was. Wie de gruwelen van de Materialschlacht had meegemaakt, was voor de rest van zijn leven getekend, zij het dat hij de gedachte van het Heroïsch Realisme uitdroeg, zoals Jünger c.s., zij het dat hij overtuigd pacifist was, zoals Fritz von Unruh of de voormalige edelman Ludwig Renn.

Het ligt dus wel voor de hand in dit geval van antipoden te spreken. Toch is er verwantschap, hoe vreemd dit ook moge klinken. Zowel Klaus Mann als Ernst Jünger waren van een Nietzscheaanse anti-burgerlijkheid: beiden verzetten zich tegen de schijn en de kunstmatigheid die zo kenmerkend was voor de periode van het Wilhelminisme, waarvan de geest ook na 1918 bepaald nog niet uitgestorven was. Zij voelden zich dan ook aangetrokken tot Baudelaire, Rimbaud, Wilde en vooral tot Nietzsche. Men leze Klaus Manns Der Wendepunkt, Jüngers eerste roman Sturm of Das abenteuerliche Herz. De décadence viert er hoogtij! Voor Jünger is de décadence de Vorstufe des Nihilismus, dat hij als Waldgänger zal trachten te overwinnen; Klaus Mann probeert de décadence te overwinnen door voor politiek en democratisch humanisme te kiezen.

Het zijn déze aspecten waar het in het volgende om gaat. Gezien de latere scherpe tegenstellingen tussen beide auteurs rechtvaardigt hun verwantschap zeker een nadere beschouwing. De Duitse germanist Armin Kerker heeft in zijn boek Ernst Jünger - Klaus Mann, Gemeinsamkeit und Gegensatz in Literatur und Politik (1974) beide fenomenen geanalyseerd en hoewel Kerkers interpretatie van Jünger in bepaalde opzichten eenzijdig is, valt

[p. 88]

niet te ontkennen dat hij helder licht op de tot dusver in het duister verkerende verwantschap tussen Mann en Jünger werpt.

Jüngers eerste roman Sturm verscheen in afleveringen gedurende de periode van 11 april tot 23 april 1923 in de Hannoversche Kurier en is sindsdien lange tijd vergeten geweest. Jünger heeft zich laten overhalen deze roman in de recente achttiendelige uitgave van zijn werk op te nemen. In de tiendelige uitgave van zijn werk uit de jaren zestig treft men de roman nog niet aan. Het is alsof Jünger Sturm liever in vergetelheid had laten wegzinken, maar het is mede deze roman waarop de verwantschap tussen Klaus Mann en Jünger gebaseerd is.

Evenals in de dagboekaantekeningen In Stahlgewittern, in Das Wäldchen 125 en in Feuer und Blut is het krijgsbedrijf uitgangspunt van de roman Sturm, maar anders dan in de genoemde drie werken zijn de het verhaal dragende personen nog niet geheel in de ban van de gedachte dat in de ‘Hochöfen des Krieges neue Werte gegossen werden’ die de ‘Söhne einer vom Stoff überzeugten Epoche’ zouden wegvagen. Zij zíjn nog individuen, niet aan enige idee gebonden en niet te rangschikken onder een ontologische categorie als de ‘Unbekannte Soldat’ of de ‘Arbeiter’. De drie met elkaar bevriende officieren in de roman ondergaan de onaangename gevolgen van de loopgravenoorlog op stoïcijnse wijze; zij houden zich, zo vaak als dat mogelijk is, bezig met de bonae litterae, met figuren als Baudelaire, Huysmans, Trakl en Wilde en zij doen dit met als enige binding die met de literatuur, de Kunst überhaupt. Zeker, zij beoefenen het handwerk van de oorlog kundig en beheerst, maar wel met de nodige afstand en niet als geëngageerde patriotten. De oorlog is voor hen een schouwspel dat in zekere zin de verveling, de Überdruss, weet te verdrijven, terwijl men daarbij beseft: ‘das Gefühl einer gänzlichen Zwecklosigkeit, eines Seins, das für kurze Zeit wie ein Feuerwerk über nächtlichen Gewässern stand’ te hebben. Leutnant Sturm, die sterk aan Jünger zelf doet denken, wordt door deze als volgt omschreven: ‘Im Kampf war er tapfer, nicht aus einem Übermass an Begeisterung oder Überzeugung, sondern aus einem Ehrgefühl, das die leiseste Anwandlung von Feigheit als etwas Unsauberes von sich wies.’ De gesprekken tussen de jonge officieren dienen tenslotte maar één doel: ‘die Flucht aus der Zeit.’

Hier dringt zich de gedachte aan de Dandy op. Volgens O. Mann is deze iemand ‘der sich der Zeit überlegen weiss, ein Verwalter ästhetischer und kulturhafter Formen, Vertreter höherer prinzipien, an denen die banalisierte Zeit kaum noch teilhat’.

Dit is zeker van toepassing op de Jünger van Sturm, maar er is meer: de Dandy representeert het verzet tegen het sociale egalitarisme vanuit aristocratische geest. Hij figureert hoofdzakelijk in tijden van overgang en is dus niet typisch voor uitsluitend de laatste decennia van de negentiende eeuw. Baudelaire noemde Alkibiades, Catilina en Caesar al Dandy's. Barbey d'Aurevilly, een kenner bij uitnemendheid, noemt de ennui, verveling is misschien geen adequate vertaling, beter lijkt Überdruss, als een belangrijke oorzaak van het Dandyisme: ‘Le Dandysme est le produit d'une société qui s'ennuie.’

Jünger heeft zich altijd gespiegeld aan dichters als Baudelaire en Rimbaud, niet alleen in de jaren twintig en dertig maar ook later is hun invloed op hem groot. De lectuur van Rimbauds Le bateau îvre droeg ertoe bij dat hij in 1923 ontslag nam uit de Reichswehr. Wie een kenner is van Baudelaire en Rimbaud en bijvoorbeeld Das abenteuerliche Herz leest, zal even de neiging hebben Jünger een epigoon te noemen.

Wat Baudelaire over de Dandy schrijft is ten volle op Jünger van toepassing, zowel op de mens Jünger als op bepaalde figuren uit zijn romans. Men vergelijke: ‘... Dandysmus, in dem sich der feinere Geist inmitten eines uferlos demokratischen Zustands gerne gefällt’ (Über den Schmerz) met een uitspraak van Baudelaire: ‘Helaas, het opkomend moeras van de democratie dat alles overspoelt en egaliseert, doet elke dag weer deze laatste representant (sc. de Dandy) van menselijke trots ten onder gaan.’ Of Jüngers congenialiteit met de jonge gevechtsvliegers voor wie ‘die Partie auf Leben und Tod ein eleganter Sport und der Kampf Mittelpunkt einer besonderen Kultur sei mit dem unausbleiblichen Höhepunkt, oder besser eines Dandytums, das in seltsamem Gegensatz steht zu der furchtbaren Kraft, die es maskiert’ (Das Wäldchen 125) met Baudelaires stelling: ‘Het Dandyisme is het laatste oplichten van het heroïsme in de decadentie.’

Belangrijke indicaties voor Jüngers Dandyisme zijn te vinden in ‘Ortners Erzählung’, een frag-

[p. 89]

ment uit de roman Heliopolis. De Jünger die tijdens de bezetting van Frankrijk op het dak van zijn Parijse hotel met een glas ‘Burgunder, in dem Erdbeeren schwammen’ in de hand een bombardement gadeslaat is een Dandy van het zuiverste water (Pariser Tagebücher), maar niet minder als hij zich onder de directe bedreiging door de Leviathan bezighoudt met bespiegelingen over het gesubstantiveerde verbum versus het nominale substantief: ‘das Tun’ of ‘die Tat’?

Wanneer Armin Kerker beweert dat Jünger in de roman Sturm nog niet gekozen heeft tussen de wereld van de bohème en die van de ‘Unbekannte Soldat’ en van de ‘Arbeiter’, van welke Gestalten al wel trekken aanwezig zijn, dan heeft hij gelijk. Na de ontwikkeling van deze ontologische Gestalten keren de Dandyistische trekken terug in Auf den Marmorklippen, Heliopolis en in de Waldgänger en de Anarch.

Tot zover Ernst Jünger. Armin Kerker merkt op dat Klaus Mann ondanks zijn impulsiviteit en antibourgeoise houding geheel uit een oude cultuurtraditie put die tenslotte de basis van zijn humanisme zal vormen. Die cultuurtraditie berustte geheel op de negentiende eeuw, vooral op Nietzsche, niet als verkondiger van romantische en dubieuze denkbeelden maar als stilist. ‘Das Nietzsche-Bild war immer über meinem Bett’ (Der Wendepunkt). Novalis, Whitman, Herman Bang, Rilke, Wilde, zij allen maakten grote indruk op de jonge Klaus Mann die als zoon van een beroemde vader en vroegrijpe scholier al tal van opstellen en verhalen schreef. Een hang naar exclusiviteit, afkeer van de bourgeoisie tot uitdrukking komend in een geëxalteerde literaire activiteit maken hem tot een geestverwant van de jonge officieren in Sturm. Ook al was hij zeer vroeg lid van de ‘Gruppe revolutionärer Pazifisten’ rondom Kurt Hiller, het blijft niettemin een kwestie van salonsocialisme of zoals Trotsky het ooit heeft gezegd: Klaus Mann was iemand die ‘mit der einen Flanke mit Nachtasylen in Berührung steht, mit der anderen aber bis in die glänzenden Salons hineinreicht’.

Naast de dialogen en monologen van de esthetiserende bohème in Jüngers Sturm plaatst Kerker citaten uit werk van Klaus Mann die daarmee in overeenstemming zijn en eveneens op Dandyisme duiden. Dr. Massis bijvoorbeeld, uit Treffpunkt im Unendlichen, is uitwisselbaar met Leutnant Döhring: ‘... dann gab er plötzlich - letzter und gefährlichster Trick - jeden Standort preis und gaukelte zynisch im Leeren. Er verkleidete sich als der Aesthet, der nichts sucht als Reize und dem alles Wissen, alle Erkenntnis nur dazu dienen, immer neuere sumblimere und ausgefallenere zu finden.’

Klaus Manns herinneringen Der Wendepunkt tonen een jonge man die zelfs tijdens zijn militaire diensttijd in het Amerikaanse leger verknocht is aan de literaire bohème; en ondanks zijn keuze voor de sociaaldemocratie en zijn verregaand begrip voor het communisme stond hij toch steeds weer dichter bij de denkwereld van een Rimbaud of een Georg Büchner dan bij die van de arbeidersbeweging. Nooit zou hij zich over de doelstellingen van die beweging in even lyrische als overtuigende bewoordingen uiten als over Stefan George: ‘Aber ich kannte Stefan George. Ihm fühlte ich mich so nah, so tief verbunden und so tief verpflichtet wie nur irgendeinem meiner Heiligen’ (Der Wendepunkt). Dat hij later een sceptischer houding innam, kwam wel door de serviliteit waarmee de caesarisch-priesterlijke George werd vereerd en die deze zich gaarne liet aanleunen.

Maakt men nu de balans op, dan blijkt het volgende: Zowel Jürger als Klaus Mann zijn met elkaar verwant op grond van vormen van Dandyisme. Klaus Mann kiest, evenals zijn vader, later bewust voor de politiek en ijvert vervolgens voor een door humanisme en pacifisme geschraagde samenleving. Hij blijft echter een literaire Dandy daar zijn politieke keuze te theoretisch van aard blijft. Kerker komt onder andere tot deze conclusie die mijns inziens juist is.

Ernst Jünger wendt zich in de jaren dertig in toenemende mate van de politiek af. Een zetel in de Reichstag voor de nsdap wijst hij af, zijn enige politieke handelen in de jaren voor de Machtübernahme bestaat uit het stemmen op Hugenberg. Na 1933 gaat hij in een soort innere Emigration en maakt zijn a-politieke houding dienstbaar aan de literatuur. Ook later, na de ‘Zusammenbruch’ zoals de Duitsers altijd nog zeggen, houdt hij zich verre van enige politieke activiteit. De installatie van de democratie in de Bondsrepubliek beziet hij met de nodige scepsis. Het verschil nu met Klaus Mann is dat deze een politiek engagement voorwendt dat nooit geheel overtuigen kan en dat hij zich tot aan zijn dood door zelfmoord in de exclu-

[p. 90]

siviteit van de literaire bohème blijft bewegen, terwijl Jünger zijn Dandyisme openlijk belijdt.

Toch dient datgene wat Kerker postuleert met enige voorzichtigheid te worden gelezen. Ondanks de grote verwantschap tussen Klaus Mann en Jünger is er een essentieel verschil: bij Jünger is er, zeker al in Sturm, een relatie tussen heroïsme en decadentie, tussen levensfilosofie en esthetiserend Dandyisme, tussen ‘Literaten- und Kriegertum’. Bij Klaus Mann ontbreekt de heroïsche component zoals die tot uiting komt in het gemak waarmee de Dandy-officieren hun krijgshandwerk beoefenen, de doodsverachting tijdens het gevecht. Daardoor reduceert hij zich mijns inziens tot een zuivere Literat van wie Sturm zegt: ‘Sie haben den Anschluss verloren (die in die Schweiz geflüchteten pazifistischen Literaten), während in uns der grosse Rhythmus des Lebens schwingt. Hinter welcher Fahne man steht, ist letzten Sinnes gleich, aber das ist gewiss: der letzte Poilu, der in der Schlacht an der Marne feuerte und lud, ist für die Welt von grösserer Bedeutung als alle Bücher, die diese Literaten aufeinander häufen können... Auch wir versuchen, unsere Zeit zu überblicken, doch stehen wir im Zentrum, sie an der Peripherie’.

Beiden waren in de kern a-politieke geesten. Jünger bleef, na een eruptie van levensfilosofie, het spel als Dandy spelen, Klaus Mann ging er aan ten gronde.

Met vriendelijke toestemming van het Amstel Hotel, Amsterdam