Maatstaf. Jaargang 33

[p. 83]

Anna Zanco Prestel
‘They must be told the truth’. Het journalistieke leven van Erika Mann

‘It is somewhat paradoxical that my “personal history” will have to deal primarily with politics, when politics are by no means my primary interest’ - aldus Thomas Manns oudste dochter Erika in 1943 in haar onvoltooide autobiografie I, of all people (1943). Maar juist haar hartstochtelijke betrokkenheid bij het politieke gebeuren heeft haar belangrijke, tegenwoordig bijna vergeten, journalistieke werk in zeer hoge mate bepaald. Ze zag dit engagement ‘meer als een emotionele dan als een intellectuele kwestie - niet zozeer dogmatisch maar veeleer menselijk’. Erika Manns politieke bewustzijn ontwaakte al in het begin van de jaren dertig. De twintigjarige actrice en leerlinge van Max Reinhardt schrijft haar eerste journalistieke probeersels voor het Berlijnse tijdschrift Tempo om haar gage wat aan te vullen. Later zijn haar stukken ook te lezen in de Münchener Neuesten Nachrichten en de Praagse Deutsche Zeitung Bohemia. Met politiek hebben ze eigenlijk weinig te maken. Ze schrijft met vlotte pen gelegenheidsartikelen, alleraardigste jeugdherinneringen aan ‘eerste ontmoetingen met beroemdheden’ in huize Mann, of met charme en esprit geschetste reisindrukken. Op een bekoorlijk-humoristische ‘modebeschouwing’ volgt een actuele reportage over een autorace van tien duizend mijl door Zuid-Europa, waarbij ze zelf aan het stuur van een Ford zit. Ze doet vanuit Scandinavië verslag van haar bezoek bij de bejaarde weduwe van de beroemde Noorse schrijver Björnstjerne Björnson: ‘De oudste vrouw, die ik ooit heb gezien’; uit Noordwijk stuurt ze een opgewekte gelukwens aan grootvader professor Alfred Pringsheim; van juni 1930 dateert een ontroerende ‘Liefdesverklaring aan Beieren. Gedaan na een reis door Afrika’. ‘... vroeger, nog maar vijf of zes jaar geleden,’ aldus Erika Mann in 1937, ‘was ik volstrekt niet in politiek geïnteresseerd. Je leefde in Duitsland, tijdens de republiek, - je had vurige belangstelling voor kunst, voor mensen en vreemde landen, - “politiek”, dat was iets voor de deskundigen...’ Maar al spoedig kwam er voor Erika en haar een jaar jongere ‘tweelingbroer’ Klaus verandering in deze typische mentaliteit. Hun ‘boemel’ door drie continenten - de Verenigde Staten van Amerika en vervolgens Japan, China en Sovjet-Rusland - had broer en zus al in 1927 nieuwe inzichten opgeleverd; de reis had hun horizon verbreed. Rundherum. Das Abenteur einer Weltreise (1929), een spannend relaas met een journalistieke inslag, was hun eerste gezamenlijke succes bij het publiek. In de winter van 1931/1932 - een jaar voor Hitlers machtsovername - zou een incident naar aanleiding van een manifestatie van de Franse pacifiste Marcel Capi in München Erika Mann de ogen openen.

‘Ik - een jonge actrice bij de Münchener Kammerspiele,’ zo memoreert ze jaren later, ‘werd in die hoedanigheid aangezocht om tijdens Marcel Capi's bijeenkomst iets voor te dragen, - een stukje proza voor de vrede te declameren, - iets volstrekt onagressief-idealistisch-pacifistisch, - en ik ging het engagement aan.’ Het komt tot handtastelijkheden tussen de aanwezigen en ‘een horde gewapende Nazi's’ die de vreedzame demonstratie in een veldslag in de zaal veranderen. De volgende dag wordt Erika Mann in de Nazi-bladen prompt voor ‘pacifistische vredes-hyena’ uitgemaakt. Het eind van haar toneelcarrière lijkt in zicht. ‘... Vanaf die avond’ - schrijft ze verder - ‘dateert mijn belangstelling voor “politiek” - mijn involved-zijn in de politiek, - mijn overtuiging, dat men geëngageerd moet zijn, en dat het reddeloos misgaat met een democratie waarin het grootste deel van de jeugd de “politiek” overlaat aan de herrieschoppers, uit louter liberalisme.’ De oprichting van het literaire cabaret ‘Die Pfeffermühle’, in januari 1933 te München, is Erika Manns antwoord op de onstuitbare opmars van het nationaal-socialisme. Haar naam zal altijd verbonden

[p. 84]

blijven met de successen van haar moedige cabaret in Duitsland en in de Europese ‘Emigration’. Haar poging om het cabaret naar de vs te verplaatsen bleek echter geen succes te zijn. Haar ‘uitdrukkingsmiddelen’ zijn, volgens Klaus Mann, ‘te subtiel om op de doorsnee-bezoeker van een Amerikaanse “show” indruk te maken’. Amerika heeft bovendien in deze tijd de dreiging van het nationaal-socialisme nog niet echt onderkend. Erika Mann, die zich in juli 1937 officieel in de Verenigde Staten vestigde, moet opnieuw een beroep kiezen: ze wil nu ‘lecturer’ worden. De taak die ze zichzelf stelt bestaat uit het voorlichten van de Amerikanen over de toestand in Europa. De Engelse taal beheerste Erika Mann al na korte tijd. Haar vermogen om zich aan de nieuwe omgeving aan te passen, haar toneelervaringen en haar sterk ontwikkelde uitdrukkingsvermogen maken haar ‘jaren achtereen... tot de ronduit meest succesvolle vrouwelijke “lecturer” van coast to coast en van noord naar zuid...’ Door de bestseller School for Barbarians (1938), een nauwgezette documentaire over de jeugd in de Hitlerstaat, krijgt ze grote bekendheid bij het Amerikaanse publiek. Met drie dikwijls gehouden lezingen, ‘School for Barbarians’, ‘Education under a dictator’ en ‘Children in Germany today’, informeert Erika Mann een bijna onwetend publiek over opvoedingssysteem, onderwijs en jeugdorganisaties in het Derde Rijk. Daarin tekent zich een duister beeld af van het geestelijke en morele verval van een maatschappij, die tot rassenwaan en oorlog wordt opgekweekt. ‘Education under a dictator - dat betekent een onder alle omstandigheden onvrije, niet-objectieve, op vastomlijnde politieke doeleinden gerichte opvoeding... opvoeding tot haat.’ Dergelijke accenten komen voor in de toespraken ‘Woman and Children as Hitlers victims’, ‘Studierende Frau im Dritten Reich’ en ‘Business and professional women in Exile’, waarin Erika Mann ingaat op het lot van de naar verhouding grote aantallen uit Duitsland, Oostenrijk en Tsjechoslowakije geëmigreerde vrouwen, op hun ‘noden’ en hun ‘verwachtingen’. Ze heeft het over hun uitzichtloze situatie in Europa, maar vooral ook over de levensen arbeidsvoorwaarden in de bepaald niet ongastvrije Verenigde Staten, die zich door middel van een netwerk van organisaties en comités behulpzaam over de vluchtelingen ontfermen. ‘She has personality’ en ‘She has message’: hiermee duidt Klaus Mann de ingrediënten van Erika's succes aan. De boodschap die ze de Amerikanen brengt in haar ‘met anekdotes gekruide’, ‘schijnbaar geïmproviseerde, maar in werkelijkheid zorgvuldig voorbereide causerieën’, en haar dringende waarschuwing voor het gevaar dat Hitler vormt winnen steeds meer aan betekenis naarmate de opmars van de Duitse troepen in Europa vordert. Behalve dat Erika Mann zich kritisch bezighoudt met de aard en de situatie van de ballingschap van Duitstaligen, en opwekt tot solidariteit met de Europese vluchtelingen, roept ze steeds vaker rechtstreeks op tot onverwijlde Amerikaanse deelname aan de oorlog, onder andere in ‘Wien-Speech’ (1938), ‘Bundles for Britain’ (1941) en ‘Usually uninformed Circles’ (1942).

In 1938 schrijft ze samen met Klaus een ooggetuigenverslag van de Spaanse burgeroorlog, ‘Back from Spain’; met haar verblijf in de zomer van 1940 in het door de Duitse invasie bedreigde Engeland begint ten slotte haar werk als correspondente vanuit gebieden die tot oorlogstoneel dreigen te worden. ‘I know that I would be in a far better position to impress my audiences,’ schrijft ze in 1940 aan de Engelse minister van inlichtingen Duff Cooper, ‘if I had spent parts of the summer in Europe and could talk with the authority only experience can grant.’ In Groot-Brittannië wil ze zich een beeld vormen van de ‘democracy at war’; het zal haar taak zijn om mee te werken aan de samenstelling van de Duitstalige uitzendingen van de bbc Haar waarschuwende stem richt ze nu tot de Duitse luisteraars. ‘They must be told the truth,’ zegt ze later in een ‘lecture’, ‘about the essence and nature of this war, - which was not a war like any other, - but which was the defensive war of civilised humanity against the evil, the wicked, the anti-humane, - the wholly barbarian, - which was the struggle of the better against the utterly bad’ (‘Is democracy doomed’, rond 1940). ‘Eine Nacht in London’ (1940) is de dramatische rapportage van een nachtelijke aanval op de Britse hoofdstad: een beeld van verschrikkingen en algehele verwoesting, waaruit bewondering voor de dappere houding van de zwaar getroffen bevolking spreekt. In ‘Has Britain won the war of nerves’ behandelt ze vraagstukken betreffende de effecten van de oorlog op soldaten en burgers in Groot-Brittannië, waar ze in de zomer van 1941 opnieuw verblijft. Van daar uit maakt ze de Duit-

[p. 85]

se luisteraars duidelijk dat hun oorlog hopeloos is: ‘England will win some day; this is certain... But to end the war before it has lost once and for all for Germany, you alone can do that. Go out on the streets, listeners, and tell that to the people...’ Sinds 1943 is Erika Mann geaccrediteerd als oorlogsverslaggeefster bij de Ninth us-Army en in die hoedanigheid bericht ze uit Egypte (‘Waiting for the General’, 1943); in juni 1944 komt ze als een van de eerste ‘women correspondents’ naar Europa en maakt ze de geallieerde opmars mee door heel Frankrijk, België, Nederland en ten slotte tot in Duitsland. Ze schrijft, ‘somewhere in England’, over D-Day vliegers die uit Frankrijk zijn geëvacueerd en over Duitse krijgsgevangenen (‘Back from Battle’, 1944); daar interviewt ze ook de Tsjechische president-in-ballingschap Edward Beneš (‘The future - as Benes sees it’, 1944); voor Liberty schrijft ze ‘Paris now’ (1944), een lang artikel over het bevrijde Frankrijk.

Tussen 1945 en 1950 reist Erika Mann als correspondente door het oude continent en 's winters werkt ze haar lezingentournees in de vs af. Europa blijft het thema van haar ‘lectures’, een onderwerp, schrijft ze in 1947 in het Zwitserse tijdschrift Sie und Er, ‘dat de mensen daar aan de overkant niet moe mogen worden...’; want ‘zelfs de nietigste bijdrage tot wederzijdse toenadering is uiteindelijk een bijdrage tot universele toenadering...’ Hoogtepunten in haar journalistieke werk bereikt ze met haar berichtgeving over de processen tegen oorlogsmisdadigers in Nürnberg en over haar bezoek aan de hoofdbeklaagden in de hotelgevangenis te Mondorf. Hermann Goering is een van hen. ‘Interrogators found Goering startled about my visit: had he been in charge of the “Mann”-case, he would have handled it differently; surely, a German of the stature of Thomas Mann could have been adapted to the 3rd Reich.’ Ook de achtergronden van Rudolf Hess' vlucht naar Engeland houden haar intensief bezig. Algemene thema's van haar Duitsland-reportages zijn onder andere de problematische betrekkingen tussen de bezettende mogendheden en de overwonnenen, de grootmoedige behandeling van deze laatsten door de geallieerden, en het wantrouwen dat de nogal tot zelfmedelijden neigende bevolking jegens hen koestert; verder het geestelijke en morele klimaat, en de voedselvoorziening in enkele grote steden, waaronder München en Berlijn. Met groeiende bezorgdheid volgt ze al in de eerste maanden na de capitulatie de ontwikkelingen op de boekenmarkt, waar de produkten van de vertegenwoordigers van de zogenaamde ‘innere Emigration’ de meeste weerklank vinden, terwijl zelfs geëmigreerde auteurs en uitgeverijen van internationale reputatie nog als indringers worden gezien (‘Citizen Werwolf’, 1945; ‘Occupation-Trial or error-Ansprache’, 1948; ‘Werner Bergengruen und die Innere Emigration’, 1946; ‘German Books’, 1946). Steeds weer geeft ze blijk van skepsis ten opzichte van de bereidheid van veel Duitsers om de fouten van de recente geschiedenis te erkennen. Haar compromisloze houding blijft ze ook na de totstandkoming van de Bondsrepubliek en het daarop volgende tijdperk-Adenauer nog trouw. Ook sommige omstreden commentaren op de politieke gebeurtenissen in Oost-Europa, waar ze in 1946/1947 als correspondente van de New York Herald Tribune verblijft, en op de situatie in Berlijn tijdens de blokkade, stuiten op afkeuring. Haar analyses van de spanningen tussen Oost en West tijdens de zich toespitsende ‘Koude Oorlog’ en haar felle, onconventionele wijze van argumenteren baren opzien. Evenals Klaus wordt ze als ‘communistische agente’ gebrandmerkt en vanaf 1950 heeft ze in het land van senator McCarthy niet meer de mogelijkheid invloed uit te oefenen op de publieke opinie. Op 1 december 1950 houdt ze haar laatste grote politieke redevoering voor een Amerikaans publiek in de ‘First Unitarian Church of Los Angeles’: ‘Does Europe deem war inevitable?’ Enige dagen later schrijft ze aan Hermann Hesse: ‘Onlangs heb ik een voordracht gehouden, de enige van dit seizoen. De grote kerk was 15 minuten voor de aanvang overvol, en je vraagt je tevergeefs af waar die vele, voortreffelijk reagerende mensen zich op andere momenten ophouden, wat ze doen en waarom je van hun bestaan zo helemaal geen lucht krijgt. Als je niet zo door schade en schande wijs geworden was, en als je dus niet wist dat zo'n “succes” helemaal niets te betekenen heeft, zou je je om de tuin kunnen laten leiden.’

Na de verhuizing van de familie Mann naar Zwitserland in 1952 richt Erika haar aandacht helemaal op haar vader. Ze is zijn naaste medewerkster, zijn secretaresse en ‘public relations officer’; na zijn dood beheert ze met groot elan zijn literaire nalatenschap en houdt ze zich in publikaties, artikelen, radio- en televisie-uitzendingen met zijn

[p. 86]

werk bezig. Tot 1954 is ze nog werkzaam voor ‘Das Nachtstudio’, een serie uitzendingen van de Bayerische Rundfunk. ‘Über die Bekämpfung der Armut’ en ‘Über die Sensationspresse’, zo luiden de titels van twee sociaal-kritische bijdragen. In de tweede fase van Erika Manns leven zijn haar enige niet-literaire publikaties van zekere omvang het opstel ‘Der Fall Pasternak’, een fel protest tegen de onverbiddelijkheid van Westerse ‘propagandisten’, en ‘An die Vernunft appellieren...’, een oproep tot beëindiging van elke vorm van atoomproeven alsmede een protest tegen het aanleggen van lanceerplatforms in Europa. Beide ontstonden in 1958. De poging om zich in het midden van de jaren zestig, toen haar verplichtingen betreffende de nalatenschap minder werden, weer op publicistisch terrein te begeven, wordt door haar briefwisseling gedocumenteerd. Zo ook door enige meest ongepubliceerde aantekeningen en ‘open brieven’, waarin aspecten van de Amerikaanse politiek, vooral tijdens het Vietnam-conflict, aan de orde komen.

Dat een nieuwe start als ongebonden journaliste nauwelijks nog voor haar in aanmerking kon komen na de bittere teleurstellingen van de naoorlogse jaren, beargumenteert ze zelf in een televisie-interview van januari 1967 met Fritz Raddatz: ‘McCarthy heeft dat anders gedaan dan de nazi's; je werd helemaal niet opgesloten of officieel verboden, dat bestond immers niet, ze snoerden je gewoon je mond... Het heeft me erg geshockeerd in het door mij onder Roosevelt zo geliefde Amerika, dat ik deze ervaring nu voor de derde keer moest beleven, eerst in Duitsland, toen in Europa en nu ook weer in Amerika, en nadat ik daar al zo goed wortel geschoten had was dat een enorme schok. Nog eens eenvierde keer opnieuw te beginnen, met de waarschijnlijk dat het dan alweer snel afgelopen is, het besluit daartoe heb ik eenvoudig niet genomen, dat is de treurige waarheid.

De schrijfster is de Edition Spangenberg in de Ellerimann Verlag, München, en de handschriftenafdeling van de openbare bibliotheek in München bijzondere dank verplicht voor de toestemming om de citaten uit de ongepubliceerde teksten van Erika Mann openbaar te maken.

Dit artikel werd uit het Duits vertaald door Sabine Ruitenbeek en Hans Dijkhuis