Maatstaf. Jaargang 33

[p. 16]

Martien Kappers
De Goede Peettante, het Mistroostige Kind; Jean Rhys en het werk van Jean Lenglet

In 1928 publiceerde Jean Rhys haar roman Postures (Quartet in latere edities^1.), een werk dat gedeeltelijk gebaseerd is op een bewogen jaar uit haar huwelijk met de Nederlandse schrijver en journalist Jean Lenglet, die schreef onder het pseudoniem Edouard (Edward) de Nève. De gebeurtenissen van dat jaar in Parijs, die in Quartet nauwelijks verhuld staan beschreven, zijn nu algemeen bekend. Nadat Lenglet in 1923 was gearresteerd, veroordeeld wegens verduistering, en het jaar daarop Frankrijk was uitgezet, vond Rhys onderdak bij haar literaire beschermheer, de Engelse schrijver Ford Madox Ford (pseudoniem van F.M. Hueffer). De hieruit voortvloeiende verwikkelingen met Ford en zijn partner, de Australische schilderes Stella Bowen, bleken fataal te zijn voor zowel de relatie tussen Ford en Bowen als voor het huwelijk van Rhys en Lenglet.^2. De publikatie van Postures veroorzaakte een flink literair schandaal, vooral in Engeland, waar men van oordeel was dat Jean Rhys zich schandelijk had misdragen ten opzichte van Ford en Stella Bowen door ze zo herkenbaar als romanpersonages neer te zetten. Jonathan Cape, haar uitgever, had het boek geweigerd uit angst voor strafvervolging wegens smaad en Chatto & Windus had het ten slotte geaccepteerd op voorwaarde dat Rhys haar titel zou veranderen.

Naast Quartet, waarvan Marya en Stephan Zelli en Lois en Hugh Heidler duidelijk geïnspireerd zijn door de echte acteurs in dit huiselijk drama, bestaan er nog een aantal andere teksten die aan de gebeurtenissen raken. Dat zijn o.a. de Nève's tegenhanger van Quartet, de roman Barred (1932), die hij in het voorwoord ‘a true story’ noemt, Fords roman When the Wicked Man (1931) en Bowens autobiografie Drawn from Life (1940).^3. Deze verhalen, waarin feit en fictie tot verschillende patronen met elkaar zijn verweven, lijken samen een soort fictief ‘debat’ te vormen, als tussen vier getuigen van dezelfde gebeurtenis, van wie ieder op zijn beurt beweert de ‘waarheid’ in pacht te hebben. In kritische beschouwingen over dit ‘debat’ zijn tot nu toe de visies van drie leden van het kwartet aan de orde gekomen.^4. De stem van Edward de Nève verneemt men slechts zelden, wat ongetwijfeld te wijten is aan het feit dat de schaarse exemplaren van Barred (en van de Nederlandse en Franse versie, respectievelijk In de Strik en Sous les Verrous^5.) zeer moeilijk te vinden zijn.

In de roman Barred, die in de eerste persoon wordt verteld, uit de hoofdpersoon Jan van Leeuwen felle kritiek op zijn vrouw Stania. Hij is veel strenger ten opzichte van haar dan Marya Zelli in Quartet tegenover haar man: in de roman van Rhys, die in de derde persoon wordt verteld, krijgt de lezer de indruk dat Marya Stephan milder beoordeelt dan zichzelf. Jan schildert zijn vrouw af als zwak en egoïstisch en zonder enig respect voor hem, terwijl hij zijn eigen aandeel in de ongelukkige situatie waarin zij is verzeild, vergoelijkt.^6. Terwijl Marya Zelli het aanbod van de Heidlers om bij hen te komen logeren slechts met tegenzin aanvaardt - vooral ook omdat ze wil voorkomen dat Stephan zich zorgen om haar maakt - toont Jan van Leeuwen ons een Stania die al zijn waarschuwingen tegen Hübner (de Ford-figuur), die een reputatie heeft als rokkenjager, in de wind slaat. Bovendien laat hij doorschemeren dat als Hübner er niet was geweest, er wel iemand anders zou zijn gekomen: ‘so many dogs after an easy prey’ (blz. 102). Jan suggereert zelfs dat Stania hem na zijn ontslag uit de gevangenis verraden heeft aan de vreemdelingenpolitie, die hem uiteindelijk zonder paspoort Frankrijk uitzet.

Zoals Edward de Nève ons in zijn voorwoord van Barred meedeelt, was het Jean Rhys die hem tijdens een bezoek aan Amsterdam aanmoedigde het Franse

1. Postures, Londen, Chatto & Windus, 1928; Quartet in Amerikaanse en latere Engelse edities. Voor de relatie tussen werk + leven zie het voorwoord van Diana Athill bij de onvoltooide autobiografie van Jean Rhys, Smile Please, Londen, André Deutsch, 1979, blz. 9 en 10. ‘All her writing, she used to say, started out from something that had happened (...) truth to its essence was vital to the therapeutic function of the work as well as to its value to other people...’ Mevr. Maryvonne Moerman, de dochter van Jean Rhys en Jean Lenglet, was zo vriendelijk om toestemming te geven voor het citeren van het volgende toepasselijke citaat uit een aan haar gerichte, ongepubliceerde brief van Jean Rhys uit 1976: ‘As to the truth and the whole truth - it is very rare. And never one sided. A novel is not the truth... but there is a good deal of truth in writing - more than in the mean and prejudiced lies that so many believe.’

2. Rhys en Lenglet gingen in 1924 uit elkaar. De scheiding volgde pas in 1932. Ford en Bowen, die niet officieel gehuwd waren, gingen in 1927 uiteen.

3. Edward de Nève, Barred, Londen, Desmond Harmsworth, 1983; Ford Madox Ford, When the Wicked Man, New York, 1931 en Stella Bowen, Drawn from Life, Londen, Collins, 1940 (herziene uitgave Maidstone, George Mann, 1974). Alleen de autobiografie van Bowen pretendeert ‘strikt feitelijk’ te zijn. In zijn voorwoord tot Barred schetste de Nève zijn roman als ‘here and there... a photograph, not a work of the imagination.’ Fords fictie beeldt Rhys af als een dronken Creoolse journaliste wier echtgenoot zelfmoord heeft gepleegd. Rhys zelf, ten slotte, creëerde met Marya in Quartet een veel minder begaafd personage dan zij zelf was - en dat geldt ook voor de Nève's Stania. Geen van de heldinnen van Rhys is schrijfster - een opvallende omissie die graag over het hoofd wordt gezien door degenen die haar werk als zuivere autobiografie wensen te lezen.

4. Zie echter Martien Kappers, ‘Jean Rhys and the Dutch Connection’, Maatstaf, 1982, 4, blz. 30-40 en Paul Delany, ‘Jean Rhys and Ford Madox Ford: ‘What “Really” Happened?’, Mosaic xvi, 4, 1983, blz. 15-24.

5. In de Strik, Amsterdam, Andries Blitz, 1932 en Sous les Verrous, Parijs, Librairie Stock, 1933. Lenglet publiceerde verschillende andere Nederlandstalige romans, waarvan drie een soort vervolg vormen op In de Strik. Zie ‘Jean Rhys and the Dutch Connection’, op. cit.

6. Op 5 juni 1964 stuurde Rhys Barred naar Francis Wyndham, haar editor, met het volgende commentaar: ‘As you'll see the writer of this book thinks of me as without will power, unable to fight, languid, indolent, a kind of a shadow. Yet I wonder very much - I wonder - if that's all - I wonder.’ (Letters, 1931-1966, ed. Francis Wyndham & Diana Melly, Londen, André Deutsch, 1984, blz. 282).

[p. 17]

manuscript, dat hij haar bij die gelegenheid liet zien, te publiceren. Zij was het eveneens die het werk voor hem vertaalde en die er een Engelse uitgever voor wist te vinden.^7. Een vergelijking van de oorspronkelijke tekst met de bewerking van Rhys onthult dat zij de roman van haar echtgenoot echter niet alleen vertaald, maar ook in zeer aanzienlijke mate herschreven heeft. Zo blijkt het toch tamelijk onbarmhartige beeld van Stania in Barred niet meer dan een mager aftreksel van het veel genadelozer portret in Sous les Verrous. Zowel Lenglet als Rhys hebben zich moeite getroost om de precieze aard van haar aandeel in de Engelse versie te verdoezelen. Weliswaar heeft de Nève Barred aan Jean Rhys opgedragen, met dank voor het vele werk (‘much trouble’) dat zij aan ‘this gloomy child of mine’ besteed had, maar hij gaf geen nadere bijzonderheden dan de opmerking dat ‘like a good guardian and a devoted godmother you took care of its baptism’. In de Nederlandse versie, In de Strik, werd Rhys helemaal niet genoemd en pas in het voorwoord van Sous les Verrous liet de Nève doorschemeren dat er een verschil was tussen de drie romans: ‘pour certaines raisons... il m'a fallu changer un peu l'intrigue dans la version anglaise, changement que j'ai repris dans la version hollandaise. La différence est minime.’ De redenen voor deze veranderingen gaf hij niet. Ook Rhys zweeg over de affaire, behalve in een beroemd geworden verklaring, die door haar editor Diana Athill aan de openbaarheid werd prijsgegeven: bij het vertalen van ‘her husband's fictionalised version of events..., she had given way to the temptation to cut a few - a very few - sentences about herself which struck heras “too unfair”.’^8. De lezer van Barred en Sous les Verrous is met deze schaarse mededelingen allesbehalve voorbereid op de ware omvang van Rhys' redactionele arbeid. Het verschil tussen de twee romans is bepaald niet ‘gering’. De veranderingen in de ‘intrigue’ waar de Nève over spreekt, hebben nogal wat konsekwenties voor de ontwikkeling van plot en karakter, terwijl de passages die Rhys heeft weggelaten aanzienlijk meer behelzen dan ‘a few sentences’. Alles bij elkaar genomen heeft Jean Rhys in het verhaal van haar echtgenoot zo'n zesenhalf- tot zevenduizend woorden geschrapt, ongeveer vijfentwintig bladzijden tekst, of één tiende van het totale manuscript.^9. De aard van de wijzigingen die zij aanbracht, wordt al snel duidelijk bij de vergelijking van enkele corresponderende pagina's uit de Engelse en de Franse editie. Er is bijna geen alinea ongewijzigd gebleven. Waar Rhys niet schrapte of herschreef veranderde ze de woordvolgorde in zinnen, de zinsvolgorde in alinea's en de volgorde van alinea's in hoofdstukken. Zij bracht systeem aan in de Nève's gebruik van de grammatikale tijden en in voor hem kenmerkende overgangen van de directe naar de indirecte rede, van monoloog naar zuivere vertelling. Het resultaat is een tekst die economischer is en konsekwenter aandoet dan de nogal zwaarwichtige en soms overexpliciete eerste versie. Lenglet moet in Rhys il miglior fabbro hebben herkend, want op een paar uitzonderingen na heeft hij de Nederlandse editie van zijn roman rechtstreeks uit het Engels vertaald, in plaats van uit het oorspronkelijke Franse manuscript.^10. Het lijdt geen twijfel dat Jean Rhys zich bij haar stilistische wijzigingen in Sous les Verrous voornamelijk door artistieke en niet door ‘persoonlijke’ overwegingen heeft laten leiden. In veel van de verbeteringen die zij aanbracht, herkennen we haar onfeilbare instinct, haar perfectionisme als schrijfster: en wellicht ook de onverbrekelijk daarmee verbonden wens om de stijl van haar echtgenoot op de hare te enten.^11.

Het is niet moeilijk om te zien hoe Rhys hierbij te werk is gegaan. Zij verwijderde konsekwent alle passages die ze overbodig of irrelevant vond.^12. Hoewel Lenglet in In de Strik vanwege de emotionele kleur hier en daar een enkele zin alsnog opnam (blz. 22.,21,18), heeft hij dergelijke veranderingen in de Nederlandse vertaling voor het merendeel overgenomen. Vooral de lange passages waarin Jan van Leeuwen een aanklacht doet tegen het Franse strafstelsel werden door Rhys drastisch bekort, waarschijnlijk op dramatische gronden, omdat ze aan de spanning van het verhaal afbreuk deden.^13. Waar dat nodig was versnelde of vertraagde zij het relaas van de hoofdpersoon, door van (vrije) indirecte rede over te gaan op de directe rede, de dialoog of monoloog (intérieur) en vice versa. Op deze wijze wist Rhys niet alleen een zekere monotonie in het verhaal te voorkomen, maar ook vermeed zij hiermee de nogal storende onderbrekingen van de vertellersstem, die in Lenglets werk vrij frekwent voorkomen.

7. In haar volgende brief aan Wyndham van 19 juni 1964 schreef Rhys over haar bezoek aan Lenglet: ‘He'd finished this very long and, yes, autobiographical mostly, novel in French, but made no attempt to publish it. So I took the mss back to London and worked at it with rage, fury and devotion. (...) It was a very little thing to do and it did help a bit I think, for “Barred” did fairly well in Holland...’ (ibid., blz. 283).

8. Voorwoord bij Smile Please, op. cit., blz. 15. Dit wordt bevestigd door wat Rhys aan Wyndham schreef: ‘I'm afraid I did leave out some of his [Lenglet's] bitter remarks about me but left some in. The same went for the nice ones’ (ibid. blz. 283). Een vergelijking tussen Barred en Sous les Verrous levert geen voorbeelden op van de laatste van deze uitspraken.

9. Dit is een ruwe schatting waarbij geen rekening is gehouden met de woorden, zinsdelen en zinnen die Rhys heeft weggelaten bij het herschrijven van talloze passages uit Sous les Verrous; een proces dat het toevoegen van andere woorden, zinsdelen en zinnen noodzakelijk maakte.

10. In de Nève's voorwoord gaf hij uiting aan zijn bewondering voor ‘het prachtige werk’ van Rhys.

11. In haar brief aan Francis Wyndham (op. cit.), schreef Rhys: ‘...it's oddly comforting that you saw some of my writing in it ([Barred])...’ (Letters, blz. 283).

12. Zie onder andere Sous les Verrous (blz. 136-37 en 149), Barred (blz. 135-36 en 148-49) en In de Strik (blz. 116-17 en 128).
Tenzij anders aangegeven, verwijst de eerste van alle hierna volgende paginaverwijzingen naar de Franse, de tweede naar de Engelse en de derde naar de Nederlandse editie van de Nève's roman. Waar de Nederlandse versie afwijkt van de vertaling van Rhys, is dit nadrukkelijk vermeld. De voorbeelden zijn representatief en geenszins volledig.

13. Vergelijk Sous les Verrous, blz. 51, Barred, blz. 53, In de Strik, blz. 46. Uit het voorwoord van Lenglet bij de Franse editie kunnen we opmaken dat juist deze passages de oorzaak waren van de sterke vertraging bij de publikatie van zijn roman in Frankrijk. In een briefvan 11 augustus 1984 wees Lenglets dochter mij met nadruk op de maatschappijkritiek als het belangrijkste thema van zijn boek: ‘...een protest tegen een systeem gegoten in romanvorm waarvan enkele gebeurtenissen overeenkwamen met de ervaringen van Ed. de Nève. Dat protest was de reden waarom Stock het niet durfde uit te geven en er pas toe overging toen het boek in Nederland en Engeland wel verscheen.’

[p. 18]

Ook haar gebruik van de grammatikale tijden, vooral in de overgangen van ‘vertelde’ verleden tijd naar de ‘historische’ tegenwoordige tijd en vandaar naar de monologue intérieur is soepeler dan in Sous les Verrous.^14.

Voorts heeft Rhys veel van de retorische vragen die de hoofdpersoon zichzelf herhaaldelijk stelt, omgezet in bevestigende zinnen (blz. 48, 50, 43). Nauwgezet editor als ze was, heeft ze omwille van de vertel-logica niet alleen woorden, zinnen en alinea's omgedraaid, maar ook soms zinnen van het ene naar het andere hoofdstuk verschoven.^15. Lenglets vaak langdradige zinnen en alinea's werden in stukjes geknipt en zijn hoofdstukken kregen een nieuwe onderverdeling. Sommige bladzijden zijn zo volkomen herschreven dat er nauwelijks nog sporen van het origineel in terug te vinden zijn (blz. 247-48, 247-48, 211)

Een tijdrovende onderneming, zelfs zonder de talloze passages die Rhys, vaak ter wille van de nadruk of de duidelijkheid, aan het werk van haar man toevoegde (blz. 246, 246, 210). Waar dit nodig was, heeft ze met engelengeduld overgangszinnen gecreëerd teneinde onduidelijkheden, (soms veroorzaakt door haar eigen snoei- en knipwerk) op te helderen (blz. 120, 122, 105). Andere toevoegingen, zoals dat voorbeeld van typische Rhyspathos aan het eind van Hoofdstuk iv, zijn moeilijker te verklaren en zulke passages zijn dan ook niet altijd door Lenglet overgenomen. Het blijft echter een raadsel waarom hij erin heeft toegestemd de namen van verschillende Parijse locaties te veranderen, zoals ‘l'hôtel Trianon’ in ‘hôtel du Nord’ of ‘la Rotonde’ in ‘Le Panthéon’: zijn dit vergissingen, verbeteringen van onjuiste topografie of opzettelijke pogingen van Rhys om te nauwe identificatie van plaats en omstandigheid te voorkomen? Het is wellicht onvermijdelijk dat de Engelse versie ook een paar echte fouten bevat. Van onjuistheden zoals ‘twice a week’ voor ‘deux fois par mois’ (een fout die in de Nederlandse versie gehandhaafd blijft!)^16. is de meest intrigerende vergissing, die enkele keren terug komt, de vertaling ‘bureau of anthropology’ voor ‘à l'anthropométrie’. In de Nederlandse editie keert deze vergissing niet terug (blz. 45, 46, 40). We moeten dus aannemen dat Jean Rhys nog nooit had gehoord van de vernederende behandeling (het opmeten van lichaamsdelen en hun proporties), die de hoofdpersoon Jan van Leeuwen na zijn arrestatie moet ondergaan.

De belangstelling van de literaire biograaf zal echter niet in de eerste plaats uitgaan naar de vele vorm-veranderingen die Jean Rhys in de roman van haar echtgenoot aanbracht, maar zich eerder richten op wat Diana Athill schreef over Rhys in haar voorwoord tot Smile Please. Toen Jean Rhys aan haar editor bekende dat ze uit Lenglets portret van Stania had weggelaten wat ze ‘too unfair’ vond, zei ze eigenlijk iets anders. Zij had die ‘sentences about herself’ geschrapt, die botsten met haar eigen visie op de rol die zij in de gebeurtenissen gespeeld had. En als Rhys passages veranderde of schrapte waarvan zij meende dat ze een oneerlijk beeld van haarzelf gaven, dan zijn de veranderingen die ze in de portrettering van de andere personages aanbracht waarschijnlijk door eenzelfde wens ingegeven: de wens om Lenglets visie op hen te corrigeren, om deze meer in overeenstemming te brengen met de hare. ‘Pour la version française j'ai préferé conserver le manuscrit intact pour lui garder son originalité incontestable’, schreef Lenglet in zijn voorwoord tot Sous les Verrous. Alleen in de Franse editie kunnen we dan ook zijn eigen stem horen, zien wat hij gezien heeft en voelen wat hij heeft gevoeld. In de Engelse vertaling is de lens bijgesteld; ‘slightly pulled from the straight’ zoals Virginia Woolf het eens in een ander verband formuleerde.^17. De vertaalster heeft niet alleen in de taal van de auteur maar ook in zijn visie ‘verbeteringen’ aangebracht.

De eerste in een reeks veranderingen die Rhys nodig achtte om dit bijstellingsproces af te ronden, was de verwijdering uit het verhaal van één van de personages, Madame Hübner. Die verwijdering kan Rhys niet om literaire redenen zijn ingegeven, want de vrouw van Hübner heeft een eigen rol te spelen in de gebeurtenissen van Sous les Verrous. Zo ontstonden er een aantal vreemde hiaten en haperingen in het verhaal, die noch Rhys noch de Nève (in zijn Nederlandse vertaling) volledig wisten te ondervangen.^18. Met de metamorfose van het kwartet in de wat minder ongebruikelijke ‘eeuwige driehoek’ komt de relatie tussen Hübner, Stania en Jan van Leeuwen in een ander licht te staan. Stania is weliswaar nog altijd de ontrouwe echtgenote, maar ze is in de ogen van Jan niet meer zo zonder enige ruggegraat en zelf-

14. Vergelijk Sous les Verrous, blz. 22-26, 37 en 41, Barred, blz. 21-25, 37 en 42 en In de Strik, blz. 18-22, 33 en 37.

15. Vergelijk bijvoorbeeld het eind van Hoofdstuk i en het begin van Hoofdstuk ii in de drie verschillende uitgaven.

16. Blz. 59, 62, 53. De context geeft aan dat de oorspronkelijke versie de juiste is. Hetzelfde geldt voor blz. 107, 108, 93 waar ‘soupe froide’ in het Engels ‘soup’ wordt, maar in het Nederlands correct is weergegeven. Op blz. 51 van Barred lijkt Rhys de Nève's ironie niet te hebben gezien toen ze zijn aanhalingstekens wegliet in ‘salle de danse’ (voor de ruimte waar derdegraads politieverhoren plaatsvinden, blz. 49). De aanhalingstekens staan wel in de Nederlandse versie (blz. 44). Of zijn dit zetfouten?

17. Woolfs uitspraak slaat op de interferentie van een ‘mannelijke visie’ in het werk van negentiendeeeuwse Engelse schrijfsters. Zie A Room of One's Own, Londen, The Hogarth Press, 1929, blz. 111.

18. Door Mme Hübner te verwijderen heeft Rhys de intrige veranderd en daarmee heeft ze afbreuk gedaan aan de vertelling. Hiermee heeft ze niet als ‘goede’ maar als ‘slechte peettante’ gehandeld ten opzichte van het manuscript dat ze ‘geadopteerd’ had.

[p. 19]

respect als in de Franse uitgave, waar zij zich in een verhouding met een getrouwd stel laat manipuleren. Omdat het vertelperspectief in beide edities bij Jan van Leeuwen berust, beïnvloedt die veranderde kijk op zijn vrouw het oordeel van de lezer over Stania en Hübner.^19.

Het uitschakelen van Madame Hübner maakte talloze wijzigingen noodzakelijk, variërend van veranderingen in nominale en pronominale verwijzingen tot het schrappen van zeer specifieke informatie, zoals over het dochtertje van Hübner en zijn vrouw (blz. 202-03, 199, 172). Verdwenen zijn alle hatelijke opmerkingen van Jan over Madame Hübners medeplichtigheid aan de affaire met Stania (blz. 113, 116, 99); zijn aanvallen op haar ‘complaisance horrible’ jegens de escapades van haar man(blz. 94, 95-6, 82); zijn insinuaties over haar gekonkel en gestook (blz. 175, 174, 150). Iedere toespeling op Stania als ‘troisième de ce ménage’ (blz. 192, 189, 163) werd door Rhys nauwgezet verwijderd, zelfs terloopse verwijzingen, zoals het vaak voorkomen van ‘ménages à trois’ onder buitenlanders in Parijs (blz. 161, 161, 139).

De meest veelzeggende omissies treffen we echter aan in de gesprekken tussen Jan en Stania. In Sous les Verrous zorgt de slechte reputatie van het echtpaar Hübner ervoor dat Jan onmiddellijk zeer wantrouwig is als Stania bij hen in wil trekken. Bij de passages die Rhys heeft weggelaten uit Barred behoren zijn pogingen om haar te doen inzien dat ze door man en vrouw wordt gemanipuleerd: ‘sa femme a laissé faire, t'a encouragée pour que le caprice de son grand homme soit plus vite passé (blz. 213, 210, 180). Stella Bowens autobiografie bevestigt dat in dergelijke scènes, waar Jan van Leeuwen zijn vrouw met de pijnlijke waarheid probeert te confronteren, Lenglets visie op de rol die Bowen als Fords toeschietelijke partner heeft gespeeld feitelijk correct is.^20. Door Hübners vrouw uit de weg te ruimen heeft Rhys zeker haar fictieve zelf een dergelijke confrontatie bespaard. Tegelijkertijd ondermijnt ze ook Jans idee dat Stania het slachtoffer van hun manipulaties wordt, door verschillende episoden te herschrijven waarin zijn vrouw hem onbewust informatie verschaft die belastend is voor het paar (blz.113, 116, 99). Weer andere veranderingen hebben betrekking op de financiële steun die de familie Hübner aan Stania geeft. In Sous les Verrous zegt ze tegen Jan dat hij zich geen zorgen hoeft te maken, omdat Hübner en zijn vrouw haar gevraagd hebben om zolang bij hen te komen wonen. Ook hebben zij onder vrienden wat geld voor haar opgehaald. In Barred beweert Stania dat haar vriendin Mathilde Dubar haar steunt, en haar aan Hübner heeft voorgesteld, die ‘a sort of job’ voor haar heeft en een betere kamer voor haar zal zoeken (blz.123-24, 126, 108).

Dat Rhys Stania in Barred een andere verblijfplaats toewijst, in een hotel in plaats van bij Hübner thuis, is er de oorzaak van dat in sommige gesprekken met haar man een nogal storend effect optreedt. In de Franse versie zegt Stania op een bepaald moment dat ze een kamer in een hotel heeft genomen omçiat het dochtertje van de Hübners haar kamer nodig heeft (blz.203). Aangezien ze, toen ze bij hen introk, tegen Jan had verklaard ‘Je dormirai avec Madame Hübner’ (blz.124), vermoedt hij dat de hele manoeuvre moet dienen om een verwijdering tussen de geliefden te camoufleren waarvan Madame Hübner de oorzaak is. Als Jan aan Stania vraagt waarom ze er ook mee opgehouden is om voor Hübner te werken in zijn flat antwoordt zij, heel aannemelijk: ‘Parce que nous y sommes dérangés tout le temps’ (blz. 211). In Barred verhuist Stania echter naar een ander hotel omdat volgens haar ‘the other place gave me the blues’, hetgeen Jans daaropvolgende vraag onlogisch maakt (‘Have you stopped working for him?’) en haar antwoord cryptisch (‘Yes. Because we're interrupted all the time’, blz. 208). Lenglet moet de inkonsekwentie hiervan ingezien hebben, want hij heeft in het Nederlands de passage herschreven en dat levert een beter resultaat op: ‘Werk je niet meer voor hem? Zeker... maar we worden voortdurend gestoord’ (blz.179).

Stania geeft uiteindelijk echter toe dat madame Hübner moeilijk doet en dat ze altijd lastig geweest is: ‘Lorsque cela a commencé, j'ai voulu les quitter... elle me refusait l'argent pour partir.’ Dit ontzenuwt de mythe dat ze door vrienden wordt geholpen, zoals haar echtgenoot dan ook onmiddellijk naar voren brengt: ‘L'argent? Mais c'était à toi.... Pourquoi n'es tu pas allée voir mademoiselle Dubar et tous les autres?’ (blz. 212, 213). De Engelse en Nederlandse versies van dit gesprek zijn weer onlogisch: in plaats van Hübners vrouw als oorzaak te noemen, geeft Stania, zeer laat in het ver-

19. Het blijft intrigerend dat Rhys zo'n tien jaar na de gebeurtenissen die de basis van de Nève's roman vormden alle sporen van Stella Bowens rol in die gebeurtenissen heeft uitgewist. Haar portret van Stella als Lois Heidler in het vroegere Quartet is bijna net zo genadeloos als de Nève's beeld van Mme Hübner in Sous les Verrous. Het is verleidelijk om met Delany (op. cit. blz. 21) te speculeren dat Rhys anders is gaan denken over het aandeel van Bowen in de gebeurtenissen, zeker nadat deze met Ford had gebroken. Francis Wyndham onderschrijft Delany's visie niet: ‘I think that Jean was anxious to help Jean Lenglet (whom she felt she had wronged) without compounding the offence against the others. I do not think she altered in her attitude towards Stella...’ (Brief aan M.K., 28 juni 1984). Harold Beaver van de Universiteit van Amsterdam suggereerde een overeenkomst met de wijzigingen die Scott Fitzgerald aanbracht in de roman Save me the Waltz van zijn vrouw Zelda. Door haar ingrepen in de intrige van Lenglet zorgde Rhys ervoor dat Sous les Verrous niet te dicht bij haar eigen fictieve versie kwam ‘and then (maybe rather guiltily) did her best to improve the ms by every other means’ (Brief aan M.K., 9 april 1984). Als dit juist is, is het vreemd dat Stania en Hübner door de veranderingen die Rhys in hun personages aanbracht, meer - niet minder - op Marya en Heidler van Quartet zijn gaan lijken dan in Lenglets oorspronkelijke versie het geval was.

20. Zie Stella Bouwen, op cit., blz. 165 en 167: ‘In order to keep his [Ford's] machinery running, he requires to exercise his sentimental talents from time to time upon a new object... female devotion is always a drug on the market!’ Ze voegt eraan toe: ‘I simply hated my role!’

[p. 20]

haal, opeens de schuld aan familieleden van Hübner die nog niet eerder genoemd waren (blz. 210, 180). In de Engelse vertaling heeft de geloofwaardigheid van weer andere episodes te lijden onder het feit dat de rol van Mme Hübner hier en daar wordt overgenomen door Stania's vriendin Mathilde Dubar. Mlle Dubar is een minder belangrijke romanfiguur, die met Stania noch met Hübner een bijzondere band heeft, en de vraag dringt zich op waarom ze voortdurend in zijn buurt is, bijvoorbeeld tijdens de pijnlijke scène waarin Jan van Leeuwen wordt geconfronteerd met de minnaar van zijn vrouw (blz. 192, 188-89, 163). Ook is het moeilijk te begrijpen waarom Stania zo ondersteboven is van Mathilde's onverwachte terugkeer naar Parijs (blz. 186, 184, 158), of waarom ze zoveel moeite doet om de sporen van kussen op haar bovenarm voor haar vriendin verborgen te houden (blz. 185, 158-59). Maar wie in de Engelse en de Nederlandse uitgave Mathilde vervangt door Mme Hübner, wordt alles duidelijk.

Rhys elimineerde niet alleen Lenglets scherpe kritiek op Stella Bowen maar zwakte ook de bittere opmerkingen af die Jan van Leeuwen maakt over Hübner, het Ford-personage. Wanneer Mlle Dubar chaperone is als plaatsvervangster van Hübners vrouw, heeft Jan minder redenen om bezwaar te maken tegen Hübners contacten met Stania (blz. 98, 100, 85). Met zijn vergevingsgezinde partner verwijderde Rhys in één pennestreek de meest scandaleuze aspecten van Hübners reputatie. Daarnaast schrapte zij ook nog een pagina verhalen over vrouwelijke protégées die door de schilder-criticus geruïneerd waren (blz. 94, 95, 82). In Sous les Verrous is de hoofdpersoon vooral razend over de excuses van Mme Hübner dat haar man zijn verhoudingen nodig heeft voor zijn ontwikkeling als kunstenaar (‘elle prétend que sans cela son art n'existerait pas’^21. maar in Barred komen insinuaties over Hübners misbruik van zijn artistieke status niet voor. Rhys liet ook zorgvuldig Jans genadeloze opmerkingen weg over Hübners corpulentie, zijn valse gebit, zijn ‘gencives anémiques’, en verzachtte of zette het mes in scheldwoorden aan zijn adres zoals ‘goujat hypocrite’, ‘pantin’, of ‘canaille’.^22.

Barred verzwakte vooral ook Hübners greep op Stania, die in Sous les Verrous zelden een beslissing neemt zonder hem eerst te raadplegen. Op de vraag van haar man of ze na zijn ontslag uit de gevangenis met hem mee naar het buitenland gaat, antwoordt ze: ‘Je ne sais pas; ça dépendra de ce que Hübner dira.’ In de Engelse vertaling wordt Stania's antwoord een vraag van Jan: ‘I suppose you'll ask Hübner to advise you?’ Het sarcasme daarvan wordt in het Nederlands nog versterkt met: ‘Ik zou het aan Hübner vragen als ik jou was’ (blz. 141, 140, 120). Over het algemeen heeft de hoofdpersoon van Barred (en In de Strik) minder reden tot argwaan, hoewel hij niet minder wantrouwend tegenover zijn rivaal staat als zijn tegenhanger in Sous les Verrous: ‘quelque chose se prépare contre moi’ is geneutraliseerd tot ‘these plans!’ (blz.124, 126, 108).

Ook de grieven die Jan tegen zijn vrouw koestert zijn afgezwakt. In de Engelse vertaling komen schampere opmerkingen van hem over de manier waarop Stania zich roekeloos door vreemde mannen laat oppikken niet voor. Rhys heeft ook klachten van Jan op sexueel gebied sterk besnoeid: verdwenen zijn passages als ‘...Stania n'a jamais compris mes élans. Etait-ce pudeur, raisons de santé, crainte? Je ne sais. Toujours est-il que là nous ne nous sommes pas compris comme il le fallait’ (blz. 85, 86, 74). Opmerkingen over de prikkelbaarheid en de slechte buien van zijn vrouw zijn eveneens geschrapt, soms herschreven, hoewel Lenglet er in de Nederlandse versie een paar liet staan.^23. Stania's hatelijke opmerking tegen Jan: ‘tu es un mesquin’, is in beide vertalingen weggelaten (blz. 242, 241, 206).

Rhys heeft Stania in haar handel en wandel ontegenzeggelijk minder laakbaar gemaakt. In Sous les Verrous geven haar woorden en haar daden haar echtgenoot (en de lezer) de indruk dat ze voor Hübner een gemakkelijke verovering moet zijn geweest. In de Engelse versie deelt de lezer Jans gevoelens niet meer in diezelfde mate, want Stania geeft hem minder reden tot wantrouwen; het gevolg is dat de hoofdpersoon overdreven achterdochtig overkomt en zijn vrouw wat minder schuldig lijkt. Hoe Stania en Hübner precies met elkaar omgaan, blijft tot aan het eind van het Engelse verhaal vooral een kwestie van gissen; bovendien wordt hun verhouding eerder geschetst als een geleidelijke ontwikkeling dan een affaire bekokstoofd ‘en si peu de jours’ (blz. 98, 100, 86). Voorts heeft Rhys die passages waarin Stania

21. Blz. 94, 95, 82. Uit deze passage zijn verder opmerkingen verdwenen over Hübner die misbruik maakt van ‘[le] prestige que sa situation d'artiste-peintre et critique d'art connu lui confrère. Il en profite pour cultiver les caprices spéciaux.’ Rhys schrapte niet alleen dergelijke insinuerende opmerkingen over Hübner, maar ook over het Parijse milieu waarin hij en zijn vrouw verkeerden: ‘c'est pour l'art que tous ces gens prétendent vivre, c'est en son nom qu'ils se permettent les pires débauches’ (blz. 162, 162, 139). Inde hierboven geciteerde brief aan M.K. verklaarde Francis Wyndham dat Rhys uiteindelijk haar beschermende houding ten aanzien van Ford liet varen - ‘but probably not until some time later’.

22. Zie blz. 190-96, 187-93, 161-66; en 124, 127, 119, ‘Canaille’ (blz. 141, 140, 121) wordt in Barred ‘beautiful fellow’.

23. Blz. 141, 140, 120. Het bijvoeglijk naamwoord ‘ennuyée’ wordt waar het van toepassing is op Stania consequent vertaald met ‘worried’ - of helemaal weggelaten. Met de vertaling ‘verveeld’ of ‘bits’ houdt de Nederlandse versie vast aan de grondbetekenis van geirriteerdheid.

[p. 21]

haar man informatie geeft die hij compromitterend voor haar vindt, weggelaten, zoals wanneer ze hem vertelt dat Mme Hübner haar en Hübner tijdens een vakantie plotseling alleen achter gelaten heeft. Sommige dingen die Stania in Sous les Verrous tegen Jan zegt komen op haar man (en de lezer) als opzettelijk wreed over; bijvoorbeeld als ze blauwe plekken op haar schouder verklaart met: ‘Hübner m'a pincée’ (vertaald als ‘Somebody must have pinched me’, blz. 173, 172, 149). Dergelijke veranderingen nemen Jans grootste wrok tegen Stania, haar onverschilligheid voor zijn gevoelens, weg.

Een belangrijke wijziging die Jean Rhys in Barred aanbracht, houdt verband met Stania's nalatigheid betreffende het verzorgen van enkele documenten die haar man nodig heeft om zijn onschuld te bewijzen. In Sous les Verrous zegt ze tegen Jan dat ze er niet bij zijn kantoor naar heeft geïnformeerd omdat Hübner en Mlle Dubar haar dat hebben afgeraden. In de Engelse versie is die bijna misdadige laksheid afgezwakt; Stania heeft op haar brieven geen antwoord gekregen, ze durft niet naar het kantoor te gaan omdat ze vreest vernederend behandeld te worden; Mlle Dubar heeft haar ervan overtuigd dat het geen zin heeft om te gaan (blz. 115, 118, 101). Zulke excuses, die Stania's doen en laten begrijpelijker en misschien ook aanvaardbaarder maken, komen in Barred verschillende malen terug. Horen we er misschien de stem van Jean Rhys in, die, een jaar of vijf na de fatale ontwikkelingen met haar literaire beschermheer, haar eigen zaak alsnog bepleit en zich te weer stelt tegen de beschuldigingen van haar echtgenoot? Hoe dit ook moge zijn, Van Leeuwens klachten over de onbetrouwbaarheid van Stania en haar gebrek aan morele steun klinken in de versie van Rhys aanmerkelijk zwakker; zozeer zelfs, dat hij als een soort spreekbuis voor zijn vrouw gaat functioneren: ‘I began to make excuses for her. Once she had told me that because life had always been hard for her something in her was frozen and afraid’ (blz. 116, 118, 101-102). Van dergelijke overwegingen is in het Franse origineel geen sprake. Rhys heeft Stania ook als meer liefdevol, meer betrokken bij haar man afgeschilderd. Zij voegde zinnen toe als ‘I worry about you all the time’ (blz. 140, 140, 120) en zij veranderde wat in Sous les Verrous een hoopvol verlangen was in realiteit: ‘[Stania] kissed me more affectionately than she had done earlier in the day’ (blz. 184, 183, 158). Systematisch ook zette ze het mes in expliciete verklaringen van Stania over haar ontrouw, behalve in de beslissende laatste scène. Jans verslag over de geliefden samen werd sterk ‘gecensureerd’: ‘Je vois Stania sourire à ce gros homme gras, de son sourire plein de soumission et d'admiration’ werd vertaald als ‘I saw how Stania looked at him’. (Het Nederlands blijft dichter bij de oorspronkelijke tekst: ‘ik zag hoe verliefd Stania tot hem opkeek...’). Een soortgelijke zin is elders verdwenen (blz. 192-96, 189-93, 161-66).

Tot zover de ‘very few sentences about herself die Jean Rhys in Lenglets portret van Stania heeft weggelaten, veranderd of toegevoegd - met als doel om het minder ‘unfair’ te maken ten opzichte van (haar visie op) zichzelf. Dat Edward de Nève het overgrote deel van deze wijzigingen in de Nederlandse versie van zijn roman heeft overgenomen, is intrigerend. Maar nog intrigerender is het feit dat hij, wellicht als eerste in de literatuurgeschiedenis, in zijn fictieve zelfportret als Jan van Leeuwen het gezichtspunt van zijn vrouw (in zowel de Engelse als de Nederlandse vertaling) heeft toegelaten.

Rhys lijkt bij het herschrijven van Lenglets zelfportret te hebben willen voorkomen dat bepaalde gedachten en gevoelens die hij ooit jegens haar gekoesterd had, publiek zouden worden. Ze veranderde of verwijderde passages waarin het leed en de verbittering van de hoofdpersoon over het gedrag van zijn vrouw tot uitdrukking komt. ‘Que j'ai grimacé de fois derrière ce masque joyaux du rire depuis que je connais Stania!’ (blz. 86, 87, 75), bleef in Barred onvertaald, evenals uitingen van verdriet, medelijden, bezorgdheid om Stania, gevoelens van eenzaamheid en heftig lichamelijk verlangen (blz. 197-98, 194, 167). Uit de zin ‘Je cache ma tête dans le coussin que je mords à pleines dents en l'étreignant, pour que je ne retentisse pas le cri de désir que je pousse vers Stania’, zijn de laatste zeven woorden niet vertaald.^24. Rhys schrapte ook in beschouwelijke passages waarin zelfbeklag, intolerantie en eigendunk de boventoon voeren (blz. 134-39, 133-38, 115-19). Lenglets kenmerkende pathos zoals in ‘Ah! si j'avais un ami, un seul, un vrai’, verdween uit Barred, maar keerde terug in de Nederlandse vertaling, evenals een uitvoerig ver-

24. Blz. 151, 150-51, 130. De Nederlandse vertaling houdt zich aan het Franse origineel.

[p. 22]

slag van de hulp die Jan van Leeuwen krijgt van zijn enige echte bajesmakker, een Parijse Apache (blz. 154, 154, 132).

Waarschijnlijk heeft Rhys dit relaas ingekort omdat ze de loop van het verhaal niet wilde vertragen, maar vreemd genoeg heeft ze wel een moraliserend betoog van Jan over het contrast tussen de solidariteit van mannelijke criminelen en de grilligheid van vrouwen in het algemeen (en van zijn vrouw in het bijzonder) laten staan (blz. 251, 253, 215). Lange passages waarin gevoelens van vernedering en zelfverachting centraal staan zijn zorgvuldig herschreven: de toon van verbittering is in Barred niet zo sterk als in Sous les Verrous. Zelfbeschuldigingen en rationaliseringen van Jan over zijn eigen ‘apathie déshonorante’, ‘résignation coupable et honteuse’ en ‘lâche complaisance’ zijn verdwenen (blz. 180, 179, 154). Ook ligt het accent minder op Jan van Leeuwens stijgende overtuiging dat hij in zijn pogingen om Stania te ontzien de gevoelens die zij nog voor hem koesterde gedood heeft: ‘ma résignation devant le fait accompli, et ma soumission à ses exigences et à celles des Hübner l'ont éloignée pour toujours de moi’ (blz. 198, 195, 167).

De hoofdpersoon die in Barred en In de Strik naar voren komt is een man die minder voor zijn vrouw voelt en minder om haar lijdt dan de held in Sous les Verrous. Als verteller is hij bovendien iets minder betrouwbaar: wellicht de meest opvallende lacune in de vertaling van Jean Rhys is een twee pagina's lange passage waarin Jan van Leeuwen een ‘bewijs van goed gedrag’ verleend wordt. Na zijn ontslag uit de gevangenis vertelt zijn advocaat hem dat hij de papieren te pakken heeft gekregen die Jan tijdens de rechtszitting zo dringend nodig had. Hij zegt bereid te zijn de zaak te heropenen als Jan ervoor kan betalen (blz. 187-88, 186, 160). De episode versterkt Jan van Leeuwens positie als betrouwbare informatiebron over de feiten betreffende zijn arrestatie, maar ze pleit tegen zijn vrouw. Met de verwijdering van deze opmerkelijke passage, die terugwijst naar Stania's verzuim ten aanzien van de vermiste documenten, heeft Rhys een symbool van Stania's echtelijke nalatigheid uit de weg geruimd.

Toen Jean Lenglet de Engelse bewerking van Sous les Verrous overnam, gaf hij in feite zijn goedkeuring aan de visie van zijn vrouw op de gebeurtenissen die tot zijn roman hadden geleid. Niet dat Rhys ‘de echte feiten’ in de plaats probeerde te stellen van zijn ‘fictie’; zij kwam met een andere fictieve versie, die hij als ‘fairer’ accepteerde dan zijn eigen ‘true story’. Het gezichtspunt van de ontrouwe echtgenote drong door in het vertelperspectief van de bedrogen echtgenoot; en daarmee veranderde het beeld van de huwelijkse ontrouw. Hoewel Barred in visie en inzichten aanmerkelijke verschillen vertoont met Quartet is de afstand tussen de laatste roman en Sous les Verrous nog veel groter, wellicht zelfs onoverbrugbaar.

Barred kan worden gezien als een poging om die kloof te overbruggen, een poging die dank zij wederzijdse bereidwilligheid kon slagen. De Nève bracht dank aan Rhys omdat ze zich een ‘goede peettante’ getoond had voor ‘dat mistroostige kind’ van hem dat hij uit de puinhopen van hun huwelijk had gered. Hij roemde de grote zorg die zij besteed had aan zijn relaas, dat een krachtiger, maar ook een minder bitter verhaal is geworden. Wie de drie versies van Edward de Nève's tegenhanger van Quartet leest, hoort de stemmen van Jean Rhys en Jean Lenglet, gewikkeld in een lang gesprek. Een gesprek over gebeurtenissen die nog niets aan pijnlijkheid hadden ingeboet, met Barred als antwoord op de beschuldigingen van Sous les Verrous, en In de Strik als definitief gebaar van verzoening.