Maatstaf. Jaargang 32

[p. 113]

J. Rentes de Carvalho Wat zoekt Komrij in Portugal?

Zoals Italië, Griekenland, het Zuiden van Frankrijk, of zelfs Marokko, heeft ook Portugal - althans de omstreken van Sintra - de vreemde eigenschap dat het aantrekkingskracht uitoefent op een bepaald type buitenlandse intellectuelen en kunstenaars die de streek delen met voormalige vorsten, miljonairs, diplomaten in ruste en de demi-monde die de hofhouding en het gevolg van deze personen vormt.

De autochtonen op hun ezeltjes, op hun akkers, of vissend in kleine boten zorgen voor de couleur locale, onderhouden de tuinen en maken de huizen schoon. Ze ontbloten vol respect het hoofd wanneer de majesteiten en excellenties voorbij komen, worden soms vermeld in een literair dagboek, en het komt zelfs voor dat ze in een testament vernoemd worden. Niet te royaal, uiteraard, in overeenstemming met hun status van autochtonen. Niet te royaal, bovendien, omdat de kloof wijd en diep moet blijven tussen degenen die bovenaan staan en genieten, en degenen die onder liggen, en wier vrijheid te genieten democratisch gegarandeerd wordt zolang hij maar niet meer omvat dan het glaasje wijn en een op de voortplanting gericht vluggertje. Men wordt gemakkelijk van cynisme beschuldigd, maar laten we wel wezen: wat heeft een visser aan een glas champagne, een lijntje cocaïne, of een luxe-hoer die kan meepraten over de schilderkunst? Wat heeft het voor zin een tuinman tussen zijn rozen vandaan te halen en hem op de thee uit te nodigen in een salon? Zou het niet immoreel of zelfs wreed zijn de werkster te dwingen Wittgenstein aan te horen, haar daarna een joint aan te bieden en vervolgens haar mening te vragen over Harrod's of de ontwikkeling in China?

Het mag dan pijnlijk zijn voor de fanatieke belijders van het egalitarisme, ik ben ervan overtuigd dat deze wereld voortreffelijk georganiseerd is. Om ons hiervan te overtuigen hoeft het lot ons slechts drie treden hoger te plaatsen dan de fellah uit Egypte en ons, bijvoorbeeld, voorman op een fabriek te maken of chauffeur op een vrachtwagen. Onmiddellijk ontdekken wij afgronden onder onze voeten, en paradijzen die voor onze middelmaat onbereikbaar zijn. Was er niet aan de ene kant de ellende van velen, en aan de andere de bovennatuurlijke weelde van enkelen, dan zouden wij, de grote grijze middenmoot, nooit de vreugde kennen aan de honger van de enen te zijn ontsnapt, noch de mogelijkheid hebben te dromen van de verboden geneugten waaraan de anderen zich al bij het ontbijt te buiten gaan. En wanneer de rijken niet bestonden zouden de armen, van hun kant, het moeten stellen zonder het model dat het hun gemakkelijker maakt zich het Eden voor te stellen dat alle godsdiensten beloven, helaas altijd in het hiernamaals en helaas altijd voor later. En de rijken zouden, eerlijk gezegd, minder rijk zijn en met minder overgave genieten van hun rijkdom wanneer ze onze verbazing en afgunst zouden moeten missen.

Daar de juistheid van deze redenering geen tegenargumenten duldt, is het beter terug te komen op Sintra. Persoonlijk moet ik zeggen dat ik om uiteenlopende redenen een hekel heb aan deze plaats, en wanneer ik de lofzangen lees van sommige dichters die er rondliepen, overvalt mij onmiddellijk een gevoel van geprikkeldheid.

[p. 114]

Want de arme drommels, die meestal dronken waren en jammerlijk verstoken van elk geografisch inzicht, slaagden er zelden in de plaats die zij bezongen op de landkaart terug te vinden. Voor de meesten hunner is Spanje een gebied dat zich uitstrekt van de Pyreneeën tot het strand van Caparica, en het lijkt hun een bijzaak dat Sintra in een ander land ligt, en een andere geschiedenis en een andere bevolking heeft. Voor de mensen interesseren ze zich overigens in het geheel niet. Wat hen in verrukking brengt zijn de boompjes, de watervallen, de mist die opstijgt uit zee en de voetstappen van de dichters die hier eerder rondliepen.

Wie ook van Tirol of het Zwarte Woud houdt zal Sintra niet lelijk vinden, maar het is onbegrijpelijk dat het voldoende aantrekkingskracht heeft voor onttroonde vorsten, gewend aan de uitgestrektheid van hun koninkrijken, en voor miljonairs die verslaafd zijn aan de opwinding van het zakendoen. Dat hier ambassadeurs in ruste rondlopen valt nog te begrijpen: omdat hun carrière nooit meer van hen vroeg dan lijfelijke aanwezigheid en een aan de omstandigheden aangepaste gezichtsuitdrukking, slenteren ze nu over de paadjes en horen in het getjilp van de vogels de echo van de drukte die zij vroeger in de kanselarijen veroorzaakten. Maar de dichters? Wat zoeken de dichters in Sintra? De verfijnde gevoeligheid van hun ziel heeft beslist niet genoeg aan met groen overwoekerde hellingen. Hun zwakke lichamen zijn er niet op gebouwd weerstand te bieden aan de voortdurende vochtigheid die al eeuwen lang de inboorlingen teistert met reumatiek.

Wat is het dan? De geschiedenis, de blauwe hemel, schone lucht? Onmogelijk, want dit alles is, apart of in combinatie, in talloze streken te vinden. Sommige daarvan hebben een hogere beschavingsgraad en meer comfort, andere zijn ruiger en ongerepter dan de smalle weggetjes van Sintra, waarvan niet vaststaat dat goden, ook van een mindere soort, ze ooit betreden hebben, en waar de auteur van Childe Harold's Pilgrimage niet meer sporen heeft nagelaten dan een onleesbaar bord op een vervallen huis.

De efeben en maagden waarnaar zich soms ook het dichterlijk kompas richt, bereiken in Sintra slechts bij uitzondering de tere bevalligheid die de lier doet trillen. En wanneer dit gebeurt, brengen de vroegere monarchen met hun rijkdommen, de miljonairs met hun jachten en de oude ambassadeurs met hun spaarcenten het er beter af dan de dichters. Voor de laatsten blijven slechts de flink uit de kluiten gewassen boerenjongens over en / of de gespierde meiden die niets willen weten van verzen, die slechts willen gaan liggen om bevrucht te worden en wier enige ambitie het bezit van een man en een huisje is.

Het is algemeen bekend dat Gerrit Komrij vorig jaar is verhuisd naar Portugal. Bekend is ook zijn beschrijving van een bezoek aan Sintra op zoek naar een onderkomen (nrc-Handelsblad, 22-6-1984). Als slachtoffer van de overmaat aan bitterheid die onvermijdelijk volgt op te veel dromen, gispt Komrij ons daarin met de strengheid van een Calvijn om de lange tijd die wij, Portugezen, uittrekken voor de genoegens van de tafel. Waarop hij zich, met zijn gebruikelijke giftigheid, begint te beklagen over het huis dat een eigenaar hem te koop aanbood. Niet dat hetzelve de afmetingen of het comfort van een barak had, maar - wie zal ooit de Bataafse geest doorgronden? - omdat het al te weelderig, al te groot was. Hij schrijft: ‘Hoeveel grotten, bruggen, waterpartijen, kapellen, geheime doorgangen, aquaria, bronnen, exotische bomen, vijvers, wenteltrappen en orchideeënkassen ik daarna nog heb gezien weet ik niet meer. In ieder geval voldoende om niet verbaasd te staan toen het huis zelf in zicht kwam, verblindend oprijzend uit het heuvellandschap, een suikertaart van neo-manuelisme in albast en kalksteen.’

Na deze en mogelijke andere verwikkelingen, en op de hoogte gesteld van de plaatselijke gebruiken en vochtigheid, schijnt Komrij, naar ik hoor zeggen, voorgoed het idee te hebben opgegeven zich in Sintra te vestigen. Zonder zelfs maar de megafoon en de voetzoekers uit te pakken waarmee hij zijn landgenoten schrik wilde blijven aanjagen, reisde hij af naar een onzeker deel van mijn land.

Ik wil het hier vooral hebben over de daaruit

[p. 115]

voortvloeiende onrust. Als Komrij de opbrengst van zijn geschriften zou voegen bij het krediet van zijn bank, en een paleis in Sintra kocht, en als hij daar, tussen koningen en kapitaalkrachtigen, de rest van zijn leven doorbracht met het afschieten van pijlen in de richting van het Helse Moeras, zouden wij, Portugezen, zijn aanwezigheid en ook zijn spiesen dulden. Hij zou geruisloos worden opgenomen in de hierboven beschreven fauna, zou theekransjes bezoeken en een tuinman hebben. Misschien zou er zelfs nog voor zijn dood een Gerrit Komrijstraat zijn in Winterswijk, Amsterdam, in Almelo en in Hoorn. Niet om zijn schitterend intellect te eren, of zijn sierlijk proza, of zijn buitengewoon talentvolle poëzie, of de scherpte van zijn satires, maar omdat Holland haar dankbaarheid zou willen tonen tegenover de zoon die Lord Byron naar de kroon stak in zijn pogingen het hoofd te bieden aan de mist en aan de artritis. Nu hij Sintra links laat liggen onthoudt Komrij zijn land een reden om trots te zijn en schept in het mijne een volstrekt overbodige zorg.

Klein en arm als wij zijn, met wrakke instellingen en wankele overtuigingen, met gebruiken en gewoonten die door eeuwenlange ervaring, door luiheid en door het klimaat verwekelijkt zijn, kunnen we niet het risico lopen dat een Komrij vrij rondloopt in onze bergen en burelen. In een andere recente column in het nrc-Handelsblad, waarvan de datum mij nu niet te binnen schiet, keert hij zich al tegen de traagheid en de lusteloosheid van onze ambtenaren. En dat alleen maar omdat zij wat langzaam waren met het openen van een loket en een formulier niet snel genoeg invulden.

Maar wie bij een zo geringe aanleiding de ondergeschikten aanvalt, zal niet aarzelen openlijk kritiek uit te oefenen op de respectieve meerderen. En dan is het nog maar één stap om ook tegen de regeerders tekeer te gaan. Stelt u zich de gevolgen voor: Komrij, verborgen in het gebergte van Marão, schrijft, met het vrijmoedige taalgebruik dat wij van hem kennen, met zijn vrijzinnige gewoonten en de missiegeest die iedere Hollander is aangeboren, een filippica over Portugal en haar slappe gebruiken. De volgende week een tweede filippica tegen de leiders van het land. En nog één om de ministers te ontmaskeren die hun zakken vullen, hun gunsten verkopen en nepotisme als een recht beschouwen. Daarna een paar dagen stilte, om regenten en onderdanen te laten bekomen van de schrik. Dan volgt vanuit de Marão een nieuwe uitval om de corruptie van onze politici, de onwetendheid van de afgevaardigden, het slordige gebruik dat wij maken van de democratie en de uren die wij verliezen met schranspartijen af te straffen.

Twee of drie maanden van zo'n behandeling en Komrij zal op gevaarlijke wijze de funderingen hebben ondermijnd van een maatschappij die in leven wordt gehouden met een financieel infuus en door de welwillende tussenkomst waarmee God haar zozeer begunstigt dat Hij Zijn eigen moeder zich metterwoon in Fátima liet vestigen. Niets garandeert echter dat, wanneer wij naar de schandpaal worden gevoerd, de bankiers ons brood blijven geven en dat de Heer ons nog enige tijd Zijn barmhartigheid schenkt.

Om deze reden, en om zo mogelijk een ramp te vermijden, dacht ik er een ogenblik aan de heer Komrij voor te stellen zich terug te trekken uit Portugal. Ik overwoog ook de mogelijkheid de autoriteiten te waarschuwen voor het gevaar van zijn aanwezigheid. Meteen schoot me echter te binnen dat een persoon van zulk kaliber niet schrikt wanneer de minister hem opbelt of de deurwaarder aanklopt, en dat hij altijd de gebonden uitgave van de laatste editie van de Rechten van de Mens op zak heeft.

Ik weet niet wat Gerrit Komrij zoekt in mijn land, en ben ook niet gerust op zijn bedoelingen (hij kan zich heel goed in het hoofd gezet hebben ons met dezelfde geestdrift een heropvoeding te geven als waarmee hij zijn landgenoten de les leest); ook ben ik er zeker van dat de luiheid van onze regeerders zijn uitwijzing als persona non grata eindeloos zou uitstellen, zodat mij nog één uitvlucht rest: de Nederlandse regering verzoeken Komrij te benoemen tot plenipotentiair ambassadeur van Hare Majesteit in Portugal. Een Koninklijk besluit kan de zaak tot een goed einde brengen, en tegelijk alle belangen die in

[p. 116]

het spel zijn verzoenen, zelfs die van degenen die er niet van op de hoogte zijn.

Door hem verweg te sturen, gebogen onder het gewicht van eerbewijzen, van het gala-uniform en van de bijbehorende tweekante steek (die alleen Luns nog op z'n hoofd zet, de anderen nemen hem vol schaamte onder de arm) zullen de Hollanders eindelijk bevrijd zijn van de furie die niet moe wordt hun schandvlekken en ondeugden aan te wijzen en met emmersvol het zuur van zijn scheldwoorden over hen uit te storten. Ook wij, Portugezen, zullen er voordeel bij hebben te weten dat hij monddood is gemaakt door het protocol, gevangen in de kanselarij, zijn dagen verspillend in de rua do Sacramento à Lapa, Lissabon, met het ambtshalve uitwerken van rapporten, het dicteren van telegrammen, en het met grote nauwgezetheid invullen van vragenlijsten.

Tenslotte, en dat is niet meer dan rechtvaardig, zal Komrij zelf hiervan de vruchten plukken. Hoewel, als regel, de dichter over een verfijnder gevoelsleven beschikt, is de beurs van de ambassadeur beter gevuld. Waar de criticus leeft in de vrees voor bedreigingen en stokslagen, kent de ambassadeur alleen de spelden van de onderscheidingen en de aanvallen van lever en blaas. De oude en arme schrijver heeft slechts de aow, terwijl de gevolmachtigde, met zijn ruime pensioen, zich zijn leven lang niets hoeft te ontzeggen.

De jeugd van veertig jaren rechtvaardigt nog geen toekomstplannen, maar niets belet ons om ons nu al de oude ambassadeur Komrij voor te stellen zoals hij zal slenteren over de paden van Sintra, terwijl hij in het getjilp van de vogels de verre echo hoort van zijn jeugdige onstuimigheid.

Vertaling: Ger Leppers.