Maatstaf. Jaargang 32

[p. 91]

Boudewijn Büch Gerrit Komrij als bibliofiel

Vele jaren geleden leerde ik Gerrit Komrij kennen nadat ik hem een brief geschreven had. Ik leefde toen overigens in de veronderstelling dat ‘Komrij’ een schuilnaam was. Zo'n naam kon, naar mijn mening, niet bestaan in de burgerlijke stand. Ik had Komrij naar aanleiding van een door hem vervaardigde vertaling geschreven. Ik meende dat hij bij Töpffer zich een vrijheid had gepermitteerd die niet door de beugel kon. Komrij reageerde buitengewoon snel. In een geestige brief wees hij mijn bezwaren van de hand en we bleven schrijven. Men wil van mij aannemen dat hij een groot briefschrijver is die in de loop van zijn carrière echter een schaars briefschrijver is geworden. Om nog even terug te komen op mijn eerste brief: zij behandelde een farmacohistorisch probleem.

Na verloop van tijd ontving ik de uitnodiging van Gerrit en Charles Hofman om in Amsterdam te komen dineren. Charles had zich werkelijk uitgeput in een feestmaal. Daarna zouden er talloze bezoeken volgen, een bizar reisje door Brabant, een gekscherend weekend in België en zo meer. Wat mij van meet af aan opviel was Gerrits aardigheid, vriendelijkheid en wellevendheid. Een man of vrouw met een scherp geslepen pen wordt door de buitenwacht vaak ook gezien als een gemene, nare man of vrouw. Gerrit Komrij was en is ondertussen de vriendelijkheid zelve. Buiten zijn aangename omgang met vrienden en kennissen, kent hij nog een omgangsvorm die hij met liefde beoefent: de bibliofilie. Over Gerrit Komrij's liefde voor het boek wil ik het een en ander schrijven.

Voor het vertrek van Gerrit en Charles naar Portugal en nog voor de reconstructie van hun Amsterdamse woning, was er op de eerste etage een soort suite. Daar stond een gemakkelijke fauteuil met daarnaast een laag, rond tafeltje. In die stoel en aan dat tafeltje bestudeerde Gerrit veiling- en aanbiedingscatalogi. Het waren heerlijke, meestal zonnige middagen dat ik aan kwam fietsen. Charles deed open en zei dat Gerrit boven in de kamer zat. Hij zat dan in die suite, een wat slecht doorlicht tussenkamertje, met een catalogus wat hoog gehouden voor het gezicht. Met een geel potlood in de hand zette hij kleine streepjes bij gewenste nummers. ‘Dag Ger,’ zei ik terwijl ik de kamer betrad. ‘Dag Bou,’ antwoordde Gerrit, ‘gaat alles goed? Ken je dit boek? Waarschijnlijk zul je het wel hebben.’ Gerrit noemde een boek dat ik onmogelijk kon betalen, laat staan in bezit kon hebben. De catalogus werd op het ronde tafeltje gelegd en we verplaatsten ons naar de voorkamer.

Gerrit heeft het - als ik mij niet vergis - tot op de dag van heden vreemd gevonden dat ik overdag nimmer alcoholica drink maar om koffie vraag. Steeds als ik mijn derde of vierde koffie dronk, sprak hij met dat eigenaardige stemgeluid: ‘Blijf je nu koffie drinken?’ Charles en Gerrit menen overigens dat de combinatie van koffie en bier tot hoofdpijn leidt, dat vitamine-B een uitkomst is voor de regelmatige drinker en dat bier uit hele kleine glaasjes gedronken moet worden. De Komrij-Hofmanse intimus weet ondertussen dat hij nooit uit Gerrits bierflesje mag meedrinken. De auteur houdt een nauwgezette regie bij van de door hem te drinken flacons.

Het bovenstaande lijkt geschreven in een wat melancholische toon, alsof het een gesloten verleden betreft. In zekere zin is dat ook zo. Nadat

[p. 92]

het vriendenpaar zijn Portugese plannen is gaan realiseren zijn de bijeenkomsten van intieme bibliofiele aard schaarser geworden. Was het vroeger een traditie dat ik mijn nieuwe boek - in haar meest luxe jasje - naar de woning van de Amsterdamse meester bracht; dat is de laatste een, twee jaar onmogelijk geworden door de voortdurende uitlandigheid van Charles en Gerrit. De middagen op de veranda of in de tuin behoren waarschijnlijk tot het domein van het gesloten boek. Onvergetelijk - dat waren zij.

Komrij voelt aan een nieuw boek, besnuffelt het, laat het talloze malen door zijn handen gaan terwijl hij het ogenschijnlijk nonchalant doorbladert, bekijkt het van enige afstand, zegt: ‘Het ziet er héél mooi uit,’ en vraagt tenslotte aan Charles: ‘Ach, Charles, leg dit even weg. Straks laten we er onverhoopt een glas over vallen en dat zou toch uitermate zonde zijn.’ Charles legt het boek weg en het vriendenpaar vangt een discussie aan. Meestal in het gezelschap van enkele anderen buiten mij. Er wordt, zo heb ik mogen constateren, een uitermate consistent beleid gevoerd in de personen die er over de vloer mogen komen. Dat laatste impliceert geenszins dat de gesprekken zich uitsluitend begeven in de regionen van het incunabel, lettertypes van exclusieve soorten of handgeschepte papieren.

Toch wil ik uitsluitend schrijven over de bibliofiele conversaties al was het slechts alleen omdat de andere discussies niet voor afgedrukte vellen bestemd waren. Over de Komrijse boekerij bestaat het terechte vermoeden dat zij ‘voornaam’ is. Ik heb dat pas mogen constateren in een vergevorderd jaar van onze vriendschap. Eerst, zo vertelde Gerrit mij, was de zaak nog niet op orde. Vervolgens stond alles in dozen en daarna diende ik te wachten tot ‘de bijna voltooide inrichting’. Mijn eerste bezoek aan de privé-bibliotheek veroorzaakte een kleine schok. Er heerste een absolute orde, met spiegels was er een unieke ruimtewerking in gebracht en het wonderlijkst was wel de grote aantallen boeken die ik zag waarvan ik onmogelijk kon aannemen dat Gerrit ze lief zou hebben. Op mijn vraag hoe de werken van Bert of Sybren verantwoord werden, respondeerde Gerrit met een vage lach: ‘In die boeken, jongen, steekt een goudmijn aan weerbarstige publikaties; begrijp je?’ Ik begreep hem. Jaren later - toen de bibliotheek werd reshuffled betoogde Komrij met een nauwelijks onderdrukt lachje: ‘Je zult begrijpen dat we Berts reisgids voor Italië niet hebben weggedaan. Nimmer werd er in dit land een geestiger boek geschreven alleen was Bert zich zelf daar niet van bewust.’

De vernissage-avonden bij meesterdrukker Ger Kleis zijn lange jaren bibliofiele hoogtepunten geweest. Ger Kleis woonde toen nog in de Bijlmermeer, Gerrit en Charles permanent in Amsterdam. Ger Kleis had er een gewoonte van gemaakt voor boekvriendelijke intimi bij de verschijning van een door hem gedrukt boekje, een avondje te geven. De meesterdrukker putte zich steeds uit in voortreffelijke hoeveelheden voedsel en hectoliters drank. Ik reisde altijd met Gerrit en Charles mee. Na mij te hebben laten aandienen bij het huis van het vriendenpaar, reisden wij gedrieën naar de Bijlmer. Kleis woonde daar toen naar genoegen. Geen lid van de vriendenkring heeft ooit zijn plots oplaaiende liefde voor Utrecht begrepen. (Het begon op een zondagmiddag. Kleis begon over Utrecht te praten. Twee maanden later woonde hij er.) Tot ons laatste bezoek aan Kleis' woning hebben wij moeten zoeken naar de parkeergarage, vervolgens de lift en tenslotte de uiteindelijke woning van Ger Kleis. Gerrits verwondering over die curieuze betonconstructie die de Bijlmer heet, heeft hij tot het laatste bezoek behouden. Ik heb mij na lezing van zijn Vrij Nederland-feuilleton (Teringstein) nimmer kunnen onttrekken aan het idee dat de flat Groenhoven model heeft gestaan voor deze feuilleton. Gerrit, Charles en ik maakten er een gewoonte van wat laat te komen. Het grootste deel van het gezelschap was reeds aanwezig en zat met een ongedoofd vuur in de ogen naar een soort altaartje te staren waarover een oude paardedeken was gedrapeerd. Daaronder moest de nieuwe Sub Signo Libelli-druk liggen. Na een korte toespraak van de auteur of de uitgever werden er papieren servetjes rondgedeeld in de omslagkleur van het nieuwe drukje. Men raakt bij Kleis immers het boek niet met de bar-

[p. 93]

re hand aan. Nieuwe bezoekers of eenmalige invités op deze avonden keken dikwijls wat raar aan tegen de procedurele gang. Daarover heb ik jaren geleden in nrc Handelsblad eens een reeks artikelen geschreven onder de titel Afscheid van een bibliophiel. Weliswaar chargeerde ik hierin enigszins maar geheel bezijden de waarheid was het zeker niet!

Gerrit had bij Kleis zo ongeveer een vaste plek. Hij zat in een lage bank bij het achterraam rustig bier te drinken. Van de hapjes nam hij zelden iets. Hij behoorde tot de gasten die het laatste weggingen. Weer lijkt het alsof Komrij overleden is of tenminste van de aardbodem verdwenen. Het is niet waar zoals de lezers weten maar de avonden bij Kleis zijn in ieder geval voorbij, voorgoed voorbij. Hoe Kleis zich in het Utrechtse als gastgever zal ontwikkelen, is tot op heden niet bekend. Op een van de laatste Amsterdamse Kleis-soirees voerde Gerrit een actje op dat kenmerkend voor hem is. De op alle avonden aanwezige Amsterdams-Amerikaanse meesterbinder David Simaleavitch van binderij Phoenix reikte Gerrit een klein pakketje aan. De auteur pakte het voorzichtig uit, bladerde het boekje dat uit het pakpapier was gekomen, voorzichtig doch een weinig nonchalant door, besnuffelde de schitterende band, hield het dunne deeltje tenslotte lang vast en sprak: ‘Bou, ik neem aan dat je dit bezit. Bekijk het eens, het is een aardig exemplaar.’ Enige seconden later hield ik een van de allerzeldzaamste Rimbaud-drukken in handen. Nog nimmer had ik een exemplaar hiervan gezien, laat staan in de hand kunnen houden. ‘Niet onaardig, niet waar?’ sarde Gerrit zoet. Ik reageerde met: ‘Dat is heel aardig van je Ger. Dit cadeautje had ik werkelijk niet van je verwacht.’ ‘Ja, aardig, hè van mij,’ sprak Gerrit met een vage lach over de lippen. Geen moment eiste hij dit absolute collector's item terug. Hij wist dat ik het zelf zou teruggeven. De verdere avond heeft hij het op zijn knieën gehouden, af en toe pakte hij het uit het papier, hield het hoog voor zijn gelaat en bladerde het langzaam door terwijl hij zachtjes kreunde.

Een aantal malen heb ik met Gerrit en de immer aanwezige levensgezel een antiquariaat bezocht. Wat ik nog steeds moet leren, beheerst Gerrit al vele jaren: de rust die de waarachtige bibliofiel kenmerkt en écht maakt. Hij banjert ogenschijnlijk wat lusteloos rond in een boekenzaak. Laat zijn ogen, half geloken, langs de planken glijden en pakt dan op eens, uiterst traag, een boek van de plank. Dat boek zet hij terug. Hij vat een tweede boek bij de band. Laat de bladzijden - bijkans ongeïnteresseerd - door de vingers lopen en stapt na een paar minuten op de antiquaar af en vraagt of hij het apart wil leggen of betaalt het aan te werven boekwerk.

Voor zo ver bekend bestaan er van zijn eigen boeken bijna altijd luxe en soms zelf wel echt-bibliofiele exemplaren die speciaal gebonden zijn en meestal voorzien van de verrukkelijkste bijlagen. ‘Alsjeblieft, Bou, ik heb er nog maar eentje en die is voor jou. Niet direct naar Schumacher brengen,’ en op zo'n moment was ik dan weer in het bezit gesteld van een prachtig exemplaar. ‘De opdracht schrijven we er een andere keer in, kom, laten we gaan, anders zijn we er zo heel laat,’ en we gingen op weg naar een bibliofiel avondje of een exclusief gezelschap waarvoor we kleine voordrachten zouden houden. ‘Charles, let op maar je zult het wel gezien hebben dat daar een boom staat,’ de schrijver steekt een sigaar op (hij rookt evenveel sigaren als een beroepsroker per dag aan sigaretten consumeert), keert zich in de auto om - Gerrit zit steeds naast Charles, tijdens de autoritten waar ik aan deelnam zat ik altijd midden op de achterbank - en vraagt: ‘Zijn er nog dingen gebeurd die ik zou moeten weten?’

Komrij heeft onmiskenbaar niet alleen een boos oog in antiquariaten maar een goedgunstig ook. Na een bezoek aan Lissabon kwam hij met een aardige hoeveelheid rariteiten, kostbaarheden en unica terug. Ik vertrok een maand later naar de Portugese hoofdstad en kreeg van Gerrit een lijstje mee met de belangrijkste Lissabonse antiquariaten. Ik haalde deze winkels bijna binnenste buiten maar kon niet het geringste boekje van mijn gading vinden. Teruggekomen van mijn Iberische reis, deelde ik Gerrit mijn ver-

[p. 94]

wondering mee. ‘Je bent toch wel bij de goede antiquaar geweest? Die met die grote ramen? Ik begrijp er niets van. We waren er misschien vijf minuten en we vonden er de drie dingetjes die ik je toen heb laten zien. Niet waar, Charles?’ Charles: ‘Welnee, we zijn er nog geen twee minuten binnen geweest!’

Omtrent mijn (eerste) Portugese séjour kan ik de volgende anekdote niet onvermeld laten. Ik neem plaats in een van de bekendste cafés van Lissabon en raak binnen korte tijd met een jongeman in gesprek. Nadat ik hem verteld heb dat ik uit Nederland kom, zegt de Portugees: ‘Ik ken ook iemand uit Holland misschien ken jij hem ook wel.’ Ik antwoord dat zulks mij onwaarschijnlijk lijkt omdat wij in Holland met zijn veertien miljoenen zijn. De Lissabonse jongeman haalt een portefeuille te voorschijn en toont mij een visitekaartje waarop staat: ‘Gerrit Komrij, J... kade, Amsterdam.’

Gerrits affiniteit met mijn eigen werk, kende ik uiteraard. Ik mag niet klagen over de opname van enkele verzen van mijn hand in zijn geruchten roemmakende poëziebloemlezing. Dat hij mijn bundel Dood kind heeft samengesteld is een tot nu toe niet openbaar gemaakt feit. Dat hij dit voor mij deed, kent de volgende voorgeschiedenis. Reeds een aantal jaren was ik bezig aan een bundel die de voor mij onontkoombare titel zou dragen Dood kind. Ik had voor deze beoogde bundel een groot aantal verzen geschreven dat grotendeels was voorgepubliceerd in ettelijke tijdschriften, bibliofilia en rarities. Ik kwam er niet uit en vroeg Gerrit om advies. Hij bood aan de zaak in de hand te nemen. In het gezelschap van Charles en Ger Kleis stelde ik met Gerrit in een paar uur een bundel samen die ik, zeker wat betreft de compositie, een van mijn evenwichtigste acht. In deze bundel komt een gedicht voor dat ik oorspronkelijk wilde opdragen ‘aan Gerrit K’. Ik vroeg of de meester daar bezwaar tegen had. Hij sprak streng: ‘Zeker. De mensen zouden kunnen denken dat je het schreef voor Gerrit Krol of Gerrit Kamphuis of...’ Om misverstanden uit de weg te ruimen werd het vers opgedragen aan Gerrit Komrij voor wie het ook, als enige, bedoeld was.

Het beschrijft een exclusief-culinair avondje bij de onvolprezen Berthe Meijer en een vroeg-ochtendlijk autoritje met Gerrit en Charles van Edam naar Amsterdam. Het was een voor ons alle drie traumatische rit. Deze mededeling is voorlopig voldoende. Het vers moet, tot de tijd van memoires, levensberichten en necrologieën is aangebroken, het verhaal vertellen. Ik droeg het vers indertijd aan Gerrit op na een doorleefde avond en nacht van zowel triestheid als vrolijkheid. Gerrit Komrij in a nutshell, zou ik bijna zeggen. Daarom tot slot een vers herdrukt voor een vaderlands auteur met wie ik al sedert vele jaren meer dan een boekenvriendschap deel.

ik werd zo verdrietig in Edam
na het diner/de tafel aan de kant
dansten we disco toen het eensklaps neerkwam
- ik stond met Gerrits pilsje in de hand

een blauw gordijn dat alle ramen sloot
zachte pijn begon van onderuit
de kamer op te vullen. Zacht floot
het doodssein. Steeds harder dat geluid

toen we huiswaarts reden langs de vaart
lag op het water/breekbaar laagje ijs
voor zijn blonde hoofdje was een wak gespaard

ik hoorde roepen om mijn naam. Geschater

op de voorbank. Ofschoon het graden vroor
dreef hij tot de morgen door