Maatstaf. Jaargang 31

[p. 77]

Frans van Dooren Literair gesodemieter

In Maatstaf 1982-4 stond een artikel met als voorslagtitel: ‘De homoftlie bij Martialis, subjectievefactoren in vertalingen’. Het bleek de zoveelste aanval van E.B. De Bruyn op mij als Martialis-vertaler te zijn. Omdat ik, toen ik het stuk onder ogen kreeg, dacht dat de lezers wel uit de toon ervan zouden kunnen opmaken dat er een persoonlijke rancune aan ten grondslag lag, besloot ik er aanvankelijk niet op in te gaan. Maar nu ik uit een paar reacties heb gemerkt dat De Bruyns uitlatingen toch hier en daar hun sporen hebben nagelaten, voel ik me genoodzaakt er alsnog op te reageren. Volkomen tegen mijn zin, maar soms kun je niet anders.

De Bruyns aanval heeft twee kanten, een persoonlijke en een zakelijke, twee facetten die hij niet of nauwelijks gescheiden houdt: de persoonlijke betreft mijn houding tegenover homosexuelen, de zakelijke betreft mijn kennis van het Latijn. Om met het eerste te beginnen: De Bruyn schrijft over mij (en ik citeer letterlijk): ‘Zoals ik mij voorneem aan te tonen, is het schriftelijk homo-tje pesten hem niet vreemd, al weet hij, naar eigen zeggen, heel goed te sparen wie en wat hem nuttig kunnen zijn’. Hoezo ‘naar eigen zeggen’? Waar heb ik ooit mondeling of schriftelijk beweerd wat De Bruyn zegt dat ik heb beweerd? Dat zou ik graag van hem vernemen. Hij kan een kist klapsigaren verdienen als hij mij tijd en plaats kan aangeven; anders gezegd: als hij zijn valse stelling in een ware bewering kan omzetten. En als hij dat niet kan (en dat kan hij niet), dan is het dus een insinuatie, een middel dat in de serieuze kritiek niet thuishoort en naar de boulevardpers dient te worden verwezen.

Maar misschien is het eerste gedeelte van zijn uitspraak nog dwazer: ik zou me namelijk bezondigen aan ‘schriftelijk homo-tje pesten’. Hoe komt De Bruyn daar in godsnaam bij? Ik heb alleen maar iemand vertaald, de Latijnse dichter Martialis, die de pijlen van zijn spot nogal eens op homo's richt. So what? Mag dat dan niet, zo iemand vertalen? Nee, dat mag niet, althans niet zoals ik het heb gedaan. Hóe heb ik het dan gedaan? Ik heb met een bepaalde vrolijkheid en scherpte de spot gedreven met homo's. Doet Martialis dat dan niet? Jawel, maar die doet het anders.

En van dit laatste geloof ik nu juist geen snars. Martialis laat van een bepaald soort homo's - en wel van diegenen die zich in zijn ogen absurd, extreem, pervers, hypocriet of ridicuul gedragen - geen spaan heel, hij neemt ze duchtig op de korrel, zet ze in allerlei opzichten te kijk en verplettert ze meestal. Vreemd genoeg blijkt De Bruyn dat ook zo te zien, want hij schrijft: ‘Voor de homofilie van volwassenen weet hij (Martialis dus) nooit enige waardering op te brengen, hij haalt ze in spitse of grove gedichten meedogenloos over de hekel’. Met deze karakterisering stem ik volledig in, en dat is dan ook duidelijk in mijn vertalingen terug te vinden: soms misschien te duidelijk (De Bruyn somt er een paar voorbeelden van op, zoals godvergeten in xi-95 en geile in xii-42) en soms misschien niet duidelijk genoeg (en ook daarvan citeert De Bruyn warempel een plaats, namelijk hokken samen in vii-10, waar aan ik zelf nog wel een paar andere, zoals minnekoost in xi-45, kan toevoegen).

Niettemin geloof ik wel dat ik in mijn Martialis-vertalingen in het algemeen meer aandik dan

[p. 78]

afzwak (maar dan heb ik het over alle epigrammen, niet alleen over de homosexuele), en misschien doe ik het eerste inderdaad iets te veel en het laatste iets te weinig. Niet alleen De Bruyn merkt dat op, maar ook andere besprekers, en er zal in die opmerkingen dan ook wel een kern van waarheid schuilgaan. Maar terwijl die anderen het laten bij een zakelijke kritiek, gaat De Bruyn zover dat hij uit zijn (ware of on ware) constatering de conclusie trekt dat ik een afschuw heb van homosexuelen. En wat de deur helemaal dicht doet: hij beweert notabene dat ik ‘wanneer een persoonlijke relatie of bewondering voor toevallige genialiteit van de geperverteerde (mijn) oordeel niet verzwakt... wellicht meer medelijden dan minachting’ voor hem voel. Waarmee hij in feite in krassere bewoordingen een verwijt herhaalt dat hij al eens eerder (in De Revisor vi-4, 1979) aan mijn adres heeft uitgesproken, namelijk dat ik door Martialis ‘liederlijk aan te dikken en te vervalsen’ mijn vertalingen gebruik om mijn eigen ‘morele instinct’ te gehoorzamen en - erger nog - om aan mijn ‘persoonlijke verontwaardiging lucht te geven’. Je vraagt je werkelijk af: waar haalt hij het vandaan? En het is ook nogal wat als je zo iets van een collega-vertaler, wiens persoonlijk leven je totaal onbekend is, durft te zeggen; en niet alleen durft te zeggen, maar nog durft te publiceren ook. In de grond van de zaak is De Bruyns stuk dan ook je reinste laster. En eigenlijk zou ik een dergelijke infame verdachtmaking dan ook geen antwoord waardig moeten keuren. Maar het beroerde is dat er, als je er niet op reageert, blijkens de reacties toch altijd wel iets van blijft hangen. En er blijft altijd wel iets van hangen omdat De Bruyn zijn rancune of frustratie of rivaliteit of dwangneurose (of wat dan ook, want iets moet het zijn) verpakt in een op buitenstaanders als deskundig overkomende bespreking van bepaalde fouten die ik zou hebben gemaakt. Vertalingen zonder fouten bestaan niet, en de kans op twijfelachtige weergaven (maar ook op geslaagde vondsten) is vooral bij poëzievertalingen altijd levensgroot aanwezig. In alle herdichtingen van Griekse, Latijnse en Italiaanse poëzie (de gebieden die ik kan beoordelen) zijn, ook bij de meeste geprezen en gelauwerde vertalers, fouten aan te wijzen, en dat zal in andere taalgebieden niet anders zijn. En het is daarom niet fair om dergelijke vertalingen, waarin zoveel risico wordt genomen om tot een weergave te komen die artistiek werkt, alleen maar met het rode potlood van de schoolmeester te benaderen. Wanneer men als criticus uitsluitend vanuit deze invalshoek opereert, blijken vele als uitstekend bekend staande poëzievertalingen door de mand te vallen, terwijl versies die niet door de mand vallen, paradoxaal gesproken meestal juist vertalingen zijn die elke artistieke werking missen. Want als poëzie (en met name gebonden poëzie) letterlijk wordt omgezet, ontstaat er nu eenmaal in negen van de tien gevallen geen nieuw gedicht, wat sommigen hierover ook mogen beweren. Waarmee ik overigens, noch bij mezelf noch bij anderen, fouten wil goedpraten: fouten zijn niet goed te praten en behoren te allen tijde vermeden te worden.

Wat nu de fouten betreft die De Bruyn in mijn Martialis-vertalingen aanwijst, daarvan zijn sommige inderdaad fouten waarvoor ik me moet schamen (bijvoorbeeld die in iii-81), andere zijn geen fouten maar berusten doodeenvoudig op interpretatieverschillen. De Bruyn stelt het in die gevallen echter steeds zo voor alsof zijn interpretatie de juiste is en elke andere die daarvan afwijkt de plank misslaat. Een goed voorbeeld van deze merkwaardige benadering vinden we in ix-47. Daar noemt De Bruyn mijn vertaling een ‘forse tekstverkrachting’, en hij geeft daarbij een uitvoerige uiteenzetting van zijn eigen visie op het epigram, een visie die hij dan ook maar meteen als de enig juiste naar voren brengt. En dat doet hij, ofschoon hij zeer goed weet dat juist dit epigram alle vertalers en commentaroren (ook hemzelf) moeilijkheden hééft opgeleverd, nóg oplevert en zál opleveren, louter en alleen al door het feit dat de tekst in vers 6 corrupt is en men dus niet precies weet wat Martialis daar heeft geschreven en bedoeld. Het kan zijn dai de door mij gekozen oplossing verkeerd is, maar het kan ook zijn dat die van De Bruyn verkeerd is. Wie zal het zeggen?

Het is in dit kader niet mogelijk om op alle pun-

[p. 79]

ten in te gaan: het zou niet alleen te veel plaats vergen, maar vooral te specialistisch worden, te meer nog omdat niet iedereen er (helaas!) de Latijnse tekst bij kan halen. Ik heb trouwens De Bruyns benaderingswijze - die door oordoppen en oogkleppen van de rest van de wereld lijkt te zijn afgesloten - al eens eerder met allerlei voorbeelden aan de kaak gesteld (De Revisor vi-5, 1979), maar blijkbaar zonder enig resultaat. Ik koester dan ook niet de geringste illusie dat hij nu verder zijn mond zal houden. Daarvoor zal ik eerst moeten verklaren dat ik een afschuwelijke hekel heb aan homosexuelen.

Samenvattend komt mijn reactie hierop neer, dat ik De Bruyns persoonlijke aanval tendentieus en beneden peil vind, maar dat ik zijn zakelijke kritiek, die ik met enige moeite uit die persoonlijke aanval kan losweken, voor een deel wel kan accepteren. Hij weet trouwens zelf heel goed (maar rept er met geen woord over) dat ik bepaalde opmerkingen die hij in het verleden heeft gemaakt ter harte heb genomen en tengevolge daarvan ook in mijn derde Martialis-boek een aantal wijzigingen en verbeteringen heb aangebracht. En misschien herinnert hij zich bovendien dat ik in de derde druk van het door mij vertaalde boek van Machiavelli, De Heerser, op zijn aanraden enkele zwakkere punten heb gecorrigeerd. Waarmee ik alleen maar wil zeggen dat ik niet zo eigenwijs ben dat ik eventuele fouten waar anderen mij op wijzen, tegen alle evidentie in door dik en door dun wil handhaven. En De Bruyn gelieve hierbij te bedenken dat ik het, als ik deze dingen aanhaal, heb over onweerlegbare feiten, en niet over vage veronderstellingen en verdachtmakingen die op geen enkele manier met de werkelijkheid blijken overeen te komen.

Als de lezer uit dit stuk van mij de conclusie trekt dat ik flink in mijn wiek geschoten ben, dan heeft hij het bij het rechte eind. En ik geloof ook dat ik alle reden heb om giftig te zijn. De Bruyn heeft mij eerst tussen augustus 1975 en maart 1978 met tientallen brieven, en daarna, toen ik niet meer op zijn brieven antwoordde, nog meer dan een half dozijn keren met dreigementen aan mijn adres, mededelingen aan tekstverzorgers en uitgevers, en stukken in boeken en tijdschriften op de huid gezeten, waarbij hij in toenemende mate op hetzelfde aambeeld hamerde: de diepgewortelde homofielenhaat waarvan ik in mijn Martialis-vertalingen blijk zou geven.

Deze chronische aanvallen van De Bruyn komen echter wel in een uiterst vreemd daglicht te staan als men leest hoe hij zelf tegenover homo's staat. In een stuk. dat hij mij op 5 december 1977 toestuurde, schrijft hij letterlijk: ‘Ondanks alles wat ik erover gelezen, gedacht, gehoord en ervaren heb beschouw ik de homosexualiteit, althans in haar exclusieve vorm, als een afwijking, een onstuitbare vergroeiing, een stagnatie of ontsporing van iemands sexuele ontwikkeling’. Commentaar hierop is overbodig, en ik heb er dan ook geen behoefte aan om het te geven. Ik ben De Bruyns dreinerig gedram zoetjesaan zat. En wat hij verder nog over mij of over mijn vertalingen te berde zal brengen, ik zal er niet meer op reageren. Dixi.