Maatstaf. Jaargang 31

[p. 26]

Kees Verwey Mijn schooljaren in Bloemendaal

Aan mijn broer en zuster

Zoals Van Deyssel in zijn Gedenkschriften Hilversum beschrijft anno 1870, nee dat zou ik niet kunnen. Zoals hij de kiezelsteentjes van het voetpad laat knappen onder je voet en de weg beschrijft tot aan de verste straathoek, enz. enz. nee dat kan ik niet.

Maar ik weet toch wel iets op te rakelen vanaf mijn achtste jaar ongeveer, dat ik met mijn zuster Margreet in Bloemendaal op school ging. Eerst naar de school van Ulehake aan de voet van het Kopje, tegenover hotel ‘Duin en Daal’, de school voor ‘de betere standen’: luitjes die aan de weg naar boven aan de rand van de duinen in grote villa's woonden. Later gingen wij naar de gemeenteschool van Meester IJzerman aan de De Genestetweg. Wij woonden weliswaar in Santpoort en waren daar ook ingeschreven, maar gingen in Bloemendaal op school. Het ouderlijk huis lag precies op de grens van Bloemendaal en Santpoort. De witte steentjes, die de grens der gemeente markeerden, liepen nog over een stuk van onze tuin. Onze vriendjes en speelmakkers woonden allemaal in Bloemendaal en zo komt het, dat ik mij veeleer Bloemendaler heb gevoeld, dan inwoner van Santpoort.

Wij liepen elke dag naar school een afstand van een klein uur. Eerst over de Brederoodseweg, later over de Bloemendaalseweg naar de school van IJzerman. Tussen de beide scholen lag dan nog de christelijke school aan de Donkerelaan. Die christelijke scholieren bestookten ons met takken en stenen. Mijn hele leven ben ik daardoor bang gebleven: voor kinderen, voor mensen en voor honden, voor honden vooral. De dichter Kloos werd eens door de hond van Mr. P. Tideman in zijn been gebeten. Tideman kwam daarop naar buiten en schoot het dier dood. Huilend kwam hij dat zijn idool vertellen. Die Mr. Piet Tideman was nl. een ingezetene van Bloemendaal. Hij had zijn kantoor in Haarlem aan de Gedempte Oude Gracht, waar nu nog altijd veel advocatuur is gevestigd. Als Bloemendaalse bekendheid viel hij op door zijn groot postuur, terwijl hij ook nog een kolossale pet droeg, waardoor hij Piet Pet werd genoemd. Hij had een volkomen invalide zoon, die de ganse dag doelloos door het dorp reed in een wagentje, dat hij zelf kon besturen. Als de school uitging zat hij in zijn karretje steevast naar het uitgaan van de school te kijken. Hij kon alleen vreselijke geluiden uitstoten, maar iedereen was aardig voor hem.

Als de christelijke jongens mij achterna zaten, was ik zó benauwd, dat ik het uitschreeuwde. Mijn zuster moest dan tussenbeide komen om mij te ontzetten. Later vond ik een middel om ze van mij af te houden: ik bond een touw aan een steen en als ze te dichtbij kwamen, zwaaide ik met de steen in het rond.

Er was nog een school in Bloemendaal, de zogenaamde Kopjesschool voor meisjes. Als wij naar school liepen over de Brederoodseweg gebeurde het nogal eens, dat wij bij de tweesprong bij de boerderij van Bulters gelijk kwamen met een vader, die zijn dochtertjes naar die Kopjesschool bracht. Het was Dr. Van Valckenburg, een arts verbonden aan het zogeheten Provinciaal Ziekenhuis (Meer en Berg). Hij woonde schuin tegenover de Ruïne van Brederode in een lange, smalle villa, die mij erg melancholiek voor-

[p. 27]

kwam. Hij had een fijn gezicht en een opvallend dunne neus. De beide dochtertjes hadden dezelfde dunne neusjes als hun vader, zó dun, dat je er verliefd op kon worden. Hoewel mijn hartje altijd even sneller klopte als wij gelijk met dit drietal opliepen, spraken wij niet met hen, maar liepen toch graag met hen mee.

Op de school van Ulehake ben ik maar een jaar geweest. Het was ver boven onze stand. De meeste kinderen werden per eigen rijtuig gebracht en gehaald, terwijl ze vlakbij de school woonden. Wij, die er een uur vandaan woonden, moesten lopen bij weer en ontij. Wel konden wij de weg bij de splitsing Donkerelaan en Brederoodseweg bekorten, door schuin een weiland over te steken. Maar wij moesten dan om de koeien heen, die soms vervaarlijk dichtbij kwamen. Ik, lafaard, prefereerde op de weg te blijven en daardoor de afsteek te mijden, met als gevolg dat, als wij laat waren, ik mij een ongeluk liep om toch gelijk met de anderen bij school aan te komen. Wij beklaagden ons bij mijn vader, dat wij altijd moesten lopen. Daarom liet hij ons halen in een huurrijtuig van de stalhouderij Böttger, aan de rand van het Bloemendaalse bos gelegen. Je kon er in de zomer ezeltjes huren en daarop rondrijden. Dat rijtuig stond ons maar gedeeltelijk ter beschikking, want om de kosten te drukken werden ook andere kinderen in het rijtuig opgenomen, die een hoop kabaal maakten en zo kwamen wij dan aan het deftige schoolgebouw voorrijden. 't Was een beetje een zielige vertoning, zodat de goede bedoeling averechts werkte en wij tenslotte door een zachte wenk van het schoolbestuur werden beduid er maar af te gaan. Bovendien heb ik daar de grootste ontgoocheling uit mijn jeugdjaren meegemaakt: de beroemde gymnastiekleraar Meyering, die met Sinterklaas optrad als de goede Sint, had een kop vol krulletjes en juist op het moment, dat hij weer door de deur zou verdwijnen, verloor hij zijn mijter en kwam zijn krullekop te voorschijn.

Wij hadden slöjdles van een broer van de toenmalige directeur van de Brinioschool aan de P.C. Hooftstraat in Amsterdam, die Vrij heette. Hij liet ons met klei werken en wij leerden riet vlechten. Dat betekende een druk geloop naar een emmer water, waar de rietstengels eerst in week gemaakt moesten worden vóór je ze kon buigen. Wij liepen elkaar voor de voeten of sloegen elkaar met de natte slierten in het gezicht. Heel anders werd het toen wij overgingen naar de school van IJzerman. Hier waren geen André de la Porte's, geen rijke kinderen Laan (de tweeling Lydia en Kees). Kees had de mooiste en duurste bestuurbare bobslee met een opstap en vier comfortabele plaatsen. Als hij van het Kopje naar beneden gleed, moest iedereen maken dat hij wegkwam, zoveel plaats nam dat gevaarte in. Nee, hier waren de echte dorpskinderen, de meisjes mer witte schortjes voor en veel jongens op klompen. Toch kwamen er plotseling twee blonde vlechtjes uit een hemelsblank halsje over mijn lessenaartje te liggen.

Het meisje, die ze toebehoorden, heette Roosje Dijsselhof en was het dochtertje van de beroemde schilder Dijsselhof, die prachtige aquariumstukken schilderde en een grootmeester in de batiktechniek was. Elke dag werd zij door haar moeder mevrouw Dijsselhof-Keuchenius van school gehaald. Wij spraken dat kind niet aan. In die tijd durfde je zoiets niet te benaderen. Leeft zij nog?

De heer IJzerman had een tick. Hij klikte nl. met zijn tong, zowat om de drie woorden. Dat gaf hem vreemd genoeg een zeker aanzien. Hij stond elke morgen aan het hek van de school en wij gaven hem een voor een een hand. Hij droeg een sikje, zoals vele heren toen en alles bij elkaar had hij een prettig vaderlijk voorkomen.

Hij had een dochter, Jo IJzerman, die ook aan de school was verbonden als onderwijzeres. Wat ik me nog van haar herinner is, dat zij blond was, erg goedlachs en naar ik later begreep een beetje buiten het gewone type ‘schooljuffrouw viel. Mijn jongere broer Pim had zij in de klas. Eens, toen hij in de hoek moest staan voor straf en zij langskwam, gaf hij haar pardoes een arm! Daardoor was zij tot tranen toe geroerd en had hij haar hart gestolen. Later is zij zangeres geworden en werd zij zelfs door Lodewijk van Deyssel met een vleiende bespreking over haar zangkunst vereerd. Zij is tenslotte getrouwd met een

[p. 28]

destijds bekende Franse schrijver en woonde in Parijs.

Als kind van 10-12 jaar was ik niet bij machte het toenmalige maatschappelijke verkeer onder de Bloemendaalse families te beoordelen. Natuurlijk zag ik wel iets. Het grote contrast tussen de standen bijvoorbeeld. Het verschil tussen rijk en arm. Zeker, maar in Bloemendaal was alles wat verscholen onder een soort lustoordachtig vernislaagje. Ik voor mij heb mij er maar matig gelukkig gevoeld en vrees, dat er veel kinderen waren, die in die tijd de quasi opgewekte stemming onder de meeste families als hinderlijk hebben ondergaan.

Veel waarde werd er destijds gehecht aan het groeten. Iedere jongen droeg een pet, die hij voor elke heer of dame, die hij of zijn ouders kenden, behoorde af te nemen. Blootshoofds over straat lopen was een uitzondering. Ook de oudere heren groetten de dames en elkaar door het afnemen van hun hoed. Dat gebaar kon men in allerlei variaties ten uitvoer brengen. Al naar de achting, die de groeter voor de gegroete meende te moeten opbrengen, werd zijn hoed meer of minder diep afgenomen. Ik herinner mij, dat mijn vader ons vertelde, dat die of die hem ‘een halve groet’ had gegeven. Zoiets was een zware slag voor zijn prestige! Als je tegen de ongeschreven wetten van de omgang zondigde, werd je al gauw voor ‘onmaatschappelijk’ uitgemaakt. Een arbeider (toen werkman genoemd) tikte tegen zijn pet, zelfs als hij de kinderen van zijn ‘meneer’ tegenkwam.

Wij, die in een villapark woonden, werden door de winkeliers uit het dorp met ‘jongeheer’ of ‘jongedame’ aangesproken! Als ik voor mijn moeder bij ‘Molenkamp’ de kruidenier een pond suiker moest halen en hij zag mij tussen de andere klanten staan, vroeg hij over het hoofd van de andere klanten heen: ‘Kan ik de jongeheer soms helpen?’ Wij vonden dat heel gewoon en waren zelfs teleurgesteld als hij ons pas op onze beurt bediende.

Dit alles slaat natuurlijk niet op Bloemendaal alleen. Het was de ‘bon ton’ van die dagen. Zo had onze huisdokter eens zijn congé gekregen van een inwoner van Bloemendaal, omdat hij (zittend in zijn coupétje nog wel) zijn cliënt niet had opgemerkt, die hem in het voorbijgaan had gegroet en deze niet had beantwoord. Het grootste deel van de bewoners der Bloemendaalse villa's waren forensen. Dit betekende, dat zij per trein elke ochtend naar Amsterdam toe moesten en elke avond omstreeks vijf uur naar huis terugkeerden. Op het perron van Bloemendaal was het, alvorens de trein arriveerde, een zaak van levensbelang hoe de heren, wachtende op de trein, elkaar konden groeten of negeren. Dat hield sterk verband met het feit in welke klasse coupé zij gewoon waren te reizen. De reizigers van de eersteklas coupés voegden zich gewoonlijk samen en vermeden het met de andere reizigers, die tweede- of zelfs derdeklasse pleegden te reizen, in contact te komen. Een onvoorzichtige tweedeklasser, die zich aanmatigde toch een groet naar een eersteklas reiziger te riskeren, werd duidelijk voor zijn overmoed gestraft door een onwelwillende wedergroet te ontvangen. Dit patroon van onderlinge omgang der ouders sloeg grotendeels op de kinderen over. Zij bemerkten al spoedig of zij in de kring der betere families wel of niet welkom waren! Als je als kind toch contact met rijkere kinderen zocht, werd dit hoogstens geduld! Bij ruzietjes of kleine onenigheidjes werd je door de vermogende kinderen naar je plaats terug verwezen of hooghartig genegeerd. Het lijkt achteraf een benauwde droom, een chimère. Zo herinner ik mij, dat toen de onderwijzer van mijn klas mijn ouders wilde bezoeken en hij mij vroeg een tekening van het huis te maken, zodat hij zich kon vergewissen of hij aan het juiste adres zou aanschellen, ik een tekening van een veel groter huis van onze buren maakte, in mijn wanhoop te moeten erkennen, dat ons huis zoveel kleiner was. Natuurlijk liep dit verkeerd af. Hij belde inderdaad bij het door mij getekende huis aan en werd daar toen naar het onze verwezen. Later moest ik mij over mijn bedrog verantwoorden en wist mij geen raad. Als wij na afloop van de grote vakantie een opstel over onze belevenissen moesten maken, verzon ik de grootste leugens om niet te hoeven bekennen, dat wij gewoon thuis waren gebleven. Natuurlijk kwam later uit, dat ik noch in Zwit-

[p. 29]

serland, noch in Engeland of Griekenland was geweest en viel ik met mijn verhalen door de mand. Het comble bereikte ik door eens aan het slot van zo'n verhaal te schrijven: ‘O, ja, nu vergat ik nog, dat wij de laatste dag van de vakantie nog naar Haarlem geweest zijn, maar dat was maar om een nieuwe broek te kopen.’ Meester Popma las deze laatste zin uit mijn opstel aan de hele klas voor. Er volgde een daverend gelach, zo erg en zo lang, dat ik mijn tranen nauwelijks bedwingen kon. ‘Om deze laatste zin,’ zei de hatelijke meester, ‘zal ik je toch nog een 6+ geven.’ Wederom een eindeloos gelach!

De scheiding tussen de sexen was toen zo dat, wat de indeling der schoolbanken betrof, de jongens links en de meisjes rechts van het middenpad zaten. Hoewel er een scheiding was, werd er toch over en weer wel gepraat en zelfs gestoeid als de meester afwezig was. Ook in het speeluur, het vrije kwartier, speelden de jongens en de meisjes apart. Als een meisje liet voelen, dat ze een jongen wel mocht, gaf ze hem onverwacht een duw. Als je haar dan een duw terug gaf, werd je door de toeziende meester tot de orde geroepen en kreeg je te horen, dat je niet wist hoe je je tegenover zo'n ding moest gedragen.

Er waren ook kinderen, die waren ‘vies’. Zo was Jacques Plevier vies. Hij stonk en moest geheel achter in de klas op een bank apart zitten. Toch was zijn vader geen putjesschepper, maar een timmerman-aannemer, die het heel best kon doen. Ik zie hem nog voor mij. Hij had een bloesje aan dat allesbehalve fris was, een brutaal gezicht met rode vlekken. Hij speelde zijn rol van vieze jongen uitstekend door zo nu en dan een fikse wind te laten. Dan moest hij zelfs niet eens in de hoek staan, maar buiten het lokaal in de gang! Daar in de deur van de klas een glazen raampje was, keek hij brutaal door dat raampje naar binnen en stak zijn tong uit.

Donkere wolken pakten zich samen boven de weilanden van de Bloemendaalseweg. Plotseling was de boerderij van Cramer in nevelen gehuld. Wij kinderen moesten voorbij de koepel van huize Wildhoef en dan gauw gauw voor de bui viel maken dat je onder de bomen kwam bij Huize Aalbertsberg, waar je onder het uitstekende dakje van het tuinhuis kon schuilen. De weg was toen nog maar smal en er waren geen trottoirs, zodat je op het midden moest lopen en soms door hele stukken zand, waar het wegdek was verdwenen en je over grote plassen moest springen. Toch vond je dat juist fijn en voelde je de spanning van zo'n tocht door modder en water als een waar avontuur! De kinderen die het betalen konden kregen zwarte keepjes om, waarvan je de kap, die van achteren op je rug hing, op kon zetten. Zo was je goed beschermd en leek je wel een kabouter. Ik herinner mij een troepje kinderen, allen met de kapjes omhoog, die in de regen voorbij trokken en door de kletsnatte straat geduldig voortschuifelden. Er was geen tram, geen autobus of bromfiets op de weg, er waren ook geen lantarens. Lopen en nog eens lopen. Ik geloof, dat het zeer heilzaam is zoveel tegenstand al jong te moeten overwinnen. Het sterkte je spieren en je werd geleerd om tegen moeilijkheden opgewassen te zijn. Erger was het, als wij wat later thuiskomend in de winter een ‘enge man’ tegenkwamen. In de verte zagen wij de schim van een grote vent, die met een grote zak over zijn schouder op ons toekwam. Wij moesten oris vermannen hem voorbij te komen en op het ogenblik van de ontmoeting beefden wij van angst. Er gebeurde nooit iets, maar wij waren blij, als wij weer aan de huizen van de Jan Gijzenvaart toe waren en ons weer veilig konden voelen.

Waarom dit alles weer op te halen? Ik geloof, omdat het komt dat ik nu alles eigenlijk pas goed zie, de afstand in de tijd heeft verhelderend gewerkt.