Maatstaf. Jaargang 29

[p. 22]

J. Goudsblom Vanuit een zaal met slechte akoestiek

Voorin de engelse editie van Nihilisme en cultuur staat: ‘The first draft of the translation was made by two professional translators who prefer to remain anonymous.’ Sommige lezers hebben gemeend dat het hier gaat om een staaltje van opmerkelijke bescheidenheid. Het is echter anders.

In 1975 heb ik Balans van de sociologie in het engels vertaald. Dat heeft me veel meer tijd gekost dan ik eerst gedacht had. Om te beginnen was mijn engels natuurlijk ontoereikend. Dit maakte dat ik voortdurend woordenboeken moest raadplegen, en vaak uren lang bleef dubben over één zin, omdat ik niet kon beslissen welk woord of welke constructie hier nu de voorkeur verdiende. Soms kon ik voor een nederlandse zin met de beste wil ter wereld geen goede vertaling vinden. Dit bleek al het geval te zijn met de titel, en ook met de eerste zin: ‘Sociologie is een vorm van betweterij.’ Het woord dat het dichtst in de buurt komt van ‘betweterij’ is waarschijnlijk ‘pedantry’; maar ik vond dat ‘sociology is a form of pedantry’ als eerste zin niet voldeed. Daarom herschreef ik de openingszin.

En daar bleef het niet bij. Van het een kwam het ander. Telkens weer stuitte ik op passages, die het in het engels - of in mijn engels - minder goed deden, die eigenlijk wel gemist konden worden, of die juist verduidelijking of aanvulling behoefden. Het resultaat was dat Sociology in the Balance ten slotte een heel ander boek werd dan Balans van de sociologie. In een aantal opzichten is het een beter boek geworden; de herschrijvingen waren niet voor niets. Maar soms ligt de reden voor een verandering toch voornamelijk in mijn onmacht om me in het engels uit te drukken. Zo heb ik het besluit om alle voetnoten te schrappen - wat op zichzelf een voor een sociologisch boek niet onaardig en tamelijk uniek effect heeft opgeleverd - in de eerste plaats genomen omdat ik er tegen opzag al die noten, die het vaak van een compacte trefzekere formulering moesten hebben, ook nog te vertalen. De zomervakantie was voorbij, ik zou in de komende maanden weinig tijd over hebben, dus nam ik als auteur de vrijheid het hele notenapparaat maar weg te laten. Een vertaler zou dit nooit hebben kunnen maken (‘he could not have got away with it’).

Toen nu dezelfde uitgever ook Nihilisme en cultuur in het engels wilde uitbrengen, nam ik me voor het dit keer verstandiger aan te pakken. Het was meer dan vijftien jaar geleden dat ik dit boek geschreven had; als ik het zelf zou gaan vertalen, zou ik aan één stuk door in de verleiding komen om het te herschrijven. Daar kwam nog iets bij. Nihilisme en cultuur is een boek waarin honderden citaten voorkomen: heel veel duitse, vooral van Nietzsche, maar ook franse en engelse, en een aantal nederlandse die oorspronkelijk uit het grieks, latijn, russisch of deens komen. Van vrijwel alle geciteerde passages bestaan engelse vertalingen; en voor de vertaling van Nihilisme en cultuur zou het nodig zijn die allemaal op te zoeken, want het gaat niet aan Plato of Kierkegaard in een engels boek te citeren naar een nederlandse editie. Om mezelf dit vele zoekwerk en alle verdere kopzorg te besparen besloot ik de hele vertaling

[p. 23]

uit te besteden aan een beroepsvertaler.

Ik wendde me daarvoor tot de Stichting ter Bevordering van de Vertaling van het Nederlandse Boek, en ontving van de directeur een lijst met namen van aanbevolen vertalers. Ik besloot uit deze lijst iemand te kiezen die van huis uit engelstalig was (ik wilde geen schoolengels) en in Nederland woonde, wat het contact zou vergemakkelijken.

Er kwam op mijn lijst maar één naam voor, die aan beide voorwaarden voldeed. Ik zal hem Henry Baker noemen; in werkelijkheid heette hij anders. Ons eerste contact verliep heel plezierig. Hij vertelde, toen ik hem opbelde, dat hij jaren lang voor de nederlandse regering had gewerkt, maar zich kort geleden als vrije vertaler had gevestigd. Hij werkte nu samen met een vrouwelijke collega, en samen zouden ze graag een proefvertaling maken.

Zo gezegd zo gedaan. Ik stuurde hem de tekst van het voorwoord, plus een door mijzelf al in het engels vertaalde samenvatting, en nadat ik nog eens gebeld had om te vragen waar de vertaling bleef, ontving ik zes weken later vijf keurig getypte pagina's.

Dat was niet veel. Het was ook niet best. Er stonden enkele regelrechte fouten in, bijvoorbeeld to explain voor beschrijven; die kon ik zonder moeite corrigeren. Lastiger vond ik al die gevallen, waar de vertalers de verkeerde toon hadden getroffen en bijvoorbeeld deze nogal afstandelijke opzet vertaald hadden met a rather cold-blooded plan of wat Nietzsche treffend omschreven heeft met which Nietzsche, hitting the nail on the head, described. Voor ‘afstandelijk’ en ‘treffend’ wist ik ook niet onmiddellijk het meest geschikte engelse equivalent te vinden; maar ik wist wel dat ik niet ‘koelbloedig’ en ‘de spijker op zijn kop slaand’ had bedoeld. Er waren ook passages waar de vertalers niet alleen de toon maar de hele strekking, de betekenis, verkeerd hadden begrepen en er maar een slag naar hadden geslagen. Een probleem van het samenleven werd bij hen a social problem, een bij de sociologie aansluitend perspectief werd a sociological context, en zo waren er nog meer passages waar zij er duidelijk niet in geslaagd waren ‘to hit the nail on the head’.

De voorbeelden die ik hier noem komen uit de eerste drie alinea's, iets meer dan één bladzij. In totaal hadden Henry en zijn collega in zes weken tijd viereneenhalve bladzij vertaald. Het doornemen en corrigeren daarvan kostte me een paar uur.

Dit was niet bemoedigend. Het beste zou ongetwijfeld geweest zijn Henry te bedanken voor zijn moeite, en een andere vertaler te zoeken. Maar we hadden al een afspraak gemaakt om de vertaling mondeling te bespreken, en het leek me zowel eleganter als eenvoudiger mijn bezwaren mondeling uit te leggen.

Op een gure dinsdagavond in het eind van november kwamen Henry en zijn collega - laat ik haar Martha noemen - bij mij thuis op bezoek om mijn commentaar te bespreken. Ze kwamen om half acht, en bleven tot na twaalven. We bespraken zin voor zin, woord voor woord. Henry en Martha waren opgetogen: zoiets hadden zij nog nooit meegemaakt, iemand die zo zorgvuldig over ieder woord nadacht, die hun tekst alle aandacht gaf die hij verdiende. Zij zouden niets liever doen dan mijn opdracht uitvoeren, en ze zouden daaraan de uiterste zorg besteden, want ze hadden ontzettend veel geleerd deze avond.

Tegen zoveel euforie was ik niet opgewassen. We spraken een mooi rond bedrag af waarvoor Henry en Martha de vertaling zouden doen. De eerste getypte versie zou ik in afleveringen ontvangen en steeds op korte termijn van commentaar voorzien. De definitieve versie zou enige tijd vóór 1 juli klaar zijn, de datum waarop ik volgens mijn contract het manuscript bij de uitgever zou moeten inleveren. Ik maakte een voorschot van een derde van het afgesproken bedrag over, en wachtte af. Henry en Martha bleken het erg druk te hebben, zodat ik een paar keer moest informeren waar de eerste aflevering bleef. Toen die ten slotte eind januari arriveerde, gaf dat weinig reden tot plezier. Uit een begeleidende brief bleek dat Henry

[p. 24]

en Martha inmiddels een vertaalbureau hadden opgericht, dat zij met verrassende originaliteit H & M Wordbakers B.V. hadden genoemd; en deze fijnzinnige vondst gaf vrij exact het peil van hun taalgevoel aan.

De twintig bladzijden die ik nu ontving zagen er aanmerkelijk minder verzorgd uit dan de eerste proeve van vijf. Ze waren kennelijk door Martha gedicteerd, uitgetypt door een secretaresse, en door Henry gecorrigeerd. Waar de typiste high-valuting had getikt, had Henry daar high-faluting van gemaakt. Waar Martha de voordelen van de twijfel vertaald had met the advantages of doubt, had Henry herkend dat het hier ging om een vernederlandsing van the benefits of doubt. Zo had Henry nog wel een aantal fouten verbeterd, maar hij had ook heel wat over het hoofd gezien, zoals bijvoorbeeld de vertaling van vogelvrij in free as a bird. Ik noem maar een paar voorbeelden. Het bleek dat Henry's en Martha's kennis van de nederlandse taal niet overhield - uitdrukkingen als ‘niet overhield’ vielen buiten him idioom. Met frans en duits konden ze nog slechter overweg; en in plaats van, zoals afgesproken, voor de citaten in die talen naar bestaande vertalingen te zoeken, hadden ze zelf maar wat gepionierd, met als resultaat dat vele citaten iets zeer intrigerends hadden gekregen: het was duidelijk dat ze ergens over gingen, maar wat er nu precies in werd gezegd was er niet meer uit op te maken. Tot overmaat van ramp liet ook het engels van de Wordbakers veel te wensen over. Het was saai, eenvormig, stroef. De hele tekst had door him behandeling iets onherstelbaar stijfs gekregen; wat er aan soepelheid in had gezeten was er uit, zoals bij een wollen trui die met de kookwas is meegegaan.

Nauwelijks was ik van de eerste schrik bekomen of ik vond de volgende zending al in mijn brievenbus. Meer dan honderd pagina's - de Wordbakers zetten er, bij wijze van uitzondering, eens een keer vaart achter. Ik durfde het hele pak niet meer ongezien te retourneren. Het enige wat nog mogelijk leek was me er toe te zetten de schade zoveel mogelijk te herstellen. Soms kostte dat weinig moeite, bij blunders als the great charade in hundreds of companies voor het grote schouwspel in honderd bedrijven of eternal reciprocity voor eeuwige wederkeer. Waar ik geen raad mee wist waren de stelselmatige vergrovingen, simplificaties, platitudiseringen.

Half februari had ik het hele pak gelezen en we maakten een afspraak om er gedrieën over te praten. De avond tevoren meldde Henry zich ziek; het gesprek ging dus alleen met Martha. We praatten de hele dag; zin voor zin namen we door, precies zoals het Henry en Martha die eerste avond zo goed bevallen was. Aan het eind van de dag waren Martha en ik doodop en de wanhoop nabij. We hadden nog geen vijftig bladzijden gedaan, en we zagen allebei in dat we voor een verloren zaak streden. Henry en Martha kenden onvoldoende nederlands, ze hadden geen benul van waar mijn boek over ging, en hun engels had kraak noch smaak. Met tranen in de ogen stelde Martha mij voor maar naar een andere vertaler om te zien of de hele vertaling zelf te doen. En ik, murw van een hele dag lang aanmerkingen maken, zei dat het zo erg nou ook weer niet was en dat het na dit intensieve gesprek vast wel beter zou gaan. Waarop Martha haar tranen droogde en afscheid nam. De rest van het typescript gaf ik haar mee, met mijn schriftelijke aantekeningen. Nog zo'n dag was meer dan ik kon verdragen. Hierna hoorde ik geruime tijd niets meer van de Wordbakers. Na enkele telefoontjes ontving ik op 7 juli, dus een week na de datum waarop ik het volledige manuscript bij de uitgever had moeten inleveren, de rest van de eerste versie van de vertaling, zonder de voetnoten nog. Ik schaafde hem naar beste vermogen bij, maar wist dat het nooit echt goed zou worden, want daarvoor was de basistekst te pover. Weer bleek het nederlands van de Wordbakers het te laten afweten als het ging om wat ongebruikelijke woorden als ‘klakkeloos’ of ‘verstokt’ of om uitdrukkingen als ‘op de spits drijven’ of ‘schermen met’. Hoe weinig de tekst hun kon schelen bleek uit het gemak waarmee ze betekenissen

[p. 25]

verdraaiden en omkeerden - conflicten kunnen met uitblijven werd conflicts can be avoided, onomstreden werd controversial - of volstrekt zinledige mededelingen opnamen, zoals Thomas reconciles the clahns of the intellects. Slordigheden als 1600 voor 1500, aesthetic voor ascetic en for voor four wezen er op dat ook de typiste een werkzaam aandeel had gehad in deze versie.

Op 11 juli schreef ik een lange brief, waarin ik mijn ongenoegen uitte en er op wees dat er nog een heleboel gedaan moest worden. Van de talrijke door mij op iedere pagina aangebrachte wijzigingen moest worden nagegaan of het engels geen verbetering behoefde. Vervolgens zou de hele tekst nog eens zorgvuldig moeten worden doorgelezen om te zien of hij goed liep, en of er geen fouten waren blijven zitten of bijgekomen. En dan waren er nog de citaten en de voetnoten, want aan het zoeken naar engelse vertalingen van de citaten waren Henry en Martha nog steeds niet toegekomen.

Henry sputterde wat tegen. Hij gaf toe dat er fouten waren gemaakt. Maar, zo schreef hij me, de meeste door mij aangebrachte wijzigingen betroffen geen echte fouten, maar slechts stylistic improvements - en als ik daar zo op gesteld was was dat mijn zaak. Hem als vertaler trof hiervoor geen enkele blaam. Wat de citaten en de daarbij behorende verwijzingen betrof, het opzoeken daarvan was hem tegengevallen. Had ik niet een student, die dit voor mij kon doen?

Gelukkig gingen we kort hierna allemaal met vakantie. In augustus ontving ik wat bedoeld was als de definitieve versie. Die was kennelijk in grote haast vervaardigd. De Wordbakers hadden citaten weggelaten. Ze hadden woorden overgeslagen, waardoor sommige passages onbegrijpelijk waren geworden. De interpunctie deugde herhaaldelijk niet. Talrijke cursiveringen, aanhalingstekens en verwijzingen waren weggelaten. De typiste had weer een bijdrage geleverd en older vervangen door own, monograph door in a graph, one society door our society, hypertrophic door hypotrophic, social door local, slave owners door share holders, is door it en it door is, from door form, exhortation door exortation, that door then, which door with, are door and, enz. Er waren fouten gemaakt met enkelvoud en meervoud, en ook in andere opzichten was het engels grammaticaal soms dubieus. De meeste citaten waren, tegen de afspraak in, toch door de Wordbakers zelf vertaald, en dat had weer allerlei nieuwe verrassingen opgeleverd zoals inborn voor geborneerd, peace voor Freude, attempt voor Versuchung, corrolaries voor samenhangen. Vooral uit de franse en duitse citaten hadden de Wordbakers vaak iets heel bizars gebakken. En zelfs in gevallen waar ik in de nederlandse tekst al naar een bestaande engelse vertaling had verwezen, hadden zij verzuimd die op te zoeken. Het kwam er op neer dat ik het hele zoekwerk van de tientallen citaten van de Voorsocratici en Plato tot en met Nietzsche en Freud alsnog zelf moest doen.

Het verbeteren van al deze fouten zou een heleboel tijd kosten, maar die moest ik er maar voor over hebben. Het ergste was echter dat de stijl, van de eerste tot en met de laatste zin, nog altijd even stroef en houterig was, ondanks alle door de Wordbakers braaf van mij overgenomen stylistic improvements. Ik kon onmogelijk genoegen nemen met deze tekst, die las als een moeizaam geschreven kandidaatsscriptie; maar ik wanhoopte hoe ik er, met mijn engels-uit-de-tweede-hand, ooit nog iets acceptabels van zou kunnen maken.

Toch begon ik er maar aan. De eerste alinea luidde in het nederlands:

‘Nihilist’ is van origine een scheldwoord. De oudste bekende vermeldingen dateren uit de tijd van de Franse Revolutie. Woordenboeken uit die periode geven verschillende omschrijvingen; de inhoud varieert sterk: van ‘politiek afzijdig’ tot ‘nergens toe geschikt’, maar de strekking is eensluidend negatief. De afkeuring, die men in het woord legde, blijkt duidelijk uit de smadelijke definitie in een in 1801 verschenen dictionnaire van neologismen.

[p. 26]

De Wordbakers hadden hiervan gemaakt:

‘Nihilist’ was originally a term of abuse. The oldest known reports of it date from the time of the French Revolution. Dictionaries from the period quote different definitions; the content varies enormously, from ‘politically impartial’ tot ‘good for nothing’, but all are negative. The disapproval is clear from a contemptuous definition in a dictionary of neologisms which was published in 1801.

Hoewel lang niet de slechtste alinea van Henry en Martha was hij toch duidelijk voor verbetering vatbaar. Na enige aarzeling veranderde ik de eerste zin in ‘Nihilist’ is by origin a term of abuse. Ik schrapte enormously en ik verving all are negative door the tenor is invariably negative. De laatste zin herschreef ik tot:

The general disapproval is clearly expressed in Louis-Sébastien Mercier's dictionary of neologisms published in 1801.

Mijn versie was iets minder houterig geworden, en kwam ook iets dichter bij het oorspronkelijke nederlands dan die van de Wordbakers. Maar erg tevreden kon ik er niet mee zijn. De eerste alinea van een boek moet ritmisch beter lopen en niet zulke onbedoelde alliteraties bevatten als dictionaries quote different definitions. Ook wist ik niet of by origin wel goed engels was. Dit was echter pas de eerste alinea, en ik had er nog een kleine duizend voor de boeg. Ik moest verder.

De derde alinea luidde in het nederlands als volgt:

In 1799 schreef de religieuze filosoof Heinrich Jacobi een critiek op het wijsgerige stelsel van Fichte, waarin hij betoogde dat Fichte, door de menselijke rede te huldigen als de enige bron van kennis, bij consequent doordenken zou moeten belanden in een uitzichtloos subjectivisme. Dit is, zo stelde Jacobi, een ‘Idealismus, den ich Nihilismus schelte’.

[p. 27]

De Wordbakers hadden dit vertaald met:

The religious philosopher, Heinrich Jacobi, made a criticism of the philosophical system of Fichte in 1799 in which he said that, carried to its logical conclusion, Fichte's sanctifying of human reason as the only source of knowledge would lead to a bleak subjectivism. Jacobi said this was ‘an idealism which deserves no better name than nihilism’.

Bij hun eerste versie had ik Henry en Martha voorgesteld de zin te laten beginnen met ‘In 1799’, omdat anders de aansluiting tussen de tweede en de derde alinea niet klopte. Deze stylistic improvement hadden zij niet overgenomen, zodat ik hem nu alsnog aanbracht. Bovendien verving ik het vlakke said, dat twee keer in deze alinea voorkwam (als vertaling voor schreef en stelde), door iets meer gevarieerde uitdrukkingen: Jacobi remarked in a criticism of Fichte that en According to Jacobi. Ook het woord sanctifying beviel me niet; in plaats daarvan zette ik, met twijfel, worshipping. Ondanks deze ingrepen hield ook deze passage echter iets wordbakerigs dat ik er niet uit kon krijgen.

Gelukkig hebben zich na mij nog twee kritische lezers over het manuscript ontfermd, mijn vriend en collega Stephen Mennell en de mij onbekende editor van Blackwell, Elizabeth Bland. Zij zijn er in geslaagd de tekst nog zo te fatsoeneren dat het Wordbaker-stramien vrijwel onzichtbaar is geworden. De openingszin ziet er nu zo uit:

‘Nihilist’ was originally a term of abuse. The oldest known records of its use date from the time of the French Revolution. Dictionaries of the period give definitions which range from ‘one who is politically impartial’ to ‘good-for-nothing’, but their tenor is invariably negative. The general disapproval which is implicit in the use of the term is clearly illustrated in Louis-Sébastien Mercier's dictionary of neologisms, published in 1801.

En de alinea over Jacobi is geworden:

In 1799 the religious philosopher Heinrich Jacobi remarked in a critique of the philosophy of Fichte that, carried to its logical conclusion, Fichte's celebration of human reason as the only source of knowledge must lead to a bleak subjectivism. According to Jacobi, this constituted ‘an idealism which deserves no better name than nihilism’.

Zo is het hele boek nog drie keer op de bekende wijze zin voor zin doorgenomen - door Stephen, door Elizabeth en, voor alle zekerheid, door mij. Ik zelf heb van de diverse bewerkingen gebruik gemaakt door hier en daar toch weer, net als in Sociology in the Balance, in de oorspronkelijke tekst in te grijpen, maar dat is deze keer tot een minimum beperkt gebleven: wat kleine toevoegingen en bekortingen, een scherpere sociologische formulering in bepaalde theoretische passages. Alleen de inleiding heb ik grotendeels herschreven; die was het meest recent, en stond me daarom misschien nog het meest na.

De afloop is gauw verteld. De uitgever heeft mij een fors bedrag in rekening gebracht, eerst wegens het inleveren van een manuscript vol doorhalingen en correcties dat nog eens helemaal moest worden overgetypt, daarna nog eens voor het aanbrengen van tekstcorrecties in de drukproeven - iets wat ik niet kon laten, omdat ik tot het laatst toe wordbakeriana bleef ontdekken. Henry en Martha heb ik uiteindelijk toch maar bedankt voor hun moeite, en ik heb hun voorgesteld genoegen te nemen met de helft van het overeengekomen honorarium en met de eenvoudige vermelding in het voorwoord: ‘A first draft of the translation was made by Henry and Martha Wordbaker’. Met het eerste voorstel gingen zij accoord, met het tweede niet; zij bleven liever anoniem.