Maatstaf. Jaargang 29

[p. 107]

Rien Vroegindeweij De stier van Spangen

De schouwburg van Rotterdam werd vlak na de oorlog opgetrokken uit het puin van het bombardement. Wie ze geteld heeft weet ik niet, maar de architektuurgids vermeldt dat er 1.700.000 stenen voor werden gebikt. Het gebouw is nu, op z'n zachtst gezegd, enigszins verouderd. Maar dat is niet de reden dat ik er zelden kom. Ik houd niet erg van toneel, maar een enkele keer is er een vrijkaartje en dus een aanleiding om een zwaar gesubsidieerde stoel te bezetten. De laatste keer was dat tijdens het Holland Festival. Er zaten nog geen vijftig mensen in de zaal.

En ik heb nog een andere reden om de schouwburg te mijden. Wat er ook gespeeld wordt, mijn aandacht wordt afgeleid naar de zijkanten van het toneel, de schemering van de coulissen, waar af en toe een hand, een stofjas, het gezicht van een toneelknecht opdoemt. Als het doek opgaat zie ik twee mannen aan dikke touwen trekken, hoewel zij voor het publiek verborgen zijn. En mijn gedachten dwalen af naar de tijd dat ik, aan de gevoerde kant van de gordijnen, de goden van de engelenbak diende. Twee maanden was ik toneelknecht, in negentienzeventig. Het ging vanaf de eerste dag fout. Op een middag werd ik aangenomen door de personeelchef van de schouwburg, die ergens anders in de stad zijn kantoor had, en nog diezelfde avond moest ik beginnen. Ik kreeg een grijze stofjas die ik tijdens het werk verplicht was te dragen. Die avond speelde er een opera. Ik meldde mij een half uur later dan was afgesproken bij de portier van de artiesteningang. De man wees mij met een vermoeid en vaag gebaar waar het verblijf van de toneelknechten was. Op weg daarheen, door een gang achter het toneel, werd ik plotseling ingesloten door een groep koorleden, die zich naar de bühne spoedde.

De opera was in volle gang, het koor liep het licht van de schijnwerpers in en begon te zingen. Ik was tussen de coulissen achtergebleven en volgde de verrichtingen van de zangers en zangeressen, die met geschminkte gezichten en gekleed in exotische gewaden, elkaar verhalen toezongen. Het decor van de opera bestond uit een landschap waarin een paar schamele hutten stonden aan de voet van een reusachtige berg. Even later zweeg het koor en keek afwachtend naar boven. Om de hoek van een uitstekende rots verscheen de bariton en kwam al zingend naar beneden, waar hij zijn liefde verklaarde aan de sopraan, die ondanks een armoedig bestaan in een van de hutten, een welvarend lichaam over het voetlicht bracht. Vanaf mijn plaats kon ik een gedeelte van de zaal zien. Het publiek genoot duidelijk van het spel. Toen het doek voor de pauze was gevallen, liep ik het toneel op en bewonderde het decor van dichtbij. Ik had nog steeds geen idee wat mijn taak hier was en ik zag niemand van mijn collega's. Na een tijdje klonk achter de gordijnen het gestommel van het publiek dat uit de foyer naar de zaal terugkeerde. Kort daarop verscheen de sopraan die haar plaats bij de hut weer innam.

Ik stond nog steeds op het toneel, een beetje terzijde, toen plotseling het doek opging. De eerste rijen werden al zichtbaar. Iemand greep

[p. 108]

mij ruw in mijn kraag en trok mij van het toneel weg. In het halfduister zag ik een grote man met gloeiend rood haar op zijn dikke kop. ‘Wat doe jij hier?’ fluisterde de man.

‘Toneelknecht,’ zei ik.

Hij keek me woedend aan, het leek of hij ieder moment in een dierlijk gebrul kon uitbarsten, maar hij moest zich inhouden. De sopraan had juist een slaaplied ingezet voor haar pas geboren kindje, dat de bariton een half uur eerder met donderende vocalen bij haar had verwekt.

‘O dan ben jij de nieuwe,’ fluisterde de man. ‘Je mag hier helemaal niet komen. Kom mee!’ Hij ging me voor over het donkere gedeelte van het toneel, achter het decor langs. Het orkest zette oorverdovend in, de bariton besteeg een ladder aan de achterkant van de berg, onwetend nog van het familiefeest dat aan de andere kant werd gevierd. Ik volgde de man. Aan het eind van een gang kwamen we in een kamer, waar vier bleke mannen in stofjas zaten te kaarten. Ze keken niet op toen we binnenkwamen.

‘Dit is de nieuwe,’ zei mijn begeleider. ‘Hij stond nog op het toneel toen het doek opging.’ De mannen grinnikten, maar zeiden niets. De roodharige keek woedend om zich heen, richtte zijn blik op mij en zei nogmaals: ‘Daar mag je nooit meer komen, tenzij ik het zeg. Begrepen?’ Een van de mannen keek nu van het kaartspel op, en zei, zonder mij aan te kijken: ‘Hij is mééster. Rooie Kees, de toneelmeester, begrijp je? Aardige man, maar soms een beetje grof in de mond.’

‘Sterf jij,’ siste rooie Kees en hij liep driftig de kamer uit.

‘En ik ben Frans,’ zei de man die gesproken had. Hij gaf mij een hand en noemde de namen van de andere mannen.

‘Ik wist niet dat het doek opging,’ zei ik, ‘en er was niemand die mij vertelde waar ik moest zijn.’

‘Trek het je niet aan,’ zei Frans, ‘het is toch allemaal onzin.’ Hij wees met zijn hoofd naar de muur, waarachter het toneel voor onze blikken verborgen lag. ‘En die rooie,’ ging hij verder, ‘dat is een driftkikker. Die moet je gewoon een grote mond teruggeven.’

De mannen speelden door tot het slotapplaus in de kantine doordrong. Ze smeten de kaarten op tafel en stonden op. ‘Kom maar mee,’ zei Frans tegen mij, ‘het sprookje is uit.’

In de gang drongen we ons tussen de opgewonden spelers van de opera door, die van het toneel terugkwamen. Op het toneel brandde nu overal licht, het doek was opgehaald. Voor de transportingang stond een verhuiswagen met open deuren te wachten. We begonnen met het afbreken en in de wagen laden van het decor. Het ging snel en efficiënt, de mannen hadden ervaring met het verplaatsen van de metershoge panelen. Na een uur was ook een derde verhuiswagen vol. De deuren gingen dicht. Ik dacht dat het werk er voor die dag op zat, maar dat was niet zo.

‘Naar beneden!’ gilde rooie Kees.

‘Die kolere orkestbak moet nog dicht,’ legde Frans uit. ‘Altijd na zo'n pokke opera.’

De eerste vier rijen stoelen in de zaal en de vloer daaronder waren weggehaald. In de ruimte daaronder had het orkest gezeten, halfverborgen voor het publiek. De volgende dag zou er een toneelstuk worden opgevoerd, waarvoor de vloer er weer in moest worden gelegd. We gingen naar beneden en sjouwden nog een uur lang met loodzware ijzeren draagbalken en vloerdelen. Toen de stoelen op hun plaats stonden was het diep nacht en konden we naar huis.

De volgende dag hoorde ik dat rooie Kees geen toneelmeester was, zoals Frans hem spottend had voorgesteld, maar gewoon knecht. Vroeger was hij smid geweest. In een werkplaats onder het toneel, laste hij van bouten en moeren, die gewoonlijk worden gebruikt om spoorrails vast te leggen, figuren in elkaar. Deze beeldhouwwerken, die onder zijn grote smidshanden meestal de vorm van een voertuig hadden aangenomen, schonk hij de actrices die in de schouwburg hadden opgetreden. Hoe beroemder de actrice, hoe groter en zwaarder de sculpture was die hij als een ‘oscar’ uitreikte.

[p. 109]

Tijdens het afbreken van de decors, dat snel moest gebeuren, zweette en pufte hij als een blaasbalg. Met zijn grote mond wierp hij zich op als een soort chef, tenminste bij de nieuwelingen. Als iemand zich probeerde te drukken, begon hij te schelden in een volume waar geen toneelspeler tegen op kon.

Maar tegen Frans durfde hij niets te zeggen, die nam niets van de rooie. Hij vloekte hem letterlijk van het toneel af, als rooie Kees ook maar zijn mond tegen hem open deed - niet luid, maar mompelend, een godslasterlijke litanie die al gauw niets meer met de ruzie te maken had, maar meer met Frans zelf. Hij was zeeman geweest, maar om de een of andere kwaal was hij afgekeurd en in ‘deze vervloekte job’ terechtgekomen.

Hij haatte het werk tot in het merg van zijn botten, zoals hij zelf zei. Vernederend vond hij het. Zijn walging klonk diep in zijn stemgeluid door als hij zei: ‘Kotsmisselijk word ik er van.’ Misselijk sprak hij dan uit met een dunne, scherpe s. En terwijl hij braakgeluiden maakte, herhaalde hij: ‘Kotsmisselijk.’ Als ik het hem hoorde zeggen moest ik zelf bijna overgeven. Zijn haat richtte zich vooral op de toneelspelers, die bij hem vergeleken een herenleven hadden, zoals hij op zee had gehad. Maar het had geen zin hem te vragen waarom hij toneelknecht was geworden. Dan keek hij je met een duistere blik aan en zei hoofdschuddend dat je er niets van begreep.

Ik werkte graag met hem samen. Als er geen changementen waren en we moesten wachten tot de decors konden worden afgebroken, vertelde hij verhalen uit zijn zeemansleven. Zijn vermoeide blik leefde op bij de herinnering aan havensteden met exotische namen, waar de hoeren hem op de kade stonden op te wachten, als zijn schip de haven binnenliep. Nooit hoefde hij te betalen, zo lekker vonden ze het. Enorme peuten gaf hij ze en hoewel ze een vreemde taal spraken, kon hij duidelijk verstaan dat ze om meer riepen, altijd meer. Hij kon het amper bijbenen. En als hij thuis was, hingen de meiden uit de buurt om hem heen.

‘Weet je hoe ze mij vroeger noemden?’ vroeg hij op een dag. ‘De stier van Spangen. Ik kon iedere meid krijgen die ik hebben wou. En nog. Maar er zit geen gevoel meer in. Ik krijg hem niet meer overeind. Godverdomme.’

Als we middagdienst hadden en er op het toneel werd gerepeteerd, richtte zijn walging zich in het bijzonder op de regisseur, een jonge man nog, die toentertijd door het stedelijk gezelschap was geëngageerd. Frans mocht de regisseur niet, wat zwak is uitgedrukt: hij kon zijn bloed wel drinken. Maar hij kon het de regisseur niet openlijk laten merken, want deze sprak nooit met de toneelknechten.

Hij was een hooghartig mens, dat was ik met Frans eens. De regisseur had altijd enorme hoeveelheden snoep bij zich, waarvan hij onvermoeibaar zat te eten. Zijn lichaam slibde tot ongezonde, maar vooral wanstaltige, proporties aan. Dit lichaam te zien was voor Frans een bron van ergernis. Hij wees mij dan op de zaal, waar de regisseur zat en aanwijzingen naar de spelers op het toneel riep. Frans schudde meewarig het hoofd en zei half fluisterend: ‘Moet je kijken. Dat zit daar op z'n vette reet en wordt er nog dik voor betaald ook. Begrijp jij dat?’

Hij tikte met een nagel tegen zijn tanden en zei: ‘Zie je die? Ik heb ze allemaal nog. Maar dat vette zwijn zal ze niet lang meer hebben.’

Zijn gebit was zijn trots, vaak haalde hij een zakspiegeltje tevoorschijn om zijn tanden en kiezen te inspecteren. Daarna bekeek hij zijn haar, dat hij trouw aan zijn generatie met behulp van brillantine strak naar achteren kamde. Over zijn leeftijd liet hij zich niet uit, maar ik schatte hem even in de veertig. Hij schaamde zich een beetje dat hij niet meer zo jong was, wat waarschijnlijk met zijn kwaal te maken had en dat hij niet meer naar zee kon.

Ieder gesprek met Frans eindigde met een verzuchting naar de woelige baren. Toen in de korte tijd dat ik in de schouwburg werkte de vernieuwingen in de toneelwereld zelfs onder de toneelknechten onderwerp van discussie

[p. 110]

werden, omdat die voor ons meer en zwaarder werk tot gevolg hadden, gaf Frans voor één keer zijn mening te kennen. ‘Vernieuwingen? Hier? Dat kan nooit. Alleen de zee, die is altijd nieuw.’

Bij toerbeurt stonden we met z'n tweeën aan het doek. Als een voorstelling afgelopen was, hield een inspiciënt het publiek in de gaten en gaf het teken wanneer we moesten halen en zakken. Een kunst apart. Met het doek werd het publiek gemanipuleerd, zoals vroeger de clacqueur deed. Als het applaus afzwakte werd het doek snel opgehaald, de spelers liepen naar voren en bogen. Dan, op het juiste moment, het doek neer, en weer op, enzovoort. Je kon ze net zo lang laten klappen als je wilde, niet eindeloos natuurlijk, maar toch behoorlijk lang. Ik stond meestal samen met Frans aan het doek. Daar had hij van alles het meeste hekel aan. Het applaus overstemde zijn vloeken. De hoop die ik koesterde, dat het publiek ineens doodstil zou zijn, terwijl Frans voor open doek zijn gal stond te spuien, was niet vergeefs. Het gebeurde een paar weken later, aan het begin van een voorstelling.

Hij had mij een keer toevertrouwd dat, nu hij toch voorgoed aan wal moest blijven, hij geen ander verlangen had dan ergens portier te worden. ‘Jongen,’ zei hij, ‘portier dat is het helemaal. Bij de grootste multinational die er is. Een mooi pak aan en de hele dag op m'n reet zitten. Of nog liever 's nachts, dan zie je niemand. Dat is nog eens wat anders dan deze hél hier.’

Kort daarna vertelde hij dat hij naar een baan als nachtportier had gesolliciteerd, bij een groot bedrijf. Het kon niet mooier. Ze hadden hem geschreven of hij wilde komen praten. Een paar dagen lang was hij opgewonden, telkens haalde hij zijn zakspiegeltje tevoorschijn en kamde zijn haar. Pico bello zou hij er uit zien, zijn beste pak zou hij aantrekken. Ik stelde voor een generale repetitie te houden - ik als personeelchef - maar daar voelde hij niets voor. Niemand in de schouwburg mocht van zijn sollicitatie weten. Ik moest beloven er met niemand over te praten.

Een week na zijn bezoek aan de multinational hadden we tegelijk dienst. Frans zweeg somber, hij schold zelfs niet. Zijn haar leek in dagen niet gekamd en hing dof, zonder de glans van brillantine, langs zijn gezicht. Ik vroeg niet hoe het gesprek was verlopen, dat kon ik wel zien. Het stuk dat die avond speelde, begon met een verlaten toneel, dat een direktiekamer voorstelde. Wij stonden aan de touwen. Aan de andere kant kwam een vrouw op, die de direkteur wenste te spreken. Maar de direkteur was niet te spreken, althans niet in levenden lijve. Hij communiceerde met zijn bezoekers via de intercom, zijn kamer was voorzien van camera's en geluidsinstallaties.

Om dit effekt op het toneel te bereiken, was in de coulissen, ongeveer op de plek waar wij stonden, een microfoon bevestigd. Daarin sprak de direkteur met zijn bezoekers. Wij keken toe. Tot aan de pauze moesten we aan het doek blijven en mochten niet praten, vanwege de microfoon. Frans had een brief uit zijn zak gehaald, en duwde die mij in de hand. Er stond in dat hij niet was aangenomen. Ik wilde iets zeggen, maakte een gebaar van spijt en wees op de microfoon. Maar Frans stoorde zich daar niet aan en liet, op de brief wijzend, een paar enorme godverdommes vallen. Ze klonken versterkt op het toneel door. De vrouw keek geschrokken op. In de coulissen brak paniek uit. De acteur die voor direkteur speelde duwde Frans bij de microfoon weg, terwijl hij zijn tekst zei: ‘Mevrouw, waarmee kan ik u van dienst zijn?’

Voor de vrouw had kunnen antwoorden, zei Frans luid: ‘De multinational heeft mijn diensten geweigerd.’

Het klonk plechtig op het toneel, een keurige tekst die in het stuk paste. Maar de acteurs en het technisch personeel waren radeloos. Ze grepen Frans beet en trokken hem uit de coulissen. Hij worstelde zich los en begon hen uit te kafferen. Hij was door het dolle heen. In

[p. 111]

de verwarring die was ontstaan, dacht niemand er aan de microfoon uit te schakelen. De mensen in de zaal begrepen er niets van.

‘Zakken!’ riep de inspiciënt mij toe. Ik maakte de touwen los en liet ze vieren. Met een enorme vaart kwam het doek naar beneden. Achter mij hoorde ik Frans in een ongelijke woordenstrijd met de dikke regisseur. Toen was het plotseling stil. De regisseur ging lijkbleek het toneel op en verontschuldigde zich bij het publiek. Er waren moeilijkheden, maar ze zouden direkt opnieuw beginnen. Even later ging het doek op, het publiek klapte automatisch in de handen. Voor Frans was het doek voorgoed gevallen. Hij werd op staande voet ontslagen. Ik heb hem daarna nooit meer gezien. Bij de administratie van de schouwburg vroeg ik zijn adres. Ik had nog steeds de brief van de multinational, die de poort naar het paradijs voor hem gesloten had gehouden. Ik stuurde de brief op en schreef er voor de zekerheid mijn adres op. Een paar weken later kreeg ik de brief terug, met de aantekening dat de geadresseerde daar onbekend was.