Maatstaf. Jaargang 29

[p. 13]

G.H. Blanken Kaváfis aan het werk

In het Atheense blad To Asty (= De Stad) verscheen op 13 oktober 1896 een gedicht Herinnering, ondertekend Konst. Kaváfis. De toen nog weinig bekende griekse dichter uit Alexandrië (1863-1933) gebruikte in de jaren 1896-1898 die ondertekening. Zijn oudste jeugdwerk (vanaf 1882) ondertekende hij Konst. (of Konstandinos) F. Kaváfis, met de F van zijn moeders familienaam Fotiadhi(s). In 1898 wordt het Konstandinos Kaváfis, in 1899 een enkele maal K. Kaváfis, en daarnaast Konstandinos P. Kaváfis, met de P van zijn vaders voornaam Petros, en van 1900 tot 1903 Konst. P. Kaváfis. In 1904, d.w.z. aan het begin van de periode waarin hij zijn dichterlijke rijpheid bereikte, ondertekent hij K.P. Kaváfis, en zo blijft het tot zijn dood in 1933. Dit jarenlange zoeken naar een definitieve naamvorm kan beschouwd worden als een typerend uiterlijk symptoom van zijn pogingen zich als mens en als dichter een eigen identiteit te verschaffen. De sterk wisselende aard en inhoud van zijn jeugdwerk zijn daar een innerlijke manifestatie van.

Herinnering is een van de later door hem verloochende jeugdverzen. Blijkens notities in zijn archief had dit waarschijnlijk al vóór 1896 geschreven gedicht aanvankelijk de titel Thessalië, maar in 1896 is het voor het eerst gepubliceerd als Herinnering. Ik laat het hier in vertaling volgen:

De goden sterven niet. Wel sterft het geloof

van de ondankbare menigte der stervelingen.

De goden zijn onsterfelijk. Voor onze blikken

verbergen zilveren wolken hen.

O, heilig Thessalië, U beminnen zij nog,

U herinneren zich hun zielen nog.

In de geest der goden bloeien, als in ons, herinneringen,

de harteklop van de eerste liefde.

Wanneer volliefde morgenschemering Thessalië kust,

dan gaat door zijn atmosfeer iets van de gloed

van het leven van de goden, en soms vliegt

een etherische gestalte over zijn heuvelen

Blijkens eigen notities heeft Kaváfis het gegeven van dit gedicht in juli 1905 omgewerkt tot het gedicht Ionisch, dat weer jaren later voor het eerst verscheen in het Alexandrijnse tijdschrift Grammata (= Letteren) van mei/juni 1911, en daarna te vinden is in de collecties feuilles volantes, die de dichter vanaf 1912 aan vrienden en belangstellenden toestuurde. Na zijn dood is het opgenomen in alle edities van het officiële corpus van 154 gedichten, te beginnen met de eerste uitgaven van 1935. Sinds de jaren '60 staat het als nr 29 in de door Savidhis chronologisch geordende uitgaven (zie ook K.P. Kaváfis, Verzamelde Gedichten i, p. 72). Het luidt als volgt:

Omdat wij hun beelden vernielden,
omdat wij hen verdreven uit hun tempels,
daarom zijn de goden helemaal niet gestorven.
O Ionische aarde, U hebben ze nog lief,
aan U denken hun zielen nog.
Als over U een augustusmorgen daagt,
gaat door Uw atmosfeer iets van de gloed van hun leven,
en soms gaat een etherische efebengestalte,
vaag en in snelle voorbijgang,
boven over Uw heuvels langs.

In zijn twee versies is dit een van de treffendste voorbeelden van de wijze waarop Kaváfis jarenlang aan een gedicht schaafde en veranderde, en soms, zoals in dit geval, de stof omwerkte tot een in bepaalde opzichten nieuw

[p. 14]

gedicht. Het taalgebruik is in Herinnering wat ouderwetser dan in Ionisch.

Een van de opvallendste verschillen tussen de twee versies is het feit dat de oudste in Thessalië geplaatst wordt, en Ionisch, al dadelijk blijkens de titel, in Ionië, de landstreek in het midden van Klein-Azië's westkust. Thessalië als plaats van handeling is makkelijk te verklaren. Het is het gebied in Noord-Griekenland, liggend aan de Egeïsche Zee, in het noorden begrensd door de Olympus, de berg waarop de goden wonen, en in het zuiden door de bergstreek ten noorden van de Thermopylae, de (vroeger) smalle doorgang tussen dat gebergte en de zee, vermaard in de Oudgriekse geschiedenis en door Kaváfis in een ander gedicht als symbool gebruikt (Verzamelde Gedichten i, nr 12, van 1903). Thessalië bestaat ten dele uit een vlakte, tussen de Olympus en de Othrys, de al genoemde bergstreek. Sinds de vrijheidsoorlog van de Grieken tegen Turkije (1821-1832) maakte alleen het uiterste zuiden van Thessalië deel uit van de onafhankelijk geworden staat. In 1881 is daar een flink stuk aan toegevoegd als gevolg van een russisch-turkse oorlog. Rusland was in zulke omstandigheden uiteraard pro-grieks, want als orthodox land was het even anti-turks en anti-islamitisch als de Grieken. Moskou was immers toen nog, sinds de val van Konstantinopel in 1453, voor de grieks-orthodoxe wereld het derde Rome, zoals Konstantinopel sinds de breuk met het Rome van de pausen (het schisma van 1054) het tweede Rome geweest was. En in de 19e eeuw was Turkije bovendien al geheel en al een imperium op z'n retour geworden, ‘de zieke man aan de Bosporus’, zoals het in West-Europa wel genoemd werd.

In de jaren '80 en '90 van de vorige eeuw was en bleef Thessalië als nog niet geheel bevrijd onderdeel van de griekse wereld een actueel onderwerp. Wel was het dus in 1881 voor het grootste deel grieks geworden, maar het uiterste noorden (met de Olympus!) bleef nog turks. Dat is pas deel van het koninkrijk geworden in de Balkan-oorlogen van 1912/1913, toen europees Turkije vrijwel geheel opgedeeld is tussen de Balkanstaten.

Ook na 1881 is Thessalië telkens weer sterk de aandacht blijven trekken, bv. in 1886, toen aan de grieks-turkse grenzen binnen het gewest griekse en turkse troepen strijd leverden, al was er geen formele oorlog. Resultaat voor Griekenland had die strijd overigens niet. Al met al is het dus uit de contemporaine geschiedenis heel goed te verklaren dat Kaváfis, toen zijn gedicht in de oudste versie ontstond, Thessalië als plaats van handeling heeft gekozen.

Een andere, moeilijker kwestie is waarom hij, toen hij in 1905/1911 het gedicht herschreef, Thessalië heeft vervangen door Ionië. We kunnen niet zeggen dat Ionië in die jaren als grieks gebied buiten Griekenland meer de aandacht trok dan vele andere nog niet bevrijde delen van de griekse wereld. Dat heeft het pas veel later gedaan, toen in de grieks-turkse oorlog, die aansloot op de eerste wereldoorlog, Ionië voor korte tijd door de Grieken veroverd is, tot hun nederlaag in 1922, die ze sindsdien ‘de katastrofe’ zijn blijven noemen. Uit de geschiedenis van de periode 1905/1911 kan de vervanging van Thessalië door Ionië dus niet worden verklaard. Wel valt op te merken dat Ionië voor de moderne Grieken altijd een symbool is geweest van de grootheid van klassiek Hellas, uiteraard naast andere gebieden, zoals de vermaarde stad-staten Athene en Sparta. Die moderne visie op Ionië blijkt bv. duidelijk uit Kaváfis’ gedicht Or of ernes van 1915 (Verzamelde Gedichten i, nr 53), waarin wordt verteld hoe de Hellenistische prins Orofernes, afkomstig uit Kappadocië, opgroeit in Ionië: ‘Diep in zijn hart nog altijd man uit Azië,/maar in zijn levenswijze en in zijn spreken Griek,/.../ en van de mooie jongemannen daar in Ionië/de allermooiste, de meest ideale.’

De griekse romancier en criticus Stratís Tsírkas (1911-1980), die veel over Kaváfis heeft geschreven, geeft in zijn omvangrijke studie Kaváfis en zijn tijdperk (Athene 1958, p. 305-309) een mogelijke verklaring voor het vervangen van Thessalië door Ionië. Hij vergelijkt

[p. 15]

de beide versies met een gedicht van de oudere griekse dichter Kléon Ranghavís (1842-1917). Deze is nu vrijwel vergeten, maar hij genoot in Kaváfis' jonge jaren een zekere populariteit, vooral bij de tegenstanders van de taalvernieuwing, welke de Griekse Tachtigers, onder leiding van Palamás (1859-1943), in de letterkunde hadden gebracht. Kaváfis stond, al was hij hun tijdgenoot, als Alexandrijn buiten die groep van Tachtigers. Het gedicht van Ranghavís waardoor hij beïnvloed zou kunnen zijn, is een uitvoerig historisch-dramatisch dichtwerk in vijf delen over de laat-romeinse keizer Julianus Apostata (361-363), een werk dat in 1877 te Athene verscheen. We weten dat Kaváfis bijzonder geboeid was door de figuur van Julianus (zie Verzamelde Gedichten i, Inl., § 13) en hij zal Ranghavís' gedicht dus ongetwijfeld gekend hebben. Er is inderdaad enige, hoewel m.i. geen frappante overeenkomst te constateren tussen Kaváfis' gedicht en bepaalde zinnen in Ranghavís' uitvoerige poëem: Thessalië en de oude goden komen daarin ook ter sprake. Het is dus mogelijk dat Kaváfis de oudste versie heeft verloochend, omdat ook hijzelf die te zeer beïnvloed achtte door Ranghavís, en dat hij dus daarom vooral de vermelding van Thessalië heeft geschrapt. Maar Tsírkas, die in zijn studies veel belangrijke feiten en gedachten over Kaváfis' persoon en werk naar voren heeft gebracht, overtuigt me in deze kwestie toch eigenlijk niet: het herschrijven van het gedicht blijft voor mij een element van onverklaarbaarheid houden, vooral ook omdat Herinnering in poëtisch opzicht zeker niet minder indrukwekkend is dan Ionisch.