Maatstaf. Jaargang 29

[p. 87]

S.V. Margadant/Ch. B. Timmer Een dialoog om Dostojevski

Veertien jaren lang, van 1956 tot 1971, heb ik een vaak intensieve correspondentie gevoerd met de psycholoog/grafoloog S.V. Margadant in Den Haag. Het merkwaardige aan deze briefwisseling is dat zij uitsluitend over Dostojevski ging. Margadant schreef een boek over Dostojevski, een psychologisch-vergelijkend onderzoek naar telkens weerkerende ‘patronen’ in het werk van de Russische schrijver en had daartoe alle verhalen, novellen, romans aan een systematische, analytische doorlichting onderworpen. Het eindresultaat was een manuscript van 700 blz. (drie delen) dat nooit gepubliceerd is, maar waarvan een exemplaar gedeponeerd werd bij de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag, zie in dit nummer van Maatstaf in de Bibliografie van Jelle Kingma onder nr. 275. Het daar aangegeven jaar ± 1965 kan nader gepreciseerd worden: op 4 april 1971 schreef Margadant aan mij, in zijn laatste brief: ‘Ik stel mij voor het origineel van het grote boek nu maar bij de Koninklijke Bibliotheek te deponeren, als die het tenminste willen hebben...’ - Klaarblijkelijk hebben ze het willen hebben...

Ikzelf ben alleen in het bezit van een bekorte Duitse versie van het boek onder de titel Dostojewskij-Studien (102 pp., folio compres). Onze hele briefwisseling van die jaren ging over dit boek in wording. Margadant kende geen Russisch, was voor zijn studie dus aangewezen op vertalingen, meest Duitse - de ‘Russische Bibliotheek’ was toen voor wat Dostojevski betreft net in de maak - en het karakter van een studie als de zijne bracht met zich mee, dat een zelfs ragfijn verschil in betekenis van een woord in vertaling vergeleken met het origineel belangrijke gevolgen kon hebben in de psychologische interpretatie.

S.V. Margadant is, als ik juist geïnformeerd ben, in 1977 overleden, oud, zo goed als blind en doof, gefrustreerd door het gebrek aan respons, ja, de volledige onverschilligheid in Nederland voor zijn levenswerk dat voor de ‘Dostojevskiologie’ een schat aan gegevens behelst die vooral exacte bronnenwaarde bezitten, omdat in dit nooit verschenen boek voortdurend Dostojevski zelf aan het woord is, alleen in wat hij zei gerangschikt en getoetst door de psycholoog Margadant.

charles b. timmer

1. Margadant aan Timmer

10 november 1957

Waarde heer Timmer,

aangezien ik niet weet hoever men is met de Broeders Karamazow^1. zou ik graag uw aandacht nu al op het volgende willen vestigen. Als motto boven het Voorwoord staat de tekst Joh. 12:24. Deze luidt in de Statenvertaling: ‘Voorwaar, voorwaar zeg ik u, indien het tarwegraan in de aarde niet valt en sterft, zoo blijft hetzelve alléén; maar indien het sterft, zo brengt het veel vrucht voort.’ M.i. is dit op zijn minst genomen erg onduidelijk. In de nieuwe vertaling staat: ‘Voorwaar, voorwaar ik zeg u, indien de graankorrel niet in de aarde valt en sterft, blijft zij op zichzelf; maar indien zij sterft, brengt zij veel vrucht voort’ hetgeen dus op hetzelfde neerkomt. De Franse vertaling is

1. De Gebroeders Karamazow verscheen in de Russische Bibliotheek (deel ix) in 1958, in de vertaling van Jan van der Eng

[p. 88]

m.i. beter, en in ieder geval duidelijker. Daar staat nl.: ‘En vérité, en vérité je vous le dit: si le grain de froment ne meurt après qu'on l'a jeté dans la terre, il demeure seul; mais s'il meurt, il porte beaucoup de fruit.’ Vermoedelijk is de Russische tekst ook goed, want in Karamazow, 6e boek, 1ste hoofdstuk (‘Starez Sosima und seine Besucher’) staat op de 4e blz. in mijn vertaling: ‘Wenn das Weizenkorn in die Erde fällt und nicht stirbt, so bleibt es allein; wenn es aber stirbt, so trägt es viele Frucht.’ Het wil mij voorkomen dat de vertaler hier gewoon vertaald heeft wat er in het origineel staat, maar dat hij voor het motto de tekst van de een of andere bestaande bijbelvertaling heeft overgenomen. Om nu niet in diezelfde fout te vervallen wil het mij voorkomen, dat men het beste doet door óf de Staten - óf de nieuwe vertaling over te nemen, maar dan met verplaatsing van het woordje ‘niet’ zodat het wordt: ‘indien de graankorrel in de aarde valt en niet sterft’. Met ‘sterven’ wordt blijkbaar bedoeld: ‘als zodanig, dus als graankorrel verloren gaan’. In elk geval moeten de tekst van het motto en die op de hierboven aangehaalde plaats in de roman gelijkluidend zijn. Althans, dat wil mij zo voorkomen. Overigens geheel te uwer nadere overweging...

Steeds uw S.V. Margadant

[Met een handgeschreven notitie van S.V.M.:]

Leidse Vertaling:

Indien de tarwekorrel niet in de grond valt en sterft...

Statenvertaling:

Indien het tarwegraan in de aarde niet valt en sterft...

Nieuwe vertaling:

Indien de graankorrel niet in de aarde valt en sterft...

King James vertaling:

Except a corn of wheat fall into the ground and die...

Luther:

Es sei denn, dass das Weizenkorn in die Erde falle und ersterbe...

Griekse bijbel en Vulgata:

Indien de graankorrel vallende in de aarde niet sterft...

2. Timmer aan Margadant

Amsterdam, 12 januari 1958

Waarde heer Margadant,

wel bedankt voor uw brief. Inderdaad, dat is een vreemd geval met die bijbelteksten, nu reeds voor de tweede maal. In het Russische N.T. staat voor de betreffende passage: ‘Voorwaar, voorwaar, ik zeg u: indien de graankorrel, gevallen in de aarde, niet sterft, dan blijft zij alleen; maar indien zij sterft, dan brengt zij veel vrucht voort.’ Dit klopt dus met de Franse vertaling en tevens met de tekst die u aanhaalt uit de Karamazows. Daarentegen luidt de tekst in de Duitse Lutherse bijbel weer anders, nl.: ‘Es sei denn, dass das Weizenkorn in die Erde falle und ersterbe, so bleibt 's allein...’ Deze, en ook de Nederlandse redactie's zijn onduidelijk en lijken mij in verband met de andere vertalingen zelfs niet juist te zijn; het Russisch is nooit voor tweeërlei uitleg vatbaar en wij doen er dus m.i. goed aan deze redactie in het motto en in de tekst van de Karamazows over te nemen, zonder ons verder te bekommeren om hoe het in de Nederlandse bijbels staat. Ik zal erop letten!^1.

Uw, Ch. B. Timmer

1. Het motto in De Gebroeders Karamazow: ‘... zo de graankorrel in de aarde valt en niet sterft...’ is gelijkluidend aan de geciteerde passage op p. 351 van de Nederlandse vertaling.

3. Margadant aan Timmer

Den Haag, 6 augustus 1958

Waarde heer Timmer,

bezig zijnde met de omwerking van mijn hoofdstuk over de ‘Roman in negen brieven’, ben ik op de volgende moeilijkheid gestuit.

In brief 9 (p. 301) van Tatjana Petrowna aan Jewgeni Nikolajitsj staat: ‘Wanneer tante er niet geweest was, had ik u niet zo vertrouwd.’^1. In mijn vertaling staat echter: ‘Wenn die Tante nicht gewesen wäre, hätte ich mich Ihnen so anvertraut.’ In het eerste geval zijn ze dus op aandringen van tante rustig hun gang gegaan, terwijl in het tweede geval tante dat juist voorkomen heeft.

Ik heb in de Koninklijke Bibliotheek gezocht

1. In de Russische Bibliotheek, Dostojewski, deel i, p. 301

[p. 89]

naar andere vertalingen, maar heb er daar geen kunnen vinden. Zou u daarom zo goed willen zijn mij even te laten weten, wat er in het origineel precies staat?

Met dank bij voorbaat,

steeds uw S.V. Margadant

4. Timmer aan Margadant

Amsterdam, 7 augustus 1958

Waarde heer Margadant,

het is merkwaardig, hoe de eenvoudigste dingen bij Dostojewski soms ingewikkeld kunnen worden. Uw simpele vraag over die tante in de ‘Roman in negen brieven’ lijkt in een ommezien te beantwoorden, maar bij enig onderzoek blijkt dat er wel een proefschrift over geschreven kan worden... In mijn sovjet-editie van de verzamelde werken^1. staat het tweede woordje ‘niet’ er niet bij, dus: ‘Als tante(tje) er niet geweest was, wat zou ik u dan vertrouwd hebben’ (‘wat zou ik mij dan aan u toevertrouwd hebben’). M.a.w. tante heeft de liefdesverhouding tussen Tatjana en Jewgeni Nikolajitsj gedwarsboomd en die liefdesverhouding heeft door toedoen van tante dus feitelijk niet bestaan. (‘Ik had me aan je gegeven, als tante er niet geweest was,’ is wat zij wil zeggen). Maar dan was er in dit bericht voor de latere echtgenoot, voor Iwan Petrowitsj ook niets om zich druk om te maken: er is feitelijk niets gebeurd, want - tante is er geweest.

In een Duitse vertaling die ik hier heb (Brandusche Verlag, samenwerkend met Piper-Verlag, 1924) staat evenwel: ‘Wäre Tantchen nicht gewesen, ich hätte mich Ihnen nicht so anvertraut.’ Ook in een Russische editie, te Parijs verschenen, staat het, als ik me goed herinner, zo. Hier staat dus zoveel als: ‘door de schuld van tante heb ik me aan je gegeven.’ Er is dus wél wat gebeurd en Iwan Petrowitsj heeft alle aanleiding om op zijn neus te kijken. Mij lijkt in het verband van het hele verhaal deze redactie wel plausibel; daar komt bij dat het ontbreken van het woordje niet in de zin in het Russisch een beetje vreemd aandoet (grammaticaal) en stellig in de richting van een drukfout wijst.^2. Zekerheid heb ik hieromtrent evenwel niet; men zou een handschrift of heel vroege editie moeten bestuderen om te zien, wat er gestaan heeft. De kwestie waar het om gaat is: wat is die mysterieuze tante geweest: een rem of een soort katalysator?

De kwestie interesseert mij en mocht u nog verdere gegevens op het spoor komen, andere vertalingen vinden en zo, dan hoor ik dit graag. Met hartelijke groeten,

Ch. B. Timmer

P.S. Let ook op de volgende zin na die opmerking over tante: ‘Lacht u mij en tante toch niet uit.’ Past dit ook niet eerder bij een wel bestaand hebbende liefdesverhouding, waaraan tante haar medewerking heeft verleend?

1. Titel: F.M. Dostoevskij. Sobranyje sotsjinenija, t.i. Moskva 1956

2. In de genoemde Russische editie luidt de zin: ‘Jesli by nje tjotoesjka, ja by wam wwerilasj tak.’ (p. 389)

5. Margadant aan Timmer

Den Haag, 12 augustus 1958

Waarde heer Timmer,

ja, dat is ineens een onverwachte moeilijkheid! Ik dacht inderdaad dat ik u een vraag stelde die zó te beantwoorden was. Zoals ik u al schreef heb ik hier in de bibliotheek geen vertaling kunnen vinden, waarin de ‘Roman in negen brieven’ voorkomt.

Wel hebben ze hier: F.M. Dostojewskij. Polnoe sobranie sotsjinenij. S. kritiko- biografitsjeskim otsjerkom o Dostojewskom, sostawlennym W.W. Rozanowym i s portretom. S. Peterboerg, 1894-1895. 12 tom. 13 bdn.^1.

Ik weet niet wat dit is, maar als u de mogelijkheid aanwezig acht, dat de ‘Roman in negen brieven’ hierin voorkomt, wilt u mij dan misschien in Russische drukletters opgeven, hoe die roman in het Russisch heet, samen met het bewuste zinnetje ook in Russische letters. Dan zal ik verder mijn best doen. Het is voor mijn onderzoek ook wel van belang dat ik weet, wat er staat of hoort te staan. Dan wordt misschien die zin over het uitlachen ook wat duidelijker... Met hartelijke groeten,

steeds uw S.V. Margadant

1. ‘F.M. Dostojewski. Volledig verzamelde werken. Met een critisch-biografisch opstel over Dostojewski door W.W. Rozanow en met een portret. St. Petersburg 1894-95.’ W.W. Rozanow (1856-1919) heeft een grote naam als literator en religieus filosoof. Omstreeks 1880 trouwde hij met Apollinaria Soeslowa, eertijds de geliefde van Dostojewski. Het werd het meest catastrofale huwelijk in de Russische literatuur.

[p. 90]

6. Timmer aan Margadant

Amsterdam, 14 augustus 1958

Waarde heer Margadant,

wat u in de Bibliotheek te pakken had is de Volledige Werken van Dostojewski: de ‘Roman in negen brieven’ komt er ongetwijfeld in voor en hoogstwaarschijnlijk in deel I. De titel staat in kyrillisch schrift zo vermeld:

roman v devjati pisjmach

Overigens gemakkelijk te vinden in verband met de briefvorm van het verhaal. De zin, waar het om gaat, vindt u in brief IX, na het cursieve op de tweede of derde regel van boven. De zin luidt in het Russisch als volgt:

‘Jeslil by nje tjotoesjka, ja by vam [nje] vverilass tak.’

En het gaat hem hierbij om de vraag, of het tweede woordje nje er wel of niet staat, dus, kijken naar de zin die met jeslil begint en wat het achtste woord van die zin is. Gaarne hoor ik uw bevindingen!...

Hartelijke groeten,

Ch. B. Timmer

7. Margadant aan Timmer

Den Haag, 17 augustus 1958

Waarde heer Timmer,

hartelijk dank voor uw brief van 14 dezer die ik vrijdagmiddag ontving. Ik ben er zaterdagochtend zo snel als mijn fiets mij dragen kon mee naar de Koninklijke Bibliotheek gegaan, heb daar die dertien delen opgevraagd, en toen ik die eenmaal in de leeszaal had was ik er aan de hand van uw gegevens in een paar minuten achter, dat in die oude uitgave inderdaad op de door u aangegeven plaats het woordje nje stond. Dat was een machtige ontdekking! De tante is dus werkelijk catalysator geweest! Hartelijk dank voor uw onmisbare hulp in deze.

De kwestie was voor mij dáárom zo belangrijk, omdat Tatjana Petrowna van de ‘Negen brieven’ enigszins een moederfiguur, maar dús ook een zusterfiguur is, en zo wordt die tante van haar briefje gelijk aan tante Koemanin,^1. die hier dus een veeg uit de pan krijgt. Nu doet zich dus de vraag voor: heeft die tante aan Karepin^2. eerst een soort ‘proefhuwelijk’ toegestaan? Het gekke is daarbij, dat in ‘Arme mensen’ Warwara's tante Anna Fjodorowna, die als een doorgefourneerde koppelaarster beschreven wordt met Warwara en Bykow hetzelfde grapje heeft uitgehaald (p. 20). Toch geloof ik niet dat zoiets in werkelijkheid gebeurd is, maar dat het in Dostojewski's hoofd is opgekomen, omdat het paste in zijn archetypisch getinte moeder- en zustervoorstelling.

Kostelijk is de wensfantasie die naar voren komt als Tatjana Petrowna op de dag vóór haar huwelijk schrijft: ‘Mijn lot is echter vreselijk, vreselijk!’

Het merkwaardige is nu, dat in mijn Duitse uitgave, die van vóór de oorlog is, dat woordje ‘niet’ ook al is weggevallen, evenals, naar u schrijft, in de nieuwe sovjet-editie. Dit zou erop kunnen wijzen dat beide op een vroegere editie gebaseerd zijn, waarin dat woord voor het eerst is weggevallen of weggelaten. Het onderwerp voor het proefschrift ware dan: ‘Welke editie is dat, onder wiens leiding is die tot stand gekomen en is dat woordje weggevallen of weggelaten?’ - Wat ben ik blij dat ik mij dáár niet in hoef te verdiepen!^3.

steeds uw, S.V. Margadant

1. Aleksandra F. Koemanina was inderdaad Dostojewski's tante, de zuster van zijn moeder.

2. A. Karepin, de man van Dostojevski's zuster Warwara, was een rijke bezitter van een pandjeshuis en vijfentwintig jaar ouder dan zijn vrouw.

3. Inderdaad, want de vondst in de editie van 1894-95 was niet het laatste woord. In een brief van 7 april 1980 maakte Karel van het Reve mij attent op het volgende: ‘die zin uit dat verhaal van Dostojevskij staat zonder dat tweede ne in de Sovremennik [De tijdgenoot] van 1847, nr. 1 [...] p. 54. Tijdens Dostojevskij's leven is het verhaal niet meer herdrukt, zodat dat tweede ne in de uitgave van 1895 als een correctie van de redacteur of corrector moet worden beschouwd. Het handschrift is weg...’ - Twee vragen rijzen dan: 1. Bevatte de tekst in Sovremennik misschien een drukfout? en 2. Kon de redactie van de uitgave van 1895 nog de beschikking hebben gehad over de handschriftelijke tekst van Dostojewski die waarschijnlijk uit 1846 stamt?

8. Margadant aan Timmer

Den Haag, 5 april 1960

Waarde heer Timmer,

... Zou ik nog uw bericht mogen hebben over mijn notitie bij p. 650?*

Ik ga nu de laatste hand leggen aan mijn boek. Daar is nog heel veel tikwerk te verrichten, maar het einde is nu toch in zicht.

Hartelijke groeten,

steeds uw S.V. Margadant

*[Deze notitie luidt:]^1.

p. 650, 10 regel v.o. roomse paus; in mijn vertaling staat römischer Papa. (Indien dit ook in het origineel staat, wilt u het dan zo overnemen? Ik heb dit nl. aangehaald in mijn bespreking). Wilt u mij nog laten weten, hoe dit zit?

1. Het ging om randbemerkingen van Margadant bij de drukproef van mijn vertaling van De Idioot

[p. 91]

9. Timmer aan Margadant

Amsterdam, 6 april 1960

Waarde heer Margadant,

hartelijk dank voor uw zending die ik gisteren ontving [...] Nu wat uw vraag over de ‘Roomse paus’ betreft. Voor alle zekerheid heb ik drie Russische edities van De Idioot geraadpleegd en vond overal dezelfde tekst. Er is hier namelijk sprake van een grammaticaal grapje. ‘Paus’ in het Russisch is ‘papa’ (ook in de kindertaal gebruikt in de betekenis van vader, uit het Frans overgenomen). Maar dat men hier zou kunnen vertalen ‘De Roomse papa’ lijkt mij absoluut fout, immers, wat in het Russisch een bedekte woordspeling zou kunnen zijn, wordt in de vertaling een grofheid en onzin. De gezaghebbende Engelse vertaling (modern) van David Magarshack luidt (na het Mea culpa): ‘as the Romish Pope says - I mean, he's the Pope of Rome, but I call him the Romish Pope.’ Gebruikt u deze passage in uw boek, dan kunt u dit m.i. alleen doen door de tekst ‘de roomse paus’ te vermelden met de toevoeging dat het woord voor paus in het Russisch papa is, een woord dat tevens in bepaalde kringen als aanduiding voor vader wordt gebruikt. Maar u moet er dan iets anders bij vermelden, iets dat feitelijk de kern is van de grammaticale grap. De kwestie is namelijk dat alle woorden op a in het Russisch grammaticaal vrouwelijk zijn, dus ook ‘papa’. Er zijn in het Russisch tamelijk veel van die woorden; het erbij horende praedicaat krijgt dan echter de mannelijke uitgang. De mannelijke uitgang van het bijvoeglijk naamwoord is -ij (iej), dus rooms wordt rimskij; de vrouwelijke uitgang is -aja; Rooms voor een vrouwelijk woord of een persoon van het vrouwelijke geslacht is dus: rimskaja. Er staat in het Russisch nu het volgende, hetgeen u na deze inleiding wel duidelijk zal zijn: ‘Mea culpa, mea culpa, zoals de rimskaja papa zegt, dat wil zeggen, hij is de rimskij papa, maar ik noem hem de rimskaja papa.’ - De woordspeling of grap ligt derhalve niet in het gebruik van het woord papa, dat in dit verband kennelijk de betekenis van ‘paus’ heeft, maar in het vrouwelijk-maken

[p. 92]

van die paus, hetgeen natuurlijk door een mogelijke associatie met ‘papa’ is gelijk ‘vader’ een extra pikant tintje krijgt. Grammaticaal correct is natuurlijk de uitdrukking ‘Rimskij papa’. U zult begrijpen dat men hier voor een onoplosbaar vertaalprobleem staat; een uitvoerige voetnoot zou hier moeten worden gebruikt, maar die is m.i. eerder op zijn plaats in een werk als het uwe dan in een romanvertaling. Is het u overigens opgevallen dat de uiteindelijke instorting van prins Mysjkin feitelijk begint als hij te horen krijgt dat zijn pleegvader Pawlisjtsjew^1. katholiek is geworden? En wist u dat Dostojewski hier een toespeling maakt op een zekere Petsjorin, een jonge Russische intellectueel die, in het buitenland gekomen, Jezuïet werd en met wie de Russische denker Alexander Herzen een hoogst belangwekkende pennestrijd heeft gevoerd over de kwestie van ‘de ster, genaamd “Alsem” en het “spoorwegnet”’, het probleem dat bij monde van Lebedew ter sprake wordt gebracht? Bij Herzen vindt men het hele geval beschreven in zijn memoires Feiten en gedachten.^2. Alleen aan deze ene kwestie en alles, wat ermee in verband staat, zou men reeds een heel essay kunnen wijden, met de volgende relaties: Lebedew - de Openbaring van Johannes; prins Mysjkin - het katholicisme; Petsjorin - Herzen; prins Mysjkin - Pawlisjtsjew, om dan het onderlinge verband tussen deze paren te gaan vaststellen. (Waarbij ook Aglaja hoort, die aan het eind van de roman - in de biechtstoel van een Jezuïetenpater terecht komt!). De kwestie Petsjorin - Herzen heb ik in de aantekeningen bij De Idioot ter sprake gebracht.^3....

Ch. B. Timmer

1. Russische Bibliotheek, Dostojewski vi, De Idioot, p. 664

2. Alexander I. Herzen (1812-1870). Zijn memoires Byloje i doemy zullen t.z.t. bij de Arbeiderspers verschijnen in de reeks Privé-Domein, onder de titel Feiten en gedachten

3. Zie De Russische Bibliotheek, Dostojewski vi, pp. 759 en 761

10. Timmer aan Margadant

Amsterdam, 8 april 1960

Waarde heer Margadant,

in de ‘pauselijke kwestie’ op blz. 650, waarover ik u gisteren schreef, ben ik na rijp beraad tot een andere en mijns inziens meer bevredigende oplossing gekomen. Uitgaande van het categorisch imperatief dat álles vertaald moet worden, kwam ik tot de volgende tekst:

‘Mea culpa, mea culpa, zoals Hare Heiligheid zegt... ik bedoel, hij is de Heilige Vader, maar ik noem hem “Hare Heiligheid”.’

Ik geloof dat ik met deze vertaling een heel eind in de goede richting ben opgeschoten. Ten eerste is het me nu gelukt het ‘rimskaja papa’, eigenlijk dus de vrouwelijke paus, weer te geven in een term die grammaticaal even fout klinkt als het ‘rimskaja papa’ (door die vrouwelijke uitgang) klinkt in Russische oren; ten tweede heb ik het: papa is: paus en tevens: vader, kunnen opvangen in de term Heilige Vader, die natuurlijk en ongedwongen klinkt en niet potsierlijk als bij voorbeeld ‘Roomse papa’.

In deze vertaling bezit u eigenlijk alle elementen die Dostojewski heimelijk in de kwasi-onschuldige woorden heeft gelegd: de vrouwelijke vader (d.w.z. de ‘vader’ die - theoretisch althans - de geslachtsdaad die hem tot vader had kunnen maken nooit heeft verricht), - die ‘mea culpa’ uitroept.

Mocht u aan bovengenoemde interpretatie nog iets kunnen verbeteren, dan houd ik mij aanbevolen. In ieder geval lijkt mij deze vertaling veel bevredigender dan de oorspronkelijke lezing.

Met mijn beste groeten,

Ch. B. Timmer

11. Margadant aan Timmer

Den Haag, 11 april 1960

Waarde heer Timmer,

uw oplossing van de ‘pauselijke kwestie’ lijkt mij bizonder geslaagd en bepaald handig bedacht. U hebt uzelf voor de opgave gesteld om de paus mannelijk en vrouwelijk tegelijk te maken. Letterlijk vertalen was bepaald onmogelijk, omdat wij niet die verschillende uitgangen hebben en bovendien het woord ‘papa’ erin moest worden verwerkt. Zoals u het nu hebt, wordt aan al deze eisen voldaan en dat vind ik maar knap gedaan.

In mijn Duitse vertaling gaat de grap geheel ver-

[p. 93]

loren. Tot nu toe dacht ik dat Dostojewski inplaats van ‘paus’ het Italiaanse woord ‘pápa’ gebruikt had (dat ik toevallig kende). Dat was van mijn standpunt uit bekeken interessant, maar nu is het nog veel interessanter geworden. Hier wordt namelijk een vader-kerkhoofd-Godfiguur zo'n beetje vrouwelijk gemaakt. Hetzelfde gebeurde al eerder, zij het op veel bedektelijker wijze, bij de manier waarop Nastasja Filippovna zich voorstelt hoe zij Jezus op een schilderij zou weergeven.^1. Bij die beschrijving heeft Dostojewski blijkbaar het beeld van de Sixtijnse Madonna voor de geest gezweefd. Later, in De Jongeling, wordt de vader, Wersilow, als leiding gevende figuur vervangen door de moeder Sophia,^2. en ten slotte wordt in De gebroeders Karamazow de vader definitief ‘beseitigt’. Maar de ambivalente instelling bleef bestaan en de wroeging bleef knagen. Daarom zou Aljosja in een volgende roman wegens revolutionair optreden geëxecuteerd worden! Tot het schrijven van dat boek is Dostojewski echter niet meer gekomen.^3.

Intussen zal ik mijn voetnoot bij de desbetreffende passage weer herzien. Hartelijk dank voor de mededeling.

Met hartelijke groeten,

steeds uw S.V. Margadant.

1. In De Idioot, op. cit., p. 559

2. In De Jongeling, zie Russische Bibliotheek, Dostojewski viii

3. Toespeling op de geprojecteerde roman ‘Het leven van een groot zondaar’