Maatstaf. Jaargang 28

[p. 83]

Peter Hoefnagels Mijn oorlog in Utrecht

Pas veel later heb ik begrepen dat de laan waar ik woonde mooi was. Een lange laan om langzaam door te fietsen onder oude beuken. De Gezichtslaan in Bilthoven. Hier en daar stonden wat huizen in de dennenbossen achter de beuken. 's Morgens om zes uur fietste ik vaak onder die beuken naar het sanatorium Berg en Bosch. Dan zag ik reeën, konijnen en hazen. Soms stak een ree de weg over. Eekhoorns sprongen van boom tot boom. Ik vond dat gewoon. Ik beoordeelde de bossen tussen Bilthoven, Den Dolder en Maartensdijk op de bomen waartussen mijn vriendje en ik een boomhut konden bouwen en op een plek om te voetballen. Echte mooie dingen zijn altijd gewoon. Tijdens het fietsen was er een ontwakend gevoel voor de bossen. Voordat ik mij dat gevoel bewust kon worden, werd het oorlog. Bij de inval van de Duitsers hield alles op.

's Morgens om zes uur werden mijn broer en ik gewekt.

‘Het is oorlog,’ zei mijn vader.

Hij moest weg. Iets regelen. Hij was blokhoofd. We hadden om dat woord gelachen thuis. Nu was het een ernstig woord. We hoorden vliegtuigen boven ons. We moesten in bad. ‘Voor het geval dat we vertrekken,’ zei mijn moeder. Vertrekken?

Mijn vader kwam terug. Hij was ontdaan. ‘Er is verraad,’ zei hij ontzet. ‘De Hollandse waterlinie werkt niet.’ En toen: ‘We moeten vertrekken. Zien dat we via IJmuiden naar Engeland komen.’

Engeland! Diepe verlangens sloegen in mij los.

Naar Engeland! Weg van de naderende moffen. Naar het paradijs. Het avontuur lag op zee-afstand. Maar hoe moet je vluchten in een oorlog? Moest mijn vader dan harder rijden dan de moffen? We hadden een auto, een T-Ford.

Waren de moffen lopend. Ik zag de weg voor me. We hadden 'm vaak gereden. Van Bilthoven langs het fort naar Utrecht en langs de Vecht via Loenen en Abcoude naar Amsterdam. Langs het Noordzeekanaal naar IJmuiden. Lag daar de boot naar Engeland?

Mijn verlangen rukte als een jong paard aan de leidsels.

Mijn vader moest nog iets regelen voor evacuéés uit Utrecht. Utrecht kreeg een ultimatum. Het zou gebombardeerd worden, als het zich niet overgaf. Een ultimatum. Ik heb het woord nooit kunnen verdragen. Kun je zo'n ultimatum naast je neer leggen? Ik dacht: zó gek zijn zelfs de moffen niet. Wat heb je aan Utrecht, als je het eerst plat gooit? Utrecht plat? Wat betekent dat eigenlijk? Wat gebeurt er als je een stad bombardeert? Ik wist het niet.

Mijn vader reed met zijn auto naar Utrecht om mensen op te halen. Telkens heen en weer. Een soort race tegen dat ultimatum. Een familie kwam bij ons in huis. Een man, een vrouw en drie kinderen. Zij bleven enkele dagen. Wachten tot Utrecht werd platgegooid. Ze woonden op het Danskerkhof. Ik keek naar hen. Het verbaasde me dat ze niet huilden. Ze waren er zeker van dat Utrecht gebombardeerd zou worden. Dat was verschrikkelijk.

Ik voelde iets dat nog verschrikkelijker was. Iets dat alles stop kon zetten. Alles kansloos be-

[p. 84]

eindigen. Iets dat over je kwam. ‘Moffen’ noemden we het. Het was een veel te oubollig woord voor de zwarte dreiging. Onnoembare ellende. Er waren geen woorden voor. Ook geen beelden. Nog niet. Naar willekeur landen in brand zetten, steden plat gooien, mensen... Wat deden ze met mensen? Er kwam een zwarte macht in een zwarte nacht en ik hield mijn adem in. Ik was bang. Ik was in oorlog met iets dat ik niet kende. Nog even hoopte ik op Engeland. Het kon al niet meer. Had het gekund?

‘Alles gaat gewoon door.’ Zo zeiden ze het. ‘Alles gaat gewoon door.’ Dat was onzin. Ik fietste nog steeds door de bossen naar Berg en Bosch. Ik speelde daar toneel en zong er in de kapel. Ik had oudere vrienden onder de nazorgpatiënten in de speelgoedwerkplaatsen. De Duitsers waren als de dood voor t.b.c. Zij lieten het sanatorium met rust. Berg en Bosch was voor mij een lichtvlek in de zwarte nacht. Maar mijn gevoel stond stil. Angst. Angst voor het lot.

Ik was verliefd op een meisje in mijn klas, de zesde klas van de lagere school. Een omvattende verliefdheid. Samen hadden wij de winter door geschaatst en samen gingen wij de lente in. Dat hield op met de inval van de duitsers. Uit. Ik kwam er eenvoudig niet meer toe om haar op te zoeken. Later zag ik haar in het uniform van de jeugdstorm fietsen. Tegen de zin van haar ouders. Haar ouders waren goed, zij was fout. In haar eentje. Gek van zo'n kind. Ik kon me er geen voorstelling van maken hoe dat bij haar thuis ging. Gek kind tegenover haar ouders. Onze buren waren uit Duitsland gevluchte joden. Ze kregen van de duitsers opdracht van Bilthoven naar Amsterdam te verhuizen. Dat deden ze. Ik begreep dat niet. Als je deed wat de moffen wilden, kon alles alleen maar erger worden. We verborgen hun waardevolle spullen. We zaagden een aantal planken uit de vloer in de huiskamer. Spullen in het gat laten zakken. De vloer weer dichtgemaakt. Vloerkleed en tafel er boven op.

Ik moest een pakje naar onze joodse buren in Amsterdam brengen. Ik mocht er met niemand over spreken. Niemand mocht ook weten waar ze woonden. Wat er in dat pakje zat, wist ik niet. Ik deed wat me gezegd was. De Duitsers op het Centraal Station keken naar me. Ik probeerde niet sneller te gaan lopen. De joodse buren woonden op een bovenverdieping. Ik gaf hun het pakje. Zij gaven mij wat te eten. Ik vond dat onzin. Ze hadden zelf bijna niets. Alles was tegenstrijdig. Maar ik wilde hun niet voor het hoofd stoten. We namen afscheid. Dat wilde ik ook niet. Dat afscheid kon niet. Later hoorde ik dat ze naar Westerbork zijn gestuurd. En vandaar naar het concentratiekamp. Opa en oma, vader, moeder en dochter. Na de oorlog is alleen de dochter teruggekeerd.

Naast ons kwam een ‘deutsch-freundliche’ familie wonen. Mijn vader zegde hun zijn vijandschap aan. Hij deed dat overal. In de bus. In de trein. ‘Houd je mond toch,’ zei mijn moeder.

Trots vertelde hij dat hij Albert Kuyle, de schrijver die toen fout was, in de bus op argumenten had verslagen. In zijn stamcafé ‘De Neut’, gelegen aan de Oude Gracht tegenover het stadhuis, deed hij hetzelfde. Hij was lid van ‘Klaasje Zevenster’ (of ‘Glaasje Sevenster’; ik hoorde de naam zo vaak, dat ik me nooit gerealiseerd heb hoe je hem spelde. De naam kwam uit het werk van Jacob van Lennep). Het was een oud gezelschap van zeven vrienden. Een van hen werd sympathiek met de Duitsers. Mijn vader gooide hem eruit. Als aan de stamtafel in ‘De Neut’ een n.s.b.-er of zo iemand kwam zitten, ging hij net zo lang tegen hem tekeer totdat deze verdween. Dat was zijn oorlog. Toen mijn vader dat ging verliezen, kwam hij niet meer. Hij werd ziek. Hij kon niet meer lopen. Hij zat thuis en vulde de kamer met grappen over Hitler, berichten van radio Oranje, de kansen op het winnen van de oorlog en schelden op moffen en verraders. Ik vond dat meestal niet leuk. Schelden was dom, want het hielp niet. Ik denk dat mijn vader ook bang was.

[p. 85]

's Winters gingen we met een groep jongens en meisjes met de trein uit Bilthoven naar school. De Rijks-h.b.s. in Utrecht. We konden kiezen tussen de trein uit Amersfoort van twee minuten voor acht en de stoomtrein uit Baarn van acht uur zeven. Deze laatste trein kwam op ongeregelde tijden in Utrecht aan. Het groepje bleef goed bij elkaar, omdat we wisten geen straf te krijgen als we met z'n allen te laat kwamen. Als iemand eerder met de vroege trein ging, vonden we hem terug in de ‘Spoorbio’. De ‘Spoorbio’ was een spoorwegwagon op het eerste perron in Utrecht waar filmpjes gedraaid werden. Het kostte, meen ik, evenveel als een perronkaartje: vijf cent. Die filmpjes waren niets bijzonders. Een door de Duitsers geprogrammeerd journaal (‘Duitsland wint op alle fronten’), een tekenfilm en waarschijnlijk wat reclame voor de ‘Arbeidsdienst’. De tekenfilm was niet veel. De Bilthovense groep liep gezamenlijk altijd dezelfde route: Stationsplein, Leidseweg, Vreeburg, Viesstraat, Korte Jansstraat, Janskerkhof, Nobelstraat, Lucas Bolwerk, Kruisstraat.

Op het Vreeburg gebeurde het. Een Duitser in uniform en een man in een lange leren jas liepen op ons groepje af. Ter hoogte van het Jaarbeursrestaurant gingen zij voor mij staan, zodat ik niet verder kon lopen. ‘Kommst du mal mit,’ zei de mof tegen mij.

Ik werd uit het groepje gehaald en moest het Vreeburg op. Ik stond alleen op dat grote plein, aan één kant de mof, aan de andere kant de man in de lange leren jas. Ik keek naar de jongens. Zij liepen door. Altijd bleven wij bij elkaar.

Altijd. Dat was de afspraak. Nooit één te laat laten komen, want dan was hij de klos. En nu, nu de nood het hoogst was, liepen ze door. Ik was alleen. Zeer alleen.

‘Bist du jude?’ vroeg de mof. Het verbaasde me dat hij het min of meer vriendelijk vroeg. Dat klopte niet.

Het was een dodelijke vraag.

Ik was klein, had zwart haar, donkere ogen en een bleek gezicht. Als een jood uiterlijk herkenbaar is, kon ik een jood zijn. Vlak bij ons woonde een joods echtpaar waarbij ik vaak thuiskwam. Ze behandelden mij als hun kind. Mijn vader vertelde ons wat de Joden van de moffen te verwachten hadden. Ik voelde me aan de joden verwant. Op school was al een joodse leraar weg. Pas toen hij weg was, wist ik dat hij joods was.

‘Ben je een jood?’ vroeg de man in de lange leren jas. Ik keek hoe de jongens doorliepen. Ik was alleen. Een enorme angst ging er door me heen. Ik voelde dat ik nat werd. Ik pieste in mijn broek. Het liep langs mijn benen.

Ik wilde niet de waarheid zeggen. Ik wilde niet zeggen dat ik geen jood was. Daarvoor was ik te dicht bij hen. Dat mocht niet. Ik was bang. Ik zag mezelf weggevoerd worden. Naar een trein. Naar Duitsland. Weg. Dood. Dat wilde ik niet. Ik wilde wachten op de bevrijding. Ik keek naar de leren jas. De man had een enge kop. Een doodshoofd. Ik keek naar de mof. ‘Nein,’ zei ik tegen de mof.

Mij overviel tegelijkertijd een gevoel van lafheid en verraad. Mijn angst had gewonnen. De mof lachte. De leren jas grijnsde.

‘Ik moet naar school,’ zei ik.

‘Geh' mal,’ zei de mof.

Ik liep weg. Ik durfde niet om te kijken. Ik liep tot dat ik het Vreeburg af was. Toen begon ik te rennen. Ik rende zo hard dat ik de jongens op de Nobelstraat inhaalde. Ze vroegen niets. Ik zei niets. Ik had de Joden laten stikken. Ik kon er niet over praten. Ik bleef alleen. Thuis vertelde ik dat een mof mij gevraagd had of ik een jood was. Een mededeling. Verder niets. Ik was alleen in oorlog.

Op de Kruisstraat stond het enorme saaie blok dat ‘de Rijks’ heette. Je zat op ‘de Rijks’. Op ‘de Rijks’ zat van alles. Arme en rijke jongens.

En weinig meisjes. Jongens die met een strenge hand moesten worden aangepakt. Jongens van ‘De Munnik’, de rijkelui's-h.b.s., die het daar te gemakkelijk hadden genomen, volgens hun ouders. Het zoontje van de burgemeester, Gerard ter Pelkwijk, zat bij mij in de klas. Ik geloof niet dat hij zich op ‘de Rijks’ erg thuis-

[p. 86]

voelde. Achteraf heb ik begrepen dat zijn vader dat, gezien zijn positie als burgemeester, juister vond dan de gemeente-h.b.s. of het Stedelijk Gymnasium. Een principiële man. Ook tegenover de Duitsers. Pas toen ik eraf was, vernam ik, dat ook Hendrik Marsman en Peter van Anrooy in de Kruisstraat op de h.b.s. zijn geweest. Op ‘de Rijks’ werd daar niet over gesproken. De school kende geen trots. De school kende orde, tucht en netheid. Op ‘de Rijks’ zaten ook jongens die arm waren en toch mochten ‘leren’. ‘Doorleren’ heette dat. Ik behoorde, sinds de oorlog, tot de laatsten. Mijn vader kon geen zaken meer doen. De T-Ford was verkocht. Hij was invalide. Ik zat op ‘de Rijks’. Het enige dat er leuk aan was, waren de voetbalwedstrijden in de Paasvakantie. Het eerste elftal van de Rijks kwam vrijwel steeds in de finale. Deze werd gespeeld op het u.v.v.-veld vóór de grote tribune. Dan waren er toeters en schreeuwers. Anderhalf uur glorie per jaar. Vaak speelden we dan tegen het r.o.g., Het Rijks Opvoedings Gesticht in Amersfoort. Het zou daar erger zijn dan op de Rijks. Als die jongens van het r.o.g. verloren, werden ze gestraft met eenzame opsluiting en water en brood, zeiden ze. Ik heb dat niet geloofd. Maar er moest wel iets zijn dat erger was dan de Rijks. ‘Orde, tucht en netheid,’ zei de directeur, die de Liefde heette. De Liefde. Ik had daar een andere voorstelling van. De Liefde kwam elke woensdag- en zaterdagmorgen in het klasseboek kijken. Hij schreef de daarin vermelde namen over. Als je daar drie keer instond, over één jaar gerekend, moest je ‘terugkomen’. Weg vrije middag. Gepraat in de klas, les niet gekend, niet opgelet = één vrije middag. Eruitgestuurd voor wat dan ook = één vrije middag. Zelfs de braafste jongen ontkwam niet aan deze straf.

Als de Liefde in het klasseboek keek, zag je dat hij een tic had. Hij had brede lippen. Die trokken zo nu en dan van zijn mondhoeken naar zijn oren.

Ik zat in ii^d naast Beckering. Die maakte lol. Ik hield daarvan. Groeneweg, die achter ons zat, deed ook graag mee. Hij kon goed tekenen. Naakte vrouwen tekende hij heel mooi. We hadden meestal een soort zenuwachtige lol-dieniet-mocht. Toen ik in ii^d zat, moest ik altijd terugkomen. Elke woensdagmiddag, elke zaterdagmiddag. Ik had alleen 's zondags vrij. De rest van mijn tijd zat ik in dat gebouw aan de Kruisstraat.

De Liefde was doctor in de Franse taal- en letterkunde. Hij gaf voortreffelijk les. Levendig. Hij speelde het liefst Molière voor de klas. Dan kon hij gekke stemmen opzetten en malle smoelen trekken, alles in het Frans. De Liefde heb ik slechts drie weken als leraar gekend. Als invaller voor Ellerbroek. De Liefde kwam in diens laatste les.

‘Mijnheer Ellerbroek,’ zei hij, ‘mag van de Duitse bezetter niet langer op school blijven. Hij is met een joodse vrouw getrouwd.’ Meer zei hij niet. Ik zag dat Ellerbroek geëmotioneerd was. Maar hij onderdrukte het. Emoties pasten niet op de Rijks. Zeker niet van een leraar. Ik dacht: waar gaat die man nu naar toe? Als hij nu maar onderduikt, voordat ze hem ook oppakken. De moffen hadden me geleerd aan het ergste te denken. Ik dacht altijd aan het ergste. We kenden de Liefde als ‘de directeur’. De directeur de Liefde hebben we tijdens de oorlogsjaren meegemaakt. Streng edoch rechtvaardig. Zo was hij. Orde, tucht en netheid. Zo was de Rijks. Zo was de Liefde. Elke woensdagen zaterdagmorgen zag je dat. De Liefde bezocht dan alle klassen. Keek in het klasseboek. Schreef je naam over. Keek over zijn bril naar je (de les ging gewoon door) en zei: ‘Hoefnagels. Vanmiddag dus.’

‘Hetzelfde voor jou...’ en dan noemde hij het volgende slachtoffer. Als een valbijl. Hij kapte de vrije middagen uit je leven. Het duurde kort. Het stoorde de les nauwelijks. Als hij om twaalf uur niet geweest was, hoopte je dat hij niet kwam. Je hoopte altijd. Altijd vergeefs.

Je had een afspraak om te voetballen.

‘Jezus, daar is ie.’ Het oordeel. En de executie. Weg voetballen.

Soms, als je niet terug hoefde te komen, keek hij je over zijn zware bril aan en zei: ‘Twee keer

[p. 87]

staan genoteerd. Oppassen dus. Nog één keer.’ Je wist zeker dat die keer kwam, ofschoon je hoopte dat die niet kwam.

Ik geloof niet dat de Liefde er plezier in had om zo straffend rond te gaan. Het was zijn manier om zijn school te runnen. Later heb ik ‘Bint’ van Bordewijk gelezen. Dat was 'm. Bint was ruwer, geloof ik. Maar het karakter was hetzelfde.

Er was één geluk: de Liefde was goed. De oorlog kent een eenvoudige tweedeling: goeien en fouten. Al was ik zijn slachtoffer, de Liefde was goed. In het begin van de oorlog stond hij n.s.b.-kinderen, die lid waren van de j eugdstorm, niet toe in hun uniform naar school te komen. Dat hoefde hij niet toe te staan. Hij stuurde ze terug naar huis. Correct. Streng. Later kon hij het niet meer verhinderen. Wij hadden ook zo'n jochie in de klas. Met dat helblauwe uniformpje en een zwart koppelriempje over zijn buis zat hij in de bank. Het was een krankzinnig gezicht, dat jochie in zijn eentje in een gehaat uniform. Het moet verschrikkelijk voor hem geweest zijn. Een van de leerlingen zat naast hem in de bank. Ik vroeg me af hoe die zich voelde. Hij deed gewoon tegen dat n.s.b.-ertje. Ik begreep niet hoe hij dat kon.

's Morgens stond de Liefde bovenaan de brede trap die zich in het centrum van het rechthoekig gebouw bevond. De Liefde stond in het midden. Hij kon vanaf dat punt alle leerlingen van zijn school overzien. De eerste vier klassen moesten langs hem de trap op. Ik schoof altijd aan de zijkant langs de trapleuning naar boven, zover mogelijk van de Liefde vandaan. Ik was klein, dat was een voordeel om niet zo gauw te worden opgemerkt. Ik had niets goeds van hem te verwachten.

Op een ochtend riep hij mij, toen ik halverwege de trap was.

‘Hoefnagels, kom eens hier.’

We hadden op de Rijks geen voornamen. Dat paste niet in het systeem. Ik had angst voor de moffen en was bang voor de Liefde. De beide angsten waren heel verschillend. Toch lagen ze in elkaars verlengde. Ik kwam bij de Liefde, daar boven aan die trap. We keken op de leerlingen neer. Zij schoven naar boven langs ons. Zij waren nieuwsgierig. Niemand mocht blijven staan. En niemand had het lef om te blijven staan. De Liefde zei: ‘Doe je tas eens open.’

Ik deed mijn tas open.

‘Heb je een broodtrommel bij je?’

‘Ja, mijnheer.’

‘Laat eens zien.’

Ik haalde mijn broodtrommel uit mijn tas. Het was een oranje trommel met een foto van Juliana en Bernhard erop. Ik gaf deze aan de Liefde.

‘Kom in de pauze bij me. Ik neem 'm nu mee.’ Ik wist niet wat er was. Was de Liefde fout geworden? Ik moest twee lesuren door, voordat ik het zou weten.

‘Wat was er?’ vroeg Beckering.

‘Ik weet het niet.’

‘Ik moet zaterdagmiddag ook terugkomen,’ zei hij. Alles rond de Liefde werd gedacht in vrije middagen terugkomen. Wat je gedaan had, deed er niet toe.

Ik klopte aan. Het was een kamer met een opstapje. Een hele grote kamer. Achter het bureau zat de Liefde.

‘Hoefnagels, die trommel mag je hier op school niet hebben. Dat wil zeggen, Juliana mag wel, maar Prins Bernhard mag niet. Prins Bernhard behoort tot de geallieerde strijdkrachten, de vijand van de bezettende macht.’

Hij keek me aan.

‘Je eet je brood straks alleen in de klas op. Dan doe je die trommel in je tas, voordat je naar buiten gaat. Morgen neem je een andere mee. Of deze trommel zonder Prins Bernhard erop.’ Dat was het dus. Het gevaar zat in Prins Bernhard. De Liefde gaf mij mijn trommel terug. Ik mocht gaan. Ik viel bijna van het trapje en deed de deur iets te hard dicht. Ik rende weg. Door die lange lege gangen naar mijn klas.

‘Wat was er?’ fluisterde Beckering.

‘Ik mag mijn broodtrommel niet meer meenemen’.

‘Moet je zaterdagmiddag terugkomen?’

‘Nee,’ zei ik.

[p. 88]

‘Hoefnagels en Beckering,’ zei de leraar, ‘jullie staan in het klasseboek wegens kletsen.’

‘De derde keer,’ schreef ik, trillend van machteloze woede, op een briefje aan Beckering, ‘tot zaterdagmiddag.’

Toen ik met de trommel thuis kwam, zat mijn brood er nog in. Mijn moeder haalde de boterhammen eruit en zette de trommel terug in de kast.

Ik wist niet of de Liefde fout geworden was. Later deed zich een gelegenheid voor om dat te weten te komen. Ik had op een verjaardag van de Oranje's het schoolbord rood, wit en blauw gekrijt. De Duitse leraar Koenraad kwam binnen om les te geven. ‘Herr Koenraad’ moest je zeggen. Ik dacht dat hij goed was, omdat hij een joods uiterlijk had. Maar hij kon ook wel fout zijn. Op de Rijks kende je de emoties van de leraren niet. Je wist ook hun kleur niet. De kleur was van levensbelang. Koenraad keek naar het bord. Rood, wit en blauw.

‘Wie heeft dat gedaan?’

‘Ik, mijnheer.’

‘Ga maar naar de directeur.’

Ik ging. Eruit kostte een vrije middag.

Ik kwam bij de Liefde.

‘Waarom ben je eruit gestuurd, Hoefnagels?’

‘Ik heb het bord rood, wit en blauw gekrijt, mijnheer.’

De Liefde dacht na. Dat was nieuw. Hij dacht nooit na. Straf kwam onmiddellijk: ‘Je kent het recept,’ zei hij. Of ‘zaterdagmiddag’. Nu niet. De Liefde antwoordde: ‘Dat kan niet. Je mag drie dagen niet in de klas. Ik zal je niet van school sturen. Je gaat Franse thema's maken.’ Ik begreep er niets van. Werd ik gestraft? Ik mocht niet in de klas. Dat was aangenaam. De Liefde zette zijn bril af en keek mij aan.

‘Al schilder je bij mij thuis de hele boel rood, wit, blauw en oranje, dat kan men niets schelen, maar hier op school wil ik het niet hebben.’

Hij zei het zo klemmend, dat het leek of hij me smeekte. Zijn tic trok weer aan zijn mondhoeken. Hij boog zich naar mij toe en herhaalde: ‘Bij mij thuis mag het.’

Ik kon wel juichen. De Liefde was goed. En er was meer. Hij liet iets menselijks horen. ‘Bij mij thuis.’ Ik wist waar hij woonde. Op de hoek van de F.C. Dondersstraat en de Biltstraat. Ik dacht er niet over ooit naar hem thuis te gaan. Wat ik gehoord had was meer dan de Rijks te bieden had. Die drie dagen heb ik met genoegen alleen in het klaslokaal gezeten. Nu en dan kwam de Liefde mijn werk nakijken. Ik vond het goed zo. Eén ding bleef duister. Was Herr Koenraad goed of fout? Was hij een jood of was hij een mof? Ik weet het nu nog niet.