Maatstaf. Jaargang 28

[p. 147]

Martin Mooij Over een stuk dat nooit verscheen en nog wat meer

Heel kort voor het overlijden van Louis Paul Boon was ik met mijn vrouw en nog enige vrienden bij hem op bezoek, in Erembodegem. Die visite kwam nogal toevallig en we waren ook niet van plan om lang te blijven. Maar dat liep anders.

Boon begon te vertellen over zijn werk. Eerst over Het Geuzenboek dat hij zojuist had voltooid, met als thema het aandeel van de Zuidelijke Nederlanden in de Tachtigjarige Oorlog. Over de grote offers, die waren gebracht en over het politiek opportunisme van Willem van Oranje. Over al die naamlozen, die voor hun geloof of overtuiging op de brandstapel waren gegaan en die nu in dit boek hun naam hadden teruggekregen. Bladzijden vol namen, zei Boon. De literaire kritiek zou er wel over vallen, maar hij had deze mensen bij hun naam willen noemen. Als eerbetoon voor wat zij hadden gedaan. Voor zichzelf tevergeefs, maar wel voor de vrijheid van anderen.

Hij vertelde ook over andere boeken: over een droefgeestige pornoroman en een boek over een geslacht van kasteelheren in Aalst, dat vanaf de Franse Tijd tot in onze dagen schatten had vergaard en grond en landerijen tot in de wijde omtrek in zijn bezit had gehad. Men had zichzelf om nog meer te kunnen schrapen de grootste ontberingen opgelegd. Voor het kacheltje, waarbij men zat te kleumen, was er hout gesprokkeld in de eigen bossen. Angstvallig was er voor gewaakt dat niets van het familiebezit door huwelijk of erfenis in vreemde handen zou geraken. Na de dood van de laatste telg van dit geslacht, nog heel onlangs, moesten er al miljoenen (guldens) aan successierechten worden betaald. Het was deze familie uitsluitend om geld en bezit te doen geweest. Er werd verder niets mee gedaan. Ook in politieke macht was men niet geïnteresseerd.

Boon zei dat hij voor dit boek nog heel veel mensen moest interviewen. Marcel Wauters, ook uit Aalst afkomstig, zat bij ons. Hij kon het alleen maar bevestigen.

Het gesprek over deze boeken en plannen bracht ons naar het karakter van het literaire werk van Boon. ‘Ik heb eigenlijk maar weinig romans geschreven,’ zei hij. ‘Ik heb steeds geprobeerd de waarheid te schrijven. Ik heb steeds voor het volk geschreven. Daar is mijn werk voor bestemd.’

Voor een goed begrip: deze uitspraken waren niet voor publicatie bestemd. Boon was ons als vriend iets aan het zeggen. Iets dat wij eigenlijk al lang wisten, maar waarvan deze keer een merkwaardige beklemming uitging. Het deed mij onwillekeurig denken aan een confessie die hij kwijt wilde. Zoals steeds was hij vriendelijk en rustig.

Even later had hij het over een toneelbewerking van zijn lange gedicht De kleine Eva uit de Kromme Bijlstraat, over het kleine meisje dat werd verkracht en vermoord. Boon was zelf bij een opvoering in Antwerpen geweest en hij was er duidelijk van onder de indruk. Men had zich volledig aan de tekst gehouden. Zelf kwam hij in drie vormen in deze bewerking voor: als de dichter Boon, de journalist en

[p. 148]

nieuwsgaarder Boon en als de kritische, wantrouwende burgerman Boon. ‘Toen uit de tekst naar voren kwam dat de verdachte Vogel zich zat te scharten, betrapte ik mij er op dat ik mij zat te scharten (krabben). Zozeer had ik mij erin ingeleefd.’

Boon zei nog dat hij maar heel weinig poëzie had geschreven. ‘Er komt nu een aantal gedichten in Maatstaf,’ voegde hij er aan toe, maar ook: ‘Ik ben niet zo dichterlijk.’ Toch hoopte ik nog altijd dat ik hem nog eens een keer naar Poetry International zou kunnen halen.

Boon werd moe. Wij namen afscheid. Ik had het liever al eerder willen doen. ‘Succes,’ zei ik omdat ik - ik weet niet waarom - ‘'t beste’ niet over mijn lippen kon krijgen. Boon keek mij heel even aan. ‘Succes,’ zei hij, ‘moet je mij niet meer wensen.’

Tijdens die laatste ontmoeting met Louis Paul Boon moest ik er steeds weer aan denken wat hij voor mij persoonlijk had betekend. Dat lijkt een beetje overdreven, maar toch! Enkele jaren na de oorlog las ik voor het eerst stukjes van hem. In het weekblad De Vlam - voor vrijheid en socialisme -, niet in Podium. Daar was ik nog niet aan toe. Voor mij betekenden die stukjes toen iets. Het was misschien zoiets als een ontdekking. Hier zag ik voor het eerst bewust wat iemand met taal kon doen. Ik probeerde dat aan anderen duidelijk te maken, het op ze over te brengen, maar dat lukte niet erg. Er werd mij gevraagd - door mensen die veel meer gelezen hadden dan ik - wat dat nou wel moest met dat merkwaardige taalgebruik en met die vreemde zinsconstructies. Dat kon ik niet goed uitleggen, ik wist alleen maar dat het zo moest. Misschien was dat de reden dat ik Boon vanaf die tijd ben blijven volgen, zij het dan op een afstand. In zijn werk was ik, op mijn manier natuurlijk en met anderen ‘op zoek naar waarden die waarlijk tellen, op zoek naar iets dat de neergang van het socialisme tegenhouden kan. Maar... de hemel beware er ons voor moest het niet meer zijn dan dat...’ Er waren, toen en in later jaren, meer schrijvers, die een invloed hadden op mij. Maar de invloed van Boon was groot. Dat was het ook dat mij nu zo aansprak en dat mij verlegen maakte toen hij zei: ‘Ik heb steeds voor het volk geschreven. Daar is mijn werk voor bestemd.’ In mijn jonge jaren heb ik haast aan den lijve ervaren wat dat betekende. Nu weet ik er wellicht niet meer zo goed raad mee. Het is iets dat ver boven literatuurbeleving en literatuurkritiek uitgaat. Voor mij was het werk van Boon ook een stukje levensvervulling. Tijdens dat laatste gesprek werd ik er opnieuw mee geconfronteerd.

Het heeft vrij lang geduurd voordat ik Louis Paul Boon voor het eerst ontmoette. Het was in het midden van de jaren zestig. Voor die tijd hadden wij elkaar wel eens geschreven. Ik kon het direct goed met hem vinden. Wie niet? Hij nodigde mij uit mee te werken aan de Vooruit, op de pagina ‘Geestesleven’. Ik heb dat toen verschillende jaren gedaan - vooral kritieken over Duitse literatuur. Boon heeft daar een keer iets over gezegd. ‘Dat kun je beter Nico Rost laten doen,’ vond hij, ‘jij kunt nog over zoveel andere dingen schrijven.’ Ik beloofde het, maar hield mij niet helemaal aan de afspraak. Nico vond het trouwens allang goed. Boon heeft er later nog wel eens een grapje over gemaakt.

Een keer heeft hij mij gevraagd een boek van hem te bespreken, Pieter Daens, in de nrc. Ik had aan die krant een jaar of tien meegewerkt, nogal regelmatig. Daar was na de fusie met het Handelsblad van de ene dag op de andere een eind aan gekomen. Er is nooit met één woord over gesproken. Dat zat mij toen toch een beetje dwars. Het kostte mij zelfs moeite er met Louis over te praten. De bespreking door mij is er nooit gekomen. Veel doet het er ook niet toe. Enfin, na Boons pensionering bij de Vooruit heb ik ook niet meer voor die krant geschreven. Dat heb ik achteraf wel jammer gevonden. Maar ik had immers niet veel meer bij die krant te zoeken.

[p. 149]

De contacten met Boon en met zijn vrouw bleven bestaan. Ik kwam graag bij hen en bij hun zoon en schoondochter. Op den duur groeide er zoiets als vriendschap. Misschien kwam het daardoor ook dat er in 1970 in ‘de Doelen’ in Rotterdam een tentoonstelling gewijd werd aan het werk van Louis Paul Boon als beeldend kunstenaar. Ik geloof niet dat de collega, die voor de inrichting moest zorgen, erg gecharmeerd was van Boons schilderijen. Hij bedacht er steeds nieuwe omschrijvingen voor: ‘Belgisch’ en ‘barok’ en zo. Toen hij er Boon over sprak, dreef die hem op een vriendelijke manier onverbiddelijk de hoek in: ‘Vindt u mijn literaire werk ook barok, 't is te zeggen Belgisch?’

In 1972 werd in Rotterdam, een stad waar hij toch eigenlijk niet veel te zoeken had, Boons zestigste verjaardag gevierd, twee maanden na dato. In een volle ‘Doelen’-hal werd een groot feest opgedragen aan Louis Paul Boon. Paul de Wispelaere sprak er en Gerrit Borgers, op verzoek van Boon werd het ‘grimmige’ sprookje ‘Roodkapje en de wolf’ opgevoerd, er werd nog meer toneel gespeeld en ook werd er een film over Louis Paul Boon en Aalst vertoond. In ‘de Doelen’ stroomde de wijn, door vrijwilligers uitgeschonken. Nog nooit had ik voor zoiets zo makkelijk mensen kunnen vinden. Boon ging op de schouders van zijn lezers en zei, nadat hij zijn hoofd gestoten had tegen het lage plafond, dat dit de mooiste dag van z'n leven was.

Het is waar, het werd meer dan een verjaardagsfeest. Mensen uit een grote stad vierden een schrijver. Wel bleken er na afloop heel wat van de cadeautjes, die Boon gekregen had, te zijn gestolen. Maar hoe dan ook: het was meer en beter en waardiger dan de feestelijke maaltijd, waarover eerst was gesproken en waarbij het publiek zou moeten toekijken. Boon wilde zo'n eten niet en de Kunststichting dacht er niet aan zoiets te organiseren.

Twee weken later kwamen Roodkapje en haar wolf, grootmoeder en de jager naar Aalst om daar de eenakter op te voeren. In Aalst was er wel een maaltijd, maar dan voor iedereen en naar een recept van Boon. Omdat het toen in Vlaanderen - misschien nu nog wel - wat moeilijk ging met een bescheiden striptease in het openbaar, vroeg Boon de mogelijk op zijn verjaardagsfeest daar aanwezige Rijkswachters en andere politiemannen om begrip en tolerantie, omdat dit spel voor hem werd opgevoerd. ‘En als er dan toch zo nodig iemand moet worden meegenomen, doe het dan mij, want ik ben de aanstichter van dit kwaad.’ Er gebeurde niets.

Er volgden andere ontmoetingen. Kees en Stientje Buddingh;' gingen mee naar Erembodegem. Het kwam, dacht ik, zelfs tot gemeenschappelijke tentoonstellingen. We gingen langs als we toevallig in de buurt waren. We maakten ons zorgen als we hoorden dat het niet goed ging met de gezondheid van Louis of die van zijn vrouw. We liepen er de deur niet plat, maar we wisten dat wij altijd welkom waren.

Een enkele keer gingen we met Marcel Wauters mee als we die in Brussel opzochten. Op een keer zag ik bij Marcel een nieuw schilderij van Boon - een jongen en een meisje voor een kerkhof. De jongen nog kinderlijk en naïef, het meisje al een vrouw, ‘begerig en nieuwsgierig’. Ik moest er steeds weer naar kijken. ‘Dit schilderij heeft Louis gemaakt toen het heel slecht met hem ging,’ vertelde Wauters. Diezelfde avond hielp mijn zoon Boon nog even bij het inlijsten van een paar tekeningen. ‘Nu zijn wij net de gebroeders Ed en Willem Bever,’ zei Boon. Hij was altijd bezig.

Het mag wat overdreven lijken, maar ik heb bij Louis Paul Boon altijd aan zoiets als aan een vernieuwing van cultuur moeten denken, misschien wel aan zoiets als een socialistische cultuur. Ik heb dat ook gedacht, toen hij die laatste keer zei: ‘Ik heb steeds voor het volk geschreven. Daar is mijn werk voor bestemd.’ Het is iets dat ik niet kan en ook niet wil kwijtraken. Ik heb er de laatste tijd vaker aan moeten denken, al die keren dat er over poli-

[p. 150]

tiek en cultuur of socialisme en kunst werd gesproken. Ik kan niet zeggen dat ik er vrolijker door geworden ben.

Kort na het overlijden van Louis Paul Boon werd ik opgebeld door iemand van de Partij van de Arbeid in Amsterdam. Er moest een stuk over Boon komen in de Partijkrant, niet alleen over de schrijver Louis Paul Boon, maar ook over de socialist. Ik zei dat ik geen tijd had omdat ik midden in de voorbereidingen zat van een groot festival. Maar na wat heen en weer gepraat beloofde ik een artikel te schrijven. Ik bleef er die nacht voor op. Na een dag of wat kreeg mijn collega een telefoontje van diezelfde meneer. Hij zei dat hij mij niet kon bereiken, maar dat hij het haar ook wel kon zeggen: Het stuk over Boon ging niet mee, want ze hadden zojuist en onverwacht een lang artikel ontvangen van ‘de grote leider’ en dat ging natuurlijk voor. Het was immers vlak voor de Europese verkiezingen.

Ik ben ook maar een mens en ik kreeg goed de pest in toen ik het hoorde. Ik schreef een brief en zei dat ik in de toekomst liever van dergelijke opdrachten verschoond wilde blijven en dat ik bij voorkeur slapend of papieren lid bleef. Ook dat ze mij wat mij betreft rustig als lid mochten schrappen. Natuurlijk krijg je op zo'n brief geen antwoord. Ik kreeg ook mijn stuk niet terug. Nog steeds betaal ik slapend en wel mijn contributie. Het is allemaal niet zo heel erg, een beetje gekwetste ijdelheid misschien.

Toch blijf ik mij in alle ernst en vriendelijkheid afvragen wat drs. J.M. den Uyl - ik heb niets tegen hem, ik blijf op hem stemmen - ook voor de Europese verkiezingen, eigenlijk te zeggen heeft dat essentiëler is dan wat Boon door de jaren heen heeft gezegd. Neem die ene zin van Boon: ‘Op zoek naar waarden die waarlijk tellen, op zoek naar iets dat de neergang van het socialisme tegenhouden kan. Maar... de hemel beware ons er voor moest het niet meer zijn dan dat...’

Misschien is zo'n woord nu meer op z'n plaats dan ooit. Maar ik heb het Den Uyl niet horen zeggen, ook niet tijdens zijn intussen befaamde lezing in het Stadhuis van Rotterdam. Begrijp mij goed, ik zoek geen ruzie over Louis Paul Boon heen. Ik probeer alleen maar duidelijk te maken waar mijn zorgen zitten. Voor mij staat ook in een gedicht van Remco Campert als ‘Het was in het jaar van de staking’ meer dan er in het cultureel programma van een politieke partij kan staan. Het is waar: je zorgt niet voor zekerheden met een gedicht. Maar waarmee dan eigenlijk wel? ‘Die echte Krise beginnt erst jetzt...’ schreef de Duitse dichter Peter Rühmkorf. Dat geloof ik ook. Maar goed, terug naar Boon, die probeerde aan naamlozen hun naam terug te geven, door heel zijn oeuvre heen, het laatst in Het Geuzenboek.

Nog niet zo lang geleden zat ik als toehoorder bij een commissievergadering met leden van de gemeenteraad. Er werd even gesproken over een groot volksfeest, dat verleden jaar was gehouden in het park van Rotterdam en dat natuurlijk veel geld had gekost. Dat feest was vooral gehouden voor al die nieuwe Rotterdammers van buitenlandse afkomst. Het was niet alleen te doen geweest om een prettige middag voor zo'n 6.000 mensen. Het was ook bedoeld als een poging om naamlozen hun naam - of wat met een modewoord heet: hun culturele identiteit - terug te geven. Daarvoor waren hun beste dichters, zangers, musici, dansers overgevlogen. Daarvoor was er gezocht naar hun eigen gezelschappen in dit land. Het feest was tevens bedoeld om Nederlanders meer vertrouwd te maken met andere culturen. De gemeente Rotterdam had, weliswaar op een laat moment, voor het geld gezorgd. Daar moest nu in die commissievergadering nog even over worden gepraat. Ook over het feit dat er bij die gelegenheid geld was overgebleven. Daar moet over gepraat, het gaat over belastingcenten. Er was een verzoek het overgebleven geld te mogen besteden voor de uitgave van een tweetalig boekje voor kinderen van Turkse arbeiders. Om die kinderen iets terug te geven van hun eigen taal, om ze iets beter het Nederlands te

[p. 151]

laten leren. Om hen nu aan Nederlandse kinderen te laten zien dat zij ook ergens vandaan komen en dat zij ook iemand zijn. Om hen straks een kansje te geven. Ik moest in die commissievergadering aan ondine denken, en aan oscarke en valeer-traleer. Ze zijn terug, ze hebben alleen andere namen. Maar zij zijn het nieuwe proletariaat, waarvan wij dachten dat het niet meer bestond.

Daarover had die discussie moeten gaan, maar het kwam niet boven tafel. Je had kunnen denken dat wij nog tien jaar eerder leefden, toen er nog niet gepraat werd over tweede generatie en zo, waarmee de naamlozen van nu worden benoemd.

Het plan ging niet door, tenminste niet met dat overgebleven geld. Die kinderboeken komen er toch wel, het zal wel moeten. Rotterdam is immers nog altijd een stad waar veel mogelijk is. Maar op dat ogenblik moest ik aan Boon denken, aan de vroege Boon, die toen schreef: schop de mensen tot zij een geweten krijgen. Maar ik wist intussen ook wel beter: wat heeft het alles voor zin?

Wie weet heeft het toch nog zin. Boon zei het zelf in dat laatste gesprek: ‘Ik heb eigenlijk maar weinig romans geschreven, ik heb steeds geprobeerd de waarheid te schrijven. Ik heb het steeds voor het volk geschreven. Daar is mijn werk voor bestemd.’