Maatstaf. Jaargang 28

[p. 12]

Bert van Hoorick L.P. Boon en het socialistisch engagement

Bij de uitvaart van L.P. Boon werd de lijkbaar bedekt met een rode vlag. Een rooie lap zonder enig ander embleem. Eén zelfde rode vlag volgde de lijkwagen. Zij werd gedragen door een mooi Aalsters volksmeisje van twintig jaar dat een paar weken later trouwde en na vier maanden al weduwe was. Haar echtgenoot, een bouwvakker, was van een steiger gestort. Een schrijnend fait-divers zoals Boon zelf er zovele in zijn werk heeft verwoord. Zijn deernis, mocht hij die nog kunnen hebben, zou groot zijn.

Waarom die rode vlag zonder ander kenteken? Omdat Boon behoorde en behoort tot het hele socialisme, tot het socialistisch ideaal en streven waarin hij hoopte en wanhoopte. Omdat alle fracties die binnen dit socialisme ideologisch twisten zich per slot van rekening, min of meer, in hem herkennen en hem waarderen. Al bekeek de Communistische Partij, tot dewelke hij een tijd lang behoorde, zijn werk vooreerst met een scheef oog daar het niet paste in het Jdanov-model van het ‘socialistisch realisme’. Of vonden de anarchisten zich ietwat bekocht met De Zwarte hand, of het anarchisme van de negentiende eeuw in het industriestadje Aalst. Of verweten de trotskisten hem gebrek aan revolutionair-historische samenhang, inzicht en vooruitzicht. Of was hij te stout voor sommige sociaal-democraten. Hoe dan ook, hun ideologische crisis is sinds lang de zijne. Zijn fundamenteel ideologisch pessimisme is hun hedendaagse verwarring.

Nooit heeft Boon opgehouden de mensen te schoppen tot zij een geweten zouden hebben. Al voegde hij daaraan toe ‘Ach, wat heeft het voor zin’ en ‘Een mens blijft altijd een mens.’ Zodat het scepticisme van Boon spreekwoordelijk werd. Maar heeft J.P. Sartre die heel wat linkse lichtingen heeft geïnspireerd niet onlangs - sprekend over de linkse beweging - gezegd dat de situatie somber is, er enkel partijen en groepen zijn maar geen linkse beweging, links door wanhoop is aangetast en internationaal op zijn gat zit? Boons wanhoop en ontgoocheling zijn niet van gisteren. En toch bleef zijn trouw aan links onverminderd. Toch bleef hij schoppen en opgaan in de kleine dagelijkse en soms ook grote strijd al ging hij die eerder zoeken in het verleden van Daens en van de eerste socialisten of van de Geuzen, waarbij hij dan - schrijvend aan dit boek - tussen pot en pint opmerkte: ‘Tja man, die van de zestiende eeuw, de blootkonten van de Westhoek, de bos- en watergeuzen, dat waren andere charels (kerels); die van de Baader-Meinhof waren daar maar kinderen tegen.’

Is Boon niet wat ons aller spiegel? Een Uilenspiegel op zijn manier, weerspiegelend onze hoop en wanhoop, onze opstandigheid en machteloosheid en ook zich soms van de problemen afmakend met een kwinkslag.

Dit staat zogoed als vast en daarin beaam ik tenvolle Jeroen Brouwers toen hij op 19 mei jl. schreef: ‘Boon zal blijken de grote schrijver van het socialisme te zijn.’ Dat is hij. De rebelse Boon. Roel D'Haese, één van de grootste hedendaagse beeldhouwers, ziet Boon als Jan de Lichte in een brons van 2,5 m hoog. Maar in Boon zelf schuilt ook de tegenstelling daarvan:

[p. 13]

de beperktheid van het kleinmenselijke dat ons eigen is, de invloed van het leefpatroon of van de ideologie der heersende klasse. Boons werk is de verwoording van de chaos waarin wij leven. En het groot verdriet van Boon is niet zo maar ‘een melancholische terugblik’ zonder meer. Zeker niet. De Kapellekensbaan, Zomer te Ter-Muren, Pieter Daens, De Zwarte Hand, Het Geuzenboek, om slechts deze te noemen, zijn ideologisch gemotiveerd, menselijk gerelativeerd. Boon geeft de rol in de geschiedenis aan de klassenstrijd, aan de verdrukte en opstandige klasse die naar andere produktieverhoudingen, naar een andere maatschappij streeft. Zeker, daarin verschilt hij van zo menige historische materialist dat hij de arbeider ziet zoals hij is. Hij geeft hem zijn rol en heeft hem lief maar zonder hem te sublimeren. En als hij hem op een voetstuk zet dan ontluistert hij hem tevens omdat men van hem niet mag verwachten wat hij niet kan opbrengen. Boon verruimt het historisch materialisme of relativeert het met menselijke factoren. Bij wie meer dan bij Boon, aangrijpend, direct en ongekunsteld groots, vindt men hen terug van wie B. Brecht getuigde: ‘Und die einen steh'n im Dunkel, und die andren steh'n im Licht und mann sieht nur die im Licht stehn, die im Dunkel sieht mann nicht.’

Maar ik geef toe: Boon is meer dan dit alles en ik zou hem onrecht aandoen hem in een formule te willen vatten al is het socialistisch engagement ongetwijfeld een krachtlijn in zijn leven en zijn werk.

Want zo toch heb ik hem gekend van in onze jeugdjaren. Hoe graag sprak hij over De Vlam, een hoop snotneuzen die we waren en die in ons stadje vies werden bekeken omdat we met jongens en meisjes samen één groep vormden, omdat we anders dan de anderen gekleed liepen, omdat we in de contramine stonden, een soort provo's avant la lettre. Dat was in het begin van de dertiger jaren toen de hongermarsen van de mijnwerkers uit de Borinage ook door onze streek trokken en grote indruk op ons maakten. Joris Ivens draaide daar toen een film over. In De Vlam hingen naast mekaar portretten van Marx en van Christus, van Ghandi, Adolf Daens en Lenin en... weet ik veel. Wij waren felle anti-militaristen. Wij wisten hier in het kleine Aalst toen ook iets af van de Nederlandse ajc en hadden ook wel brochures van Koos Vorrink gelezen en Gorter en Henriëtte Roland Holst ontdekt. Maar de opkomst van het fascisme dreef ons naar de arbeidersstrijd, naar de anti-fascistische straatgevechten en later naar de k.p. en het verzet tegen de nazibezetter. Wij leerden onze oorlog kennen, de grote en ‘de kleine’. Ik zag Louis soms bij Maurice Roggeman (Tippetotje uit De Kapellekensbaan) in de Brusselse Marollen waar één van de talrijke clandestiene ‘postbussen’ was gevestigd. Daar leerde Louis ook mijn koerier Leo Lubka (Mijn kleine oorlog) kennen die, op twintigjarige leeftijd, de dood in Auschwitz-Birkenau zou vinden.

Na de oorlog verzorgde Boon ‘het geestesleven’ op het dagblad De Rode Vaan. Het was er prettig met hem samen te werken, al heeft hij daar naderhand nogal bitter over geschreven. Ongetwijfeld moest er dagelijks worden opgetornd tegen de toenmalige secretaris-generaal van de partij die een uitsluitend politieke krant wilde. Maar Louis heeft wel overdreven met de bewering dat De Rode Vaan een vertaling van Le Drapeau Rouge moest zijn. En dat dit niet het geval was, althans toch niet in die eerste periode, was mede te danken aan Boon zelf.

Desbetreffend hoeft maar te worden verwezen naar zijn reportages in de krant over ‘Holland door de voorruit gezien,’ ‘Brussel een oerwoud,’ het stripverhaal ‘Proleetje en Fantast,’ e.a. met illustraties van Maurice Roggeman.

Ongetwijfeld was Louis in zijn kommunistentijd reeds de non-conformist zoals men hem altijd heeft gekend. Dat hij De Rode Vaan moest verlaten was evenwel niet daaraan te wijten, wel aan de steeds verslechterende financiële toestand van de krant, al werden de redacteurs zoals alle vrijgestelden van de k.p. bar slecht betaald. Boontje werd trouwens gedeeltelijk opgevangen door Front, het weekblad van het

[p. 14]

Onafhankelijkheidsfront, de verzetsorganisatie waarin de k.p. toenmaals een doorslaggevende invloed had. Hij liet er tal van bijdragen verschijnen over kunstenaars, o.a. over de Nederlander Nico Rost en men vindt er ook de aanzet van latere boeken zoals De Kapellekensbaan en Zomer te Ter-Muren in terug. Het is ook in Front, meen ik, dat hij voor de eerste maal tekent met ‘Boontje’, zoals dit later de regel zou worden voor zijn bekende hoekjes in Vooruit. Waarom ‘Boontje’? Is het om dezelfde reden als Van Gogh: ‘Je suis un peintre ouvrier, si je signe Vincent c'est comme si je te tutoyais.’

Moeder Marie, een volksvrouw, vrouw van een spoorwegmachinist, die mijn pleegmoeder was geworden toen ik om politieke redenen het ouderlijk huis had moeten verlaten, had grote verering voor Louis. Zij schreef zelfverzekerd over de arbeidersstrijd en Louis, die er dikwijls aanliep, moest er dan zijn mening over zeggen. Moeder Marie sprak hem steeds aan met ‘Boontje’: ‘Ha, Boontje, hoe is 't nog?’ En zo is Louis zich ook gaan noemen in zijn literaire betrekkingen met ‘zijn’ volk via zijn hoekjes, alhoewel zijn vader en wellicht ook zijn grootvader op dezelfde manier door de volksmensen werden aangesproken.

Zijn leven lang, van De Vlam, doorheen de vrieskelders van de brouwerij, als gevelschilder, via De Rode Vaan en Front tot Vooruit, kandidaat van de bsp voor de gemeenteraadsverkiezingen, is L.P. Boon verankerd geweest in de linkse beweging. Dat hij kandidaat op een verkiezingslijst was nam hij zelf niet au sérieux. Hij was het omdat het hem werd gevraagd. En hij wilde zich daaraan niet onttrekken. Maar een keurslijf van denken of de carcan van een organisatie lag hem niet. Marx dacht dat de mens een produkt van zijn sociaal milieu is. Dit is dan wel heel toepasselijk op Louis. Het grootste deel van zijn leven verklaart waarom hij, met zijn weergaloos talent, de schrijver van het socialisme is ‘trotz alledem’. Louis doet me denken aan dit lied van Wolf Bierman: ‘Und ob es mir schwer wird und ob es mir leicht ist, ich geh unsern Weg, geh mit Sehnsucht und Zorn...’ Zorn: de boze Boon zoals het Vlaamse weekblad Knack hem noemde bij het verschijnen van Het Geuzenboek. Sehnsucht: de lieve kameraad, de wapenbroeder.

Op 27 november 1978 ontving ik van hem deze korte brief:

‘Dag Bert, jongen,

Een paar maanden geleden las ik in de Voor Allen een zeer schoon stuk van u over de fameuze familie De Vis. Zijt ge zinnens om daar iets mee te doen? Mijn Geuzenboek is af en reeds naar de uitgeverij en mijn handen jeuken om aan iets nieuws te beginnen. Dus... moest ge echt niet van plan zijn om die geschiedenis uit te werken, dan hoorde ik graag of ge daar dokumentatie over hebt, ook nog waar ik meer kan halen of vernemen. Hopend op een bloemrijk antwoord, veel liefs van uw oude wapenbroeder en een zoentje voor Yvette.

Louis.’

Het was hem hier te doen over een familie van grootgrondbezitters uit Aalst die zich had verrijkt op het zweet van vele kleine boeren. Een familie waarvan de laatste generatie, broeders en zusters, mekaar schraapzuchtig dwaas hadden moeten zweren geen huwelijk te zullen aangaan opdat het bezit niet zou worden verdeeld. Ze noemden dat: ‘ni mariage ni partage.’ De laatste De Vis overleed in november 1978, oud en armoedig levend tussen zijn vele vervallen bezittingen. Verbeten had L.P. Boon zich op deze geschiedenis gestort. Aan dat boek, alweer over uitbuiting en verdrukking, woede en onmacht, was hij bezig toen de dood hem trof.

12 december 1979