Maatstaf. Jaargang 28

[p. 91]

Jan C. Brokken Het huis achter de wereld

aan F.C. Terborgh

Na de oorlog was hij in Paré Paré gebleven. William Weismuller woonde in een groot stenen huis dat halverwege een heuvel lag en overwoekerd werd door pezige ranken bougainville. Aan de achterkant van de woning was een breed bamboe terras geplakt dat uitzicht bood over de stad en over de baai met zijn grijswitte zandstranden. Weismuller zat vaak op die veranda, onderuitgezakt in een rieten stoel, het hoofd een weinig voorovergebogen, de handen gevouwen, roerloos. Alleen zijn ogen bewogen, die flitsten pijlsnel heen en weer, op zoek naar de details die hem houvast verschaften.

Hij wist precies hoeveel palmen er langs de zeeinham stonden. Elke maand telde hij ze om na te gaan of de inlanders geen bomen hadden gekapt. Volgens Weismuller waren er tussen 1945 en 1979 geen palmen verdwenen. Langs de baai stonden zeshonderdzevenenvijftig klapperbomen. Deze waarneming stelde hem gerust, er mocht niets veranderen, zijn leven moest even veilig en ingesloten blijven als de baai, die eeuwig glinsterende spiegel waar gammele Makassaarse schuiten beschutting zochten voor tornado's en orkanen. De zeelieden noemden die baai Het huis achter de wereld. Hij keek er graag naar, naar dat huis achter de wereld. Het water rimpelde nooit, 't veranderde alleen vaak van kleur.

Iedere morgen om half zeven stond hij op. Voor hij naar de badkamer liep boog hij het hoofd, alsof hij iemand groette. Hij nam een douche, schoor zich en ontbeet op het terras. Met zijn ogen half dichtgeknepen staarde hij naar het water en naar de driemasters die voorbij kwamen varen. Die houten schepen waren op weg naar Menado en Makassar, plaatsen waar hij samen met Anne had gewoond, in een ver verleden. Aan dat woord had hij overigens een hekel, want nooit is iets werkelijk voorbij. Terwijl hij naar de baai tuurde rookte hij zijn eerste sigaret. Op dit vroege uur kreeg hij zijn beste invallen. Vaak mijmerde hij over de Makassaarse zeelieden die hun eenzaamheid als een verworven recht beschouwden waar ze trots op waren. Iemand die het lef had hun rust te verstoren noemden ze een onrechtvaardige. Deze logika vond hij onverbeterlijk.

Een van zijn verhalen had hij aan die Makassaarse zeevaarders opgedragen. Het ging over een man die zich om niet nader genoemde reden uit het leven terugtrok. Hij kocht een huis dat uitkeek over een baai. Zijn dagindeling was even strak als die van een gevangene. Op een dag versliep hij zich, inplaats van om zes uur werd hij om negen uur wakker. Woedend draaide hij de wijzers van de wekker drie uur terug. Het uurwerk kon deze forse ingreep niet verdragen. De wijzers verschoven niet meer. Het was een kort en sober verhaal dat als titel droeg: Het huis achter de wereld.

Hijzelf had zich nooit verslapen. Zijn Makassaarse dienstbode die hij Marie noemde kon dat bevestigen. In de regentijd en ook in de droge periode stond hij om half zeven op en geen minuut later. Marie hoefde nooit op de deur van zijn slaapkamer te kloppen, hij werd altijd uit zichzelf wakker. ‘Mijn wekker,’ zei hij haar

[p. 92]

eens, ‘zit in mijn kop, of zo je wilt: in mijn benen. Want om precies half zeven spring ik uit bed. Dan voel ik een tinteling in mijn kuiten.’ Marie had hem lang aangekeken toen hij dit zei, met de wijze blik in haar ogen, vermengd met een vleugje meelij waarop alleen rijpe vrouwen het patent lijken te hebben. Bijna beschroomd had zij met haar wijsvinger naar zijn lange magere benen gewezen. Zij had gezucht: ‘Dat komt door de reumatiek, mijnheer!’

Zeker een uur lang bleven ze pijnlijk aanvoelen, die benen. Hij strekte ze op het terras, voorzichtig, alsof hij bang was dat ze zouden breken. Hij at daar rijst, een papaya, dronk een kop koffie en rookte een sigaret. Bewegen deed hij zich zo min mogelijk, dat vond hij te gevaarlijk. Alleen op woensdag stond hij halverwege het ontbijt op. Om precies twintig minuten voor acht drukte hij zijn verrekijker tegen zijn oude vermoeide ogen. Op dat tijdstip liep tot de soevereiniteitsoverdracht (een woord dat zijn maagzuur deed opborrelen) de pakketboot van de kpm de haven van Paré Paré binnen. Het schip bracht een brief van zijn moeder voor hem mee. Na 1949 had hij geen post meer ontvangen, de boot was weggebleven, de verbindingen met Europa waren verbroken, maar toch was hij naar het schip blijven uitkijken. Na een paar minuten onderscheidde hij de zwartrode pijp en de Hollandse vlag die futloos naar beneden hing. Hij voelde zich dan onrustig worden. Om dat gevoel ging het hem, niet om wat hij meende te zien. Een mens ziet te veel en voelt te weinig, die wijsheid had hij gedurende zijn zeventigjarig leven opgedaan. Van zijn vrienden was er niet een de natuurlijke dood gestorven.

Om tien minuten voor acht liet hij zijn verrekijker zakken. Hij trok zijn kamerjas recht en ademde met korte heftige stoten. Weismuller liet zich in de rieten stoel vallen en mompelde ‘sodeju’. Hij voelde een steek tot in zijn billen en zijn botten kraakten. Hij nam vlug een paar slokken koffie en rookte haastig een sigaret. Na twintig minuten zei hij steevast: ‘Het wordt tijd dat ik me aan ga kleden, zodadelijk komt de briefbesteller.’ Hij sprong uit zijn stoel op en mompelde opnieuw: ‘sodeju.’

Hij kleedde zich met zorg, op woensdag en ook op andere dagen. Wit overhemd, witte broek, witte sokken, en om zijn hals een sjaaltje. Het was van Makassaars zijde, dat donkerpaarse sjaaltje, het verborg het litteken in zijn hals. Wanneer hij het omgeknoopt had, ging hij voor Marie staan en vroeg hij, terwijl hij aan de punten van zijn snor draaide en tevreden glimlachte: ‘Vertel 's, hoe zie ik er uit?’ Zij nam hem dan met haar donkere ogen op, kreeg een blos op haar egaalbruine wangen en zei: ‘Ongeschonden.’ Dat vond hij een compliment.

De tijd had hem inderdaad niet geschonden. Het litteken niet meegerekend hadden de vijftig tropenjaren geen grove lijnen in zijn gezicht achtergelaten. Onder zijn ogen lagen geen diepe wallen en zijn wangen waren niet ingevallen. Het vel van zijn handen zat nog tamelijk strak om het been, de aderen lagen diep verborgen onder de lichtbruine huid. Zijn ouderdom manifesteerde zich alleen in zijn botten en zijn ogen, maar dat zag je er van de buitenkant niet af.

Hijzelf was ingenomen met zijn uiterlijk dat hem veel jonger maakte dan hij in werkelijkheid was, hij ging iedere dag voor Marie staan en wachtte op het compliment. De grote regelmaat waarmee hij leefde, meende hij, had zijn lichaam geconserveerd, en daar kon hij wel eens gelijk in hebben.

Klokslag tien uur liep hij zijn studeerkamer binnen. Omdat hij door niemand gestoord wilde worden draaide hij de sleutel van de deur twee keer om. Het was niet meer dan een gewoonte, hij werd door niemand lastig gevallen, Marie deed de boodschappen en het huis telde geen andere bewoners. Bezoek kreeg hij nooit, of in ieder geval: uiterst zelden. Maar als hij de deur niet op slot had gedaan kon hij zich niet concentreren. Hijzelf noemde het een afwijking, een afwijking waar hij trots op was, die hij cultiveerde. Marie daarentegen kende er symbolische waarde aan toe. Voor dat woord had Weismuller enkel minachting. ‘Alles is symbolisch,’ zei hij. ‘Dus niets.’ Daar had Marie niet van terug.

[p. 93]

De luiken in het ruime vertrek waar de kleur bruin overheerste stonden half open. De ochtendzon wierp een hard fel licht op de duizenden boeken die tegen de linkerwand stonden. Ze kwamen zelden van hun plaats, die in geiteleer gebonden boeken, maar hun aanwezigheid kon hij niet missen. Ze hoorden bij hem, zoals zijn zegelring hij hem paste.

Met een zeker gevoel voor ceremonie nam hij achter zijn breed bamboe bureau plaats dat kraakte als welkomstgroet. Hij zette zijn ijzeren brilletje op (voor het schrijven had hij een speciale bril, een bril die licht vervormde) en veegde met een papiertje zijn pen schoon. Om precies vijf minuten over tien begon hij te schrijven.

Weismuller schreef omdat hij van het regelmatige geluid van zijn krassende pen hield, niet om te publiceren. In 1951 was zijn tweede en laatste boek verschenen, een verhalenbundel die evenveel fouten als woorden telde. De drukproeven had hij pas gekregen toen het boek in Holland was uitverkocht. Toegegeven, de oplage was klein, vijfhonderd exemplaren, maar wat klein is hoeft nog niet mismaakt te zijn.

Op de dag dat hij het boek in handen had gekregen (uitgerekend een donderdag) was hij voor het laatst in zijn leven kwaad geworden. Hij had een brief aan zijn uitgever gestuurd die stijf stond van de vloeken en hij had hem verboden het boek te herdrukken. Daarna had letterkundig Nederland niets meer van hem vernomen.

Hoewel zijn woede snel gezakt was kon hij niet anders dan knarsentandend aan die fouten denken. Het is niet prettig als je jezelf een spiegel voorhoudt en je gezicht blijkt met pukkels bezaaid te zijn. Paré Paré heet in het boek vijf maal Pere Pere en drie maal Pera Pare en Anne (wier zwoele lippen tot zoeloe lippen waren omgevormd) wordt wisselend Anna, Anny, Annie en Anno genoemd. Welke stommeling kon zoiets op papier krijgen? Alleen een zetter van achter de dijken. Hij had besloten zijn manuscripten niet meer op te sturen. Weismuller schreef ieder jaar een verhaal van op de kop af vijfenvijftig pagina's. Met kerst wierp hij het manuscript in zee. De volgende dag begon hij met frisse moed aan een nieuw verhaal.

Sinds 1951 had hij geen dag overgeslagen, iedere morgen was hij vanaf tien uur in zijn studeerkamer te vinden. Drie uur later sloeg hij zijn schrift dicht en borg hij zijn pen op. Hij zuchtte diep, sloeg met zijn vuist op het bureau en zei: ‘Potdomme, wat een slavenarbeid.’

Weismuller schreef om in beweging te blijven. In wezen, vond hij, is schrijven even nutteloos als de honderd meter in tien seconden lopen.

Het enige voordeel is dat je niet stil blijft staan. Over een zin deed hij niet lang, een paar seconden hooguit, maar hij herschreef hem zeker duizend maal. Haast had hij niet, hij hoefde niet beroemd te worden, hij wilde alleen zijn pen op en neer zien gaan.

Met stramme benen liep hij om kwart over een naar het eethuisje van Jau Sie Heng aan de haven. Hij had daar zijn vaste plaats, aan het tafeltje tegen de muur, schuin onder de reclameplaat van de blonde vrouw die met een gulle glimlach Bintang-bier aanprees. Voordat hij ging zitten wierp hij een blik op die uitzinnige dame. Haar tanden waren vergeeld, die plaat hing daar al dertien jaar.

Naar variatie verlangde hij niet, hij at iedere dag hetzelfde. Gekookte garnalen, rijst met sambal, geroosterde vis en gebakken banaan. Een voedzame maaltijd maar lichtverteerbaar en zo hoorde het ook want hij wilde mager blijven. Meestal wisselde hij een paar woorden met de halfbloed Marius Limboto, de rijsthandelaar die hij nog uit Makassar kende. Hij zat altijd aan hetzelfde tafeltje bij het raam, voorovergebogen, de mond half open, de kin verborgen in massa's gerimpeld vel. Zijn grijze haren waren nat van het zweet en zijn kuif plakte aan zijn voorhoofd vast. Tijdens het eten sloeg hij de vliegen dood die op de rijstgeur afkwamen. Als er een het lef had op zijn wang neer te strijken, sprong hij van zijn stoel op en zwaaide wild met zijn armen om zich heen. Die beestjes eisten al zijn aandacht op.

[p. 94]

‘Geen nieuws, Limboto?’ vroeg hij zodra de man weer was gaan zitten. Weismuller sprak die woorden duidelijk uit, niet alleen omdat Limboto op twintig passen van hem vandaan zat, maar ook omdat hij zijn slachtoffers onophoudelijk bespiedde. Het kostte Weismuller moeite zijn concentratie te breken.

Zonder op te kijken schudde Limboto zijn oude gerimpelde kop. ‘Geen nieuws,’ bromde hij.

‘En de prijzen?’ vroeg Weismuller dan, terwijl zijn ogen venijnig begonnen te lachen.

Limboto kreeg een droeve trek rond zijn mond en riep bozig: ‘De prijzen kelderen.’

Kwasi mistroostig schudde Weismuller het hoofd en zuchtte: ‘Het wordt ook nooit beter.’ De malaria-lijder keek niet op, hij loerde naar een vlieg en gorgelde met zijn van de kinine rauw geworden stem: ‘Nee, nooit beter.’

Vervolgens begon Weismuller aan zijn garnalen.

Voor hij naar huis liep bleef hij een kwartiertje op de kade staan. Zo vroeg in de middag veranderde de baai plotsklaps van kleur. Snotgroen werd hij inplaats van azuurblauw. Dat kwam door de nevel die voor de zon schoof en het scherpe licht filterde. De hitte werd dan ondraaglijk in Paré Paré, hij drukte als een natte zakdoek tegen je gezicht.

Weismuller groette de havenarbeiders die balen rijst naar de schepen droegen. De mannen keken niet op of om, ze sjokten de loopplank op en wisten met hun linkerhand het zweet van hun gelaat. Weismuller mompelde geheel in zichzelf gekeerd: veertig balen rijst voor veertig stokjes. Die woorden speelden als een melodie door zijn hoofd, ze kwamen zeker vijf keer per dag bovendrijven. Als hij thuiskwam herhaalde hij ze voor Marie. Veertig balen rijst voor veertig stokjes. ‘Slavenwerk.’ Marie legde dan haar hand op zijn schouder en zei: ‘U bent moe.’

's Middags sliep hij. Het muskietennet dat rond zijn bed hing wiegde zachtjes heen en weer op de wind die van de baai kwam. Dat lauwe vochtige briesje glipte door het gaas heen, schoof onder de lakens door en kroop in zijn botten.

Om precies vijf minuten voor vijf veroorzaakte het de kramp in zijn kuiten. ‘Sodeju,’ schreeuwde hij en dan sprong hij uit bed.

‘Zou er niets tegen te doen zijn?’ vroeg hij aan Marie als zij de thee in de salon serveerde, de enige plaats in huis waar het op dat moment van de dag koel was.

Marie zei steevast: ‘Nee.’

Voordat hij het kopje van Chinees porcelein aan zijn lippen zette las hij drie pagina's uit Bontorio van H.J. Friedericy, een boek over verval, verloren macht en gebroken traditie. Hij kende het uit zijn hoofd, maar toch sloeg hij het iedere middag open om te verifiëren of hij het inderdaad van buiten kende, komma's en punten incluis. Zacht mompelend reciteerde hij de zinnen en soms wierp hij een blik op de pagina's. Marie vermoedde dat hij op deze manier zijn geheugen controleerde. Begin april had hij het boek in de hoek van de kamer gesmeten en ‘shit’ geroepen. Een onbekend woord voor Marie, maar de hulpeloze blik in zijn ogen had voor zichzelf gesproken: zij was geschrokken. De volgende dag had hij het boek weer voorzichtig op het bamboe tafeltje naast zijn stoel gelegd en ‘prima’ geroepen. Met dat woord had zij geen moeite.

Drie koppen thee dronk hij, en daarna maakte hij een wandeling in de omgeving van Paré Paré. Meestal bleef hij twee uur weg, een enkele keer iets langer. Marie wist niet waar hij heen liep, alleen het doel van zijn zondagse wandeling was haar bekend: de christelijke begraafplaats aan de weg naar Maros, op drie kilometer afstand van de stad, een kleine drie kwartier lopen. Daar lagen de meeste van zijn kameraden en Anne. Allemaal vermoord. De een omdat hij te weinig rijstbalen had gedragen, de ander omdat hij gelachen had om de kampcommandant, de derde omdat hij geweigerd had te buigen voor de Zon. En Anne, Anne was gedood door Amerikaanse bommen, een kleine vergissing van een generaal. Verkeerde doelen, een fout op een papiertje, door te veel bier misschien, sigaretten, wijven, ach, zulke dingen gebeuren.

Op de terugtocht zag Weismuller de nacht val-

[p. 95]

len, plotsklaps, alsof iemand het licht in het Huis achter de wereld uitdeed. Op dat moment voelde hij een rilling over zijn rug lopen.

Moe en bezweet streek hij op het terras neer. Marie was achter hem aangelopen en zei: ‘Vat geen kou.’ Zij reikte hem een deken aan die hij over zijn benen legde. Soms trok zij die deken iets hoger, tot aan zijn middel.

Van het dak kwam het geritsel van de bougainville op het aanhoudend zuchten van de westenwind. Volgens de inlanders droeg die wind de dood met zich mee. Als Weismuller het ene been over het andere sloeg kraakten zijn botten. ‘Zou er iets aan te doen zijn?’ vroeg hij dan weer.

‘Nee,’ zei Marie, die onderwijl de tafel dekte. Zij serveerde rijst met sambal en gebakken vis. Op tafel zette zij een petroleumlamp waar de vliegen op afkwamen. Soms blies de wind die lamp plotseling uit. Noch Weismuller noch Marie hadden dan een labberkoeltje gevoeld. Het was een geheimzinnige wind die uit het westen kwam, een verlegen wind die bijna onzichtbaar zijn wil opdrong. ‘De kleine satan,’ noemde Weismuller hem.

Als Marie de kroepoek had gebroken nam zij tegenover Weismuller plaats. Jaren geleden had hij haar gevraagd de tafel met hem te delen. Hij had er een voorwaarde aan verbonden: dat zij haar mond zou houden. Niet omdat hij vreesde dat zij hem zou vervelen (uit het weinige dat ze overdag zei wist hij dat ze intelligent en origineel was), maar omdat hij naar volstrekte rust verlangde. Marie hield zich stipt aan dit verbod, ze zei nooit een woord, je hoorde haar nauwelijks ademhalen.

De maaltijd duurde lang, zeker anderhalf uur. Weismuller at langzaam, schraapte geduldig de vis van de graad en nam kleine happen. Zijn kaken bewogen nauwelijks, hij leek het voedsel op te zuigen. Sinds de oorlog had hij last van zijn darmen, als hij te snel at begonnen zijn ingewanden te rommelen. Dan moest hij de hele nacht winden laten.

Marie was altijd veel eerder met eten klaar.

Na de laatste hap rijst schoof zij haar bord opzij en legde zij haar handen in haar schoot. Op haar egaalbruine wangen verscheen een blos, haar lippen begonnen te trillen en langs haar hals gleed een druppel zweet. Zij draaide haar hoofd af en keek naar de stad, naar de houten huizen met hun plaatijzeren daken die glommen in het melkwitte licht van de opkomende maan.

's Avonds was Paré Paré even doods als een dorp in de bergen. De lichten gingen een voor een uit en alleen de felrode neonreclame op een bar bij de haven bleef branden. Drink Coca Cola, gebood hij, en bijna pinnig dacht ze: nee.

De enige geluiden die na negenen van beneden kwamen waren het vrolijke geschreeuw van kinderen, het regelmatige geklaag van de tjitjaks en het zingen van de vrouwen onder het stampen van de rijst. Soms zong zij in gedachten mee en dan voelde zij zich langzaam wegglijden, de heuvel af, de stad in, en tegelijkertijd wilde zij opstaan en wegrennen naar zee. Maar op zulke momenten haalde Weismuller zijn neus op alsof hij het gevaar rook en dan bleef zij onbeweeglijk zitten.

Haar lange gitzwarte haren hingen in slierten op haar schouders, het zweet brak haar aan alle kanten uit. Zij voelde zich niet op haar gemak, was opgewonden, door Weismuller's blik misschien die haar lichaam betastte. Minutenlang zat hij haar aan te kijken, het hoofd licht voorovergebogen, de ogen half dichtgeknepen, terwijl hij de rijst met sambal wegslikte. Hij nam haar van top tot teen op, ongegeneerd omdat hij vermoedde dat zij het niet merkte. Onderwijl zocht hij naar woorden, naar zinnen die ritme bezaten, zinnen die hij de volgende dag in een ruk kon opschrijven, om ze vervolgens te verbeteren, eindeloos te verbeteren. Hij schreef aldoor.

Marie bleef hardnekkig naar de stad kijken, zij wilde hem niet storen. Nooit was het bij haar opgekomen hem tijdens de maaltijd ook maar een ogenblik aan te kijken. Soms zei hij wel wat, bijvoorbeeld: ‘de baai is zo wit als sneeuw,’ maar zelfs dan draaide zij haar hoofd niet om. Zij wist bovendien niet wat sneeuw was.

[p. 96]

Als zij de afwas had gedaan (en hij een pijp had gerookt en geheel in zichzelf gekeerd een paar zinnen had geformuleerd die hij de volgende dag aan het papier kon toevertrouwen) nam hij haar mee naar zijn slaapkamer.

Hij sloot de luiken en stak de petroleumlamp aan die op de vloer stond naast zijn bed. Hoewel het huis op het electriciteitsnet was aangesloten gaf hij er de voorkeur aan die lamp aan te steken omdat hij een zacht geel schijnsel verspreidde en grillige schaduwen trok op de muren en het plafond. De lamp plofte even, walmde, en Marie snoof de zware petroleumgeur op die haar aan de kampong deed denken.

Haar lippen trilden nog steeds.

Terwijl hij zijn bril op het nachtkastje legde en zijn sjaaltje afdeed waardoor het litteken in zijn hals weer zichtbaar werd, schoof zij haar sarong recht en wiste zij het zweet van haar voorhoofd. Hij nam plaats in de hoge rieten stoel en zij kwam naast hem staan. Haar armen hingen slap langs haar lichaam, haar rug kromde zich en zij ademde met korte stoten. Zonder haar aan te kijken knoopte hij haar blouse los en liet hij zijn handen langs haar borsten glijden. Zij staarde naar het plafond, naar de schaduwen die zich geheimzinnig aaneenregen en naar de salamanders die deze schimmen ontweken. Zijn handen kleefden aan haar harde puntige borsten vast die nat waren geworden van het zweet.

Hij kneep voorzichtig, boog zich voorover, bracht zijn gezicht tot vlak bij haar blouse, kneep harder. Na een paar minuten hijgde hij.

Zij sloeg hem dan hard op zijn vingers en draaide zich met een ruk om. Driftig tikten haar slippers op de plavuizen van de gang. Als Weismuller zich uitkleedde hoorde hij de deur van haar slaapkamer met een doffe klap dichtslaan. Hij blies de lamp uit en schoof tussen de lakens. Even later snurkte hij.

Zo ging het iedere avond. 's Ochtends om zes uur riep hij met een stem die bijtend sarcastisch klonk: ‘Leve de Jappen.’ Op dat moment kwam de zon boven de horizon.