Maatstaf. Jaargang 28

[p. 78]

J.P. Guépin De listen van het geheugen

Het was heel gewoon begonnen. Of liever, al het ongewone dat Eppo overkwam had als basis iets dat wij ook wel kennen. Als we heel erg vermoeid zijn kan het ons gebeuren dat op ons netvlies voor het inslapen, temidden van alle sterren, en paarse, rode en gele vlekken, die trillend opkomen, aangroeien en weer verdwijnen, opeens met fotografische helderheid een gezicht verschijnt, zo herkenbaar afgetekend dat het niet anders kan of we moeten dat gezicht ergens hebben gezien. Maar waar, wie is het? Het is nutteloze moeite in de herinnering te zoeken. Het gezicht is er, het verdwijnt weer, het maakt eventueel plaats voor andere, al even preciese en kleine kleurenfoto's, en dat alles volkomen onafhankelijk van onze wil. En we weten niet wie het zijn! Verbeelding, of list van het geheugen?

Deze ervaring had Eppo een keer gehad, maar in zijn geval was het gezicht van een zo verbijsterende intensiteit, en het bleef ook zo lang op zijn netvlies geprent - wat hij ook deed, ergens anders aan denken, verliggen in bed - dat Eppo ernstig van zijn stuk raakte. Maar natuurlijk niet alleen door dit visioen. Eppo had de laatste jaren meer reden gehad aan de betrouwbaarheid van zijn geheugen, en de voorstellingen die het opriep, te twijfelen. Ook zulke ervaringen zijn, neem ik aan, gewoon. Is het immers niet veel verbazingwekkender dat wij over het algemeen zo goed droom of verbeelding van de werkelijkheid kunnen scheiden? Datgene wat wij in de verbeelding hebben beleefd, wellicht gestimuleerd door lectuur - zoals dat kampvuur op de bodem van een meer - ook al zien we het in de herinnering nog zo levendig voor ons, het is, zo voelen wij - maar met wat voor gevoel - niet echt. Maar ook als voor dat onderscheid een speciaal gevoel bestaat, misschien verwant aan het gevoel van wanklank dat ons waarschuwt als wij liegen, hoe weten we dat dat gevoel zelf ons niet kan bedriegen. Neem nu mijn geval. Onlangs was ik terug in Orvieto, een stadje dat ik twintig jaar geleden voor het eerst en laatst bezocht heb. Ik was er toentertijd met al het vermogen tot het opdoen van nieuwe ervaringen dat bij de jeugd past, gelukkig geweest, tijdens mijn wandelingen door de pittoreske straatjes, en toen ik uitkeek vanaf de wallen over de vlakte van Umbrië, en een aankomende trein vanuit de verte volgde. Ik zie nog goed voor me hoe ik, naar beneden kijkend op een boomgaard een meter of tien lager, een bruine monnik een peer zag plukken. Maar was dat wel zo? In welk seizoen was ik er eigenlijk? Herinner ik mij niet bijvoorbeeld eerder een scène uit het een of ander boek, van Van Schendel, of Aart van der Leeuw? Zijn er subtiel woorden tussen gekomen die op zijn minst de herinnering wat hebben veranderd? Ik heb zo vaak over mijn verblijf in Orvieto verteld dat ik mij mijn eigen verhaal beter herinner dan de werkelijkheid. Zo'n vertekening wordt niet alleen door de woorden veroorzaakt, maar ook door afbeeldingen. Ik wist dat de gevel van de dom kleurrijk was, maar ik was uiteraard de preciese voorstellingen vergeten. Nu, na mijn recente wederkomst, zie ik eerder een prentbriefkaart voor me, en wat het interieur betreft zie ik de horizontaal grijs met roze (?) gestreepte zuilen

[p. 79]

helemaal niet zoals ze zijn. Met zonderlinge hardnekkigheid zie ik ook nu nog een blauwachtige foto in grof raster voor me, zoals de foto's die in oude reisgidsen voorkomen. De wolkenkrabbers van New York, ik heb ze gezien, ik ben er geweest, maar de roodbruine kleuren tegen een helblauwe hemel komen wel heel duidelijk uit de prentbriefkaarten en toeristenfolders. Maar, zo kan men mij tegenwerpen, was er dan niet het floers van tranen dat Rudy Kousbroek zo goed kan beschrijven en dat als kenmerk van het ware kan gelden bij de confrontatie met het verleden? Nee hoor, aan die test geloof ik niet, maar ik lijd ook niet door mijn gebrek aan emotie. Ik vond Orvieto interessant, ik was blij er terug te zijn, en ik heb niet het gevoel dat er iets met me mis is als ik zo reageer. Ik denk dat wat ik over mijn ervaringen schrijf heel gewoon is voor de doorsnee mensen waar ik mezelf graag toe reken, en ik meen dat wie, zoals Eppo, ernstig onder de twijfel aan de werkelijkheidswaarde van zijn herinnering gebukt gaat, daarin een symptoom openbaart van een wellicht eerst nog onschuldige geestesziekte, zoals ook de kennelijk onstuitbare domheden die alle filosofen wel moeten debiteren als zij voor het door henzelf geschapen probleem van de adequatio rei ad intellectum een oplossing zoeken, aan mij toch een symptoom openbaren, nog niet meteen van de ziekte van alle filosofen, maar dan toch van het ongezonde van de onbegrensde filosofische doordenking. Maar Eppo die, denk ik, wat ouder is dan ik, leed. Hij was geobsedeerd geraakt door de werking van zijn geheugen en hij was bang geworden de greep op de werkelijkheid te verliezen. Nu al kwam de gedachte telkens weer bij hem op dat hij, in plaats van in de werkelijkheid, in een museum rondliep waar de dingen onaanraakbaar achter glas lagen. Wat zou het hem trouwens kunnen baten als hij de dingen: een bord, een leuning, de grond, kon aanraken? Niets was van hem, want ook de vertrouwde voorwerpen om hem heen, die hij wel bezat, maar wat is ‘bezitten’, kwamen hem wonderlijk stil en bedreigend voor. Zelfs bij eten en paren, die toch het meest intieme, en dus intense, kontakt met de werkelijkheid en de wereld van de ander kunnen waarborgen, in afwachting van die laatste confrontatie die ons wellicht op het sterfbed zal geworden - dan is er, hoop ik, even tijd voor weemoedige reflectie -, deden hem eerder denken aan eten en paren en soms per ongeluk aan ander eten en paren met een ander.

En Eppo had rijdend in zijn auto bij Leidschendam een alp gezien. Twee mogelijkheden: of de alp was een hallucinatie geweest, of zijn herinnering bedroog hem. Beide mogelijkheden waren even verontrustend. En dan die gaten in zijn geheugen. Willekeurige momenten van zijn leven, onbetekenende straathoeken, mensen die geen enkele rol hadden gespeeld kon hij zich zonder moeite voor de geest roepen. Interieurs waar hij jarenlang in had gewoond, vriendinnen waar hij verhoudingen mee had gehad, ze waren in een amorfe massa verzonken, met in het onduidelijk gewriemel hier een hoek van een tafel, daar een haardos, een wimper, een anonieme blote borst. En dit alles stond in kontrast met dat meisjesgezichtje dat hem die ene keer voor het slapen gaan zo haarscherp was verschenen. Dat beeld kwam nooit meer terug, hoe hij ook zijn best deed. Maar de herinnering aan dat beeld kon hij wel oproepen, helaas te sterk gesteund door woorden: de grote zwarte ogen, het haar in een paardestaart, en die mond. Wat drukte de mond uit met zijn naar beneden getrokken hoeken? Wanhoop, verwijt?

Alweer moet deze vertelling een aanloop nemen in een algemene overweging. Hoe vaak overkomt het ons niet dat wij, wanneer wij op vrijdagavond op het station onze verloofde afhalen, al turend op zoek naar het zo bekende gezicht, in de meest willekeurige en onwaarschijnlijke vrouwen al ons geliefde menen te ontwaren. Hoe sterk blijkt dan de macht van het verlangen. Met iets van schaamte realiseren wij ons dan weldra dat deze vrouw die zo onelegant met haar koffer zeult, wel misschien de kleur van het haar gemeen heeft, maar niets van de bescheiden en toch intelligente blik, niets ook

[p. 80]

van het uitstekende figuur, deelt met onze geliefde. Maar toch, een moment zagen wij haar in haar.

Van deze mogelijkheid ons verlangen te projecteren in de meest ongelijke of onwaardige gestaltes begon Eppo arglistig gebruik te maken. Ik hoef niet uit te weiden over de ergernis, het blozen, de honende blik en soms ook de tegemoetkoming die zijn nieuwe gewoonte naar meisjes te staren opriep. Het gaat mij erom dat zijn streven door oefening vruchten afwierp voor hemzelf. Daar, in een flits, zag hij haar zwarte haren, haar grote ogen, haar tragische mond. Weinig kon het hem dan schelen dat ogenblikkelijk daarna de schijn moest wijken voor de werkelijkheid.

Maar nu maakte Eppo uit gebrek aan ernst twee fouten. De eerste was dat hij, juist omdat de herinneringen uit zijn verleden tot zijn ergernis zo onaangedaan waren, zo zonder de bijpassende emotie, al zijn verlangen naar geluk in heimwee omzette naar een toch al verknoeid en trouwens onbekend verleden, en zodoende al zijn resterend vermogen tot liefde in een drogbeeld investeerde, in plaats van in zijn vrouw, met wie hij toch de ouderdom tevreden had kunnen slijten. De tweede was dat hij niet konsekwent genoeg handelde. Hij stond niet toe dat zijn liefde, op literaire wijze, zijn hele leven doordrong, maar hij bewaarde hem voor zijn vrije ogenblikken om er met welbehagen aan te zitten denken. Maar daardoor moest hij wel des te acuter de ijdelheid beseffen, niet alleen van zijn gevoel voor de onbekende, maar van al zijn gevoelens.

Een grote liefde is geen vakantie-aangelegenheid. En toch zocht hij haar voornamelijk tijdens vakanties, en dus rustig ver van huis. Het had eerst nog weinig te betekenen dat het visioen aan ongemerkte veranderingen onderhevig was: de paardestaart was weldra vervangen door moderne losvallende lokken, en waar het leek dat het ontbrekend lichaam alle vormen aan had kunnen nemen, bleek zijn geliefde om onverklaarbare redenen steeds duidelijker over de dubbelzinnigheid van een slank, haast jongensachtig lichaam te gaan beschikken.

Ogenblikken van ontroering: in de Opéra Comique te Parijs tijdens een slechte opvoering van Scènes de la Vie de Bohème, opeens in een Spaanse folkloristische episode: daar die buiging achterwaarts van de gitaanse! In Venetië, op een bruggetje aan het eind van de Campo Manin: daar tekende haar silhouet zich af tegen een donkere achtergrond, slank in mantelpak, de heup zijwaarts gebogen, haar hand aan de hoed alsof ze die moest vasthouden tegen een windstoot. Hij kon nu de fotografische scherpte veroveren, en daarmee de onbewegelijkheid. Maar echt zo gezien, of zo herinnerd? Hij zag haar even op het terras van Les Deux Garçons in Aix, nu gekleed in een indiaans pak vol franje. Het werd hem te gek toen hij, na een week wandelen in de Cotswolds met zijn vrouw, maar toch alleen met zijn gedachten, haar, in Stratford on the Avon in het Shakespeare theater, meende te herkennen in de uitdagende, haast fascistische figuur van Coriolanus, wijdbeens, smalle heupen, het kleine ronde buikje vooruit. Nu ook dit nog. Niets klopte meer.

Eppo besefte dat hij het dichterbij huis moest zoeken. Hij probeerde thuis zowel zo moe mogelijk te worden als zo lang mogelijk in bed te liggen, in de hoop dat nog eenmaal die oorspronkelijke wonderbaarlijke verschijning hem zou overkomen. Hij had uiteraard al eerder geprobeerd haar zich naakt voor de geest te halen, en hoewel allerlei herinneringen aan vrouwenlichamen, in ervaren of bedachte lubrieke houdingen, als vanzelf opdoemden, noch zijzelf, noch de fotografische scherpte van de bij haar horende verschijningen lieten zich oproepen. Hij besefte dat hij zich af had laten leiden. Hij moest zich weer concentreren op de herinnering aan die eerste en enige keer: het droevige meisjesgezichtje met het zwarte haar in een paardestaart. Dat laatste hoorde thuis in de jaren vijftig. Vanwaar nu die verwijtende blik? Hij begon zich ernstig te verdiepen in de vergeten wilde lyceisten tijd. Namen en situaties kwamen terug: met Ans in bed, kort blond haar, met dikke Frederike liggend in het natte gras om-

[p. 81]

zoomd door het riet van de vaart. Ook onhandigheden waar hij zich nu weer voor begon te schamen herinnerde hij zich, en rotstreken, met als gevolg het sussen van huilende meisjes. Hij moest ook het een of ander bewust verdrongen hebben. Hij had niet gereageerd toen een meisje hem vertelde dat ze van de trap was gevallen. Eppo besloot naar zijn geboortedorp terug te gaan en zijn vriend Erik, die hij sinds zijn jeugd niet teruggezien had, op te zoeken. Bij de uitgang van het station van Hilversum rende het meisje hem tegemoet. Haar ogen schitterden, heel haar levendige gezichtje straalde vreugde uit. Ze omhelsde de man die naast hem stond. Die zou haar vader kunnen zijn?

Erik en Marian ontvingen hem zo hartelijk dat na het eten, onder het luisteren naar de Mills Brothers en de Andrew Sisters zijn gedachten ongemerkt afdwaalden naar zijn vrouw. Hij werd er warm en gelukkig van.