Maatstaf. Jaargang 27

[p. 36]

J.J. Peereboom Journaal

Ik heb B. het Engelse wijnboekje gegeven dat hem een paar maanden geleden in de opwinding van het gesprek beloofd was.

We moeten hopen dat het goed afloopt. Uit mijn herinneringen blijkt dat het gevaarlijk is om vrienden onvoldoende gemotiveerde aardigheden aan te bieden, in natura of in woorden. Waarschijnlijk voelen zij zich ongemakkelijk als de afstand niet in acht genomen wordt die heren van elkaar hoort te scheiden, en vrezen zij dat ik intimiteit zal willen begaan, of wederdiensten verwachten, of juist willen vaststellen dat zij niets terugdoen en het hun kwalijk nemen.

De eerste misplaatste aardigheid die ik mij herinner beging ik in de tweede klas van de lagere school waar ik ‘Dag Baat!’ riep tegen de concierge Batenburg die de absenten was komen noteren. De onderwijzeres legde mij uit waarom het niet mocht: stel je voor als we het allemaal gingen doen.

Die tweedeklasser is nog steeds in mij terug te vinden. Onbevangen is hij misschien nooit geweest, en zeker nu niet meer. Als ik hem de vrijheid geef weet ik best dat hij zelden met blijdschap ontvangen wordt, en dat zijn aardigheden lijken op uitdagingen en zelfs op pesterijen.

Ik heb B. het boekje aangeboden met excuses dat ik het niet vergeten was. Het zou jammer zijn als onze relaties erdoor bedorven werden, na onze wandelingen en gesprekken van het laatste jaar nu hij weer in Holland werkt.

Als ik merk dat hij er stug van wordt moet ik het misschien terugvragen. Dan geef ik het aan een vrouw. Vrouwen kunnen daar best tegen.

Gisteren was er opnieuw iemand op bezoek die afkeer uitsprak van het soort mensen dat Wassenaar bevolkt. Het had ook Bloemendaal kunnen zijn, of het Gooi of Amsterdam nieuw-Zuid of Kralingen. In al die dorpen en stadsdelen worden mensen geacht te wonen die het zo goed hebben dat zij geen moeite hoeven doen om te begrijpen wat er in de samenleving aan de hand is, en die uit hun onkunde een ongevoelige levensleer maken.

Steeds weer worden voor deze visie sympathie en bijval verwacht. Ik heb er geen te bieden, maar kan ook niet altijd protesteren; er valt dan een ongemakkelijke pauze, en er wordt een mondhoek schuin omhooggetrokken.

Iemand die in ernst meende dat de menselijke kwaliteit van de Pijp en de Jordaan superieur is aan die van Wassenaar of de Goudkust, zou denk ik overal als niet goed wijs herkend worden.

Toch kan je een heel behoorlijke indruk maken met zo'n negatieve sympathiebetuiging aan het gewone volk (vooral als je zelf, zoals waarschijnlijk het geval is, verdacht netjes praat). Dat is de politiek. Onwaar, maar opportuun.

Na twee of drie mislukte zwangerschappen heeft E. een dochter gekregen, die nog in de couveuse moet blijven maar het wel zal halen. Zijzelf ligt in het ziekenhuis met haar enkels gekruist op bed, stijf van lichaam door het werk van de artsen, maar moreel ontspannen. Zij is anders dan vroeger. Hoewel zij goed oogt en goed werkt keek zij vaak om zich heen alsof zij redeneerde: ‘Ik zou wel dingen kunnen doen en kunnen zeggen, maar ik neem aan dat er geen prijs op gesteld wordt, en het hoeft van mij ook niet bepaald.’

De meeste mensen weten denk ik van dat gevoel en die redenering. Het is mogelijk om er een tijd lang gelijkmoedig mee te leven, maar niet welgemoed. Wij willen ons allemaal ontplooien. Het zou iets zijn als onze omgeving nieuwsgierig naar ons werd als wij ons in

[p. 37]

houden. Dat gebeurt niet. Men let niet op ons. Hoe iemand uit die beklemde situatie los moet raken weet ik niet. Psychiaters kunnen er misschien soms bij helpen; in andere gevallen gaat het waarschijnlijk spontaan, zonder geneeswijze. E. is een spontaan geval. Ik weet tenminste van geen adviseur die haar het moederschap zou hebben voorgeschreven.

En daar ligt zij nu, bevrijd van de vraag wat anderen zonder het te zeggen van haar verlangen. Terugdenkend aan die gekruiste enkels en aan het onbezorgde draaien van haar ogen als zij iets zocht in het kastje naast haar bed kan ik mij niets mooiers en verheugenders voorstellen dan zo'n bevrijding. Ik zou zelf ook wel weer eens bevrijd willen worden.

Vanavond na het wakker worden lag ik naar het gordijn te kijken, bezig met herinneringen en vooruitzichten, indrukken en opinies. Wat gaat er veel om in een binnenste, denk ik nogal eens, en wat is het prettig en goedkoop als je daar tenminste een deel van de tijd genoeg aan hebt, en niet telkens naar bioscopen en wedstrijden hoeft.

Het leek allemaal heel luciede en afwisselend wat er zich in mij afspeelde. Niets werd uitgewerkt, maar nergens werd over gezeurd. Je zou tien minuten van zo'n innerlijk leven op een band kunnen opnemen, dan had je een goede onvolledige indruk van een persoonlijkheid.

Als je ziet hoe 'n rijk en vruchtbaar gebied daar ligt is het verwonderlijk te bedenken dat wanneer ik later op de dag op het Instituut collega P. of collega S. tegenkom wij niet meer uitwisselen dan een gemompeld ‘hallo’, of zelfs alleen ‘ùh’ en een trek van een mondhoek. Jaren lang al laten wij ons absoluut niets aan elkaar gelegen liggen. Niet dat wij ruzie hebben. De omgangsvormen zijn bij ons zo.

Ik ben het met die vormen oneens. Evenmin zou ik aarden in een gemeenschap waar de mensen elkaar telkens aanschoten en opbelden om hun persoonlijkheden uit de doeken te doen. Welke omgangsvormen zouden goed zijn, tegelijk beschermend en tegemoetkomend? Ik weet het niet. Het zal wel altijd verkeerd gaan. De pointe van deze overweging is dat je ziet hoe willekeurig een oordeel over collega's zou zijn. Wij kennen elkaar niet, en ik weet nog geen tiende van hoe ze doen.

In het gezelschap zaterdag vertelde een Nederlands natuurkundige van een bisschop die een Franse meisjesschool bezocht en vroeg hoe het ging met het beoefenen van de deugden. De meeste leerlingen wisten er iets uit te brengen, maar een gebogen meisje zat aldoor te zwijgen op de achterste bank, totdat zij eindelijk haar kans schoon zag en opsprong om uit te roepen: ‘En modestie, je ne crains personne!’

Voor de verteller was het een oud verhaal en hij gaf het in een korte samenvatting, maar met opstaan in de rol van het meisje. Hij beeldde haar uit met zijn knieën naar elkaar toegedraaid, zijn mondhoeken omlaag, en een opgestoken vinger die naar even boven zijn hoofd wees.

Het duurde drie seconden of zo; hij ging meteen weer zitten, en het gesprek ging verder. Achteraf heb ik gemerkt dat hij een nauwkeurige indruk had nagelaten. Je zou hem op willen bellen en vragen: Doe je zoiets van nature of is het ingestudeerd, of wist je helemaal niet dat het een voorstelling was?

Stel je voor dat wij altijd mensen met hun kleine prestaties gingen nalopen. Je moet zo'n herinnering aan zijn lot overlaten. De ervaring leert dat hij dan onverwacht terug kan komen en je plezier doen, onder het lezen van iets vervelends, of onder het wachten voor het verkeerslicht, met een onoplettende blik op een wachtende naast je. ‘Lul, vuile klootzak, wat sta jij te lachen?’ - ‘O meneer, niet om u, het is iets van jaren geleden, op een zaterdagavond... Maar kijk, het is groen.’

Dat ik S. al een jaar lang links heb laten liggen is niet omdat ik erge bezwaren tegen haar heb. Mijn enige grief zou wel uit de weg geruimd kunnen worden als wij even gingen zitten praten. Ik neem alleen geen initiatief omdat ik

[p. 38]

haar gebruik ter compensatie van de verwaarlozing die ik ondervonden heb van anderen. Zij heeft met die anderen niets te maken. De redenering is, als de mensen zo doen moeten ze het ook maar zo terugkrijgen; sommigen doen het kwaad, anderen moeten ervoor boeten.

Niet dat de redenering voorafgaat aan het gedrag. Ik redeneer pas later, en onderscheid mijn innerlijke logica met tegenzin. Zou ik niet beter kunnen? Misschien. Ik wacht af dat mijn binnenste mij een correctie voorschrijft, maar het haast zich niet.

Het is ontstellend om bij jezelf te merken wat de rancune tegen de samenleving voor heerschappij uitoefent. Rustig oordelend vind ik niet eens dat ik slechter dan de meesten behandeld ben door de wereld. Er zijn ook al zoveel verongelijkte en verontwaardigde Hollanders. Ik wil er eigenlijk niet een van zijn.

Het moment moet komen dat ik mijzelf zal forceren en met S. gaan praten. Misschien zegt zij dan, barst jij.

Gistermorgen toen ik op de fiets net de hoek van de straat bereikt had, lui trappend in de zoele morgen, dacht ik stel je voor dat je benen niet meer werkten zodat fietsen onmogelijk was en lopen ook, en dat dit kleine stukje van de hoek naar huis een roteind leek. Stel je voor dat je je liggend moest voortbewegen door je met je nagels aan de gleuven tussen de tegels vooruit te trekken - hijgend, snikkend, bezoedeld, bloedend.

Zouden zulke invallen toegeschreven kunnen worden aan de invloed van Samuel Beckett? Ik denk het niet. Zij komen vanzelf, en maken begrip van Beckett's werk mogelijk.

Begrip is nog geen aanvaarding. Het schrikbeeld van de kruipende man verflauwt al wanneer ik aan Beckett denk, en nog verder als ik er Hollands tegen doe: ‘Je ziet wat een gemak, zo'n fiets.’

Het verflauwt. Het verdwijnt niet.

In antwoord op een briefkaart uit Frankrijk waar ik geschreven had dat onze reis zonder auto-energie moeilijk zou worden, schrijft B.P. uit Zwitserland dat hij geen probleem heeft omdat er in zijn vacantiegebied niets te beginnen is met auto's en gelukkig maar, want hij heeft ze altijd vervelend gevonden.

Het lijkt wel een uitwisseling tussen een automaniak en een natuurmens. Eigenlijk is het meer karakteristieke verschil tussen ons dat hij gewoonlijk overeenstemming weet te bereiken tussen zijn gevoelens en zijn idee van een verstandiger wereld, terwijl bij mij het verheugende en het aanbevelenswaardige zelden samenvallen.

Geen auto's meer? zegt zijn innerlijke stem: geen verspilling, geen vervuiling, geen wegenaanleg, geen lawaai, geen ongelukken - hoe zou iemand die de wereld het beste wenst daarover kunnen klagen!

Jawel, zegt de mijne: maar denk aan al de omwegen die je kan maken en aan het gemak met de koffers, en dat je nooit te laat op het station komt en nooit ergens blijft steken door een staking...

Ik kan mij eigenlijk geen ontwikkelingen voorstellen waar veel vóór is zonder dat er tegelijk veel tegen is. Was ik maar recht door zee zoals jij, B.P., denk ik wel eens even.

Ook daar zou veel tegen zijn.

Collega S. behandelt mijn bijdragen aan vergaderingen gewoonlijk als onvolwaardig. ‘Daar gaat het natuurlijk niet om,’ ‘Kunnen we niet liever even het onderwerp afhandelen,’ ‘Zo hadden we het niet afgesproken.’

Soms word ik er thuis nijdig van. Op de vergaderingen eigenlijk nooit. In zekere mate heeft S. gelijk. Het klinkt mij ook wel eens of ik maar wat zeg. Bij andere gelegenheden, wanneer ik de spijker op zijn kop meen te hebben geslagen, zou ik denken dat hij mij hoger hoort te schatten, maar het kan mij niet veel schelen wat hij vindt.

Ik blijf mild van reactie tegenover hem, uit bescheidenheid en uit hoogmoed. Voordat wij er een oordeel over uitspreken moeten wij in aanmerking nemen dat S. zelden zijn neer-

[p. 39]

buigende toon aanneemt als er iets te bepraten is na afloop. Je kan dus het onpersoonlijke in zijn optreden onderscheiden. Hij laat zich meeslepen door de discussie in de vergadering. Wat wordt nuhet oordeel? Ben ik slap of gemakzuchtig, dat ik mij niet laat gelden; of verstandig of rijp, dat ik mij niet opwind? Laat iemand anders dat maar uitmaken. Er worden veel te veel waardeoordelen uitgesproken, ook door mij; en dan weet ik nog niets. Ik moet nog eens goed kijken hoe hij kijkt als hij zijn toon aanslaat; en ik zou willen weten hoe ik zelf kijk.

Aan de eetkamertafel gezeten met mijn ogen gericht eerst op het donkergroene Amsterdamse tuintje en toen naar binnen de kamer in, voelde ik bevreemding bij de gedachte dat alle jongens tegenwoordig zo'n kamer hebben, en vele een tuin.

In hun huizen hebben zij ook andere kamers, waar eigendommen van ze staan die alleen kapotgemaakt of weggedaan mogen worden als zij het goedvinden. Buiten hebben zij auto's waarin zij mogen rijden en laat thuiskomen. Als zij een stijve krijgen hoeven zij die niet zelf te bevingeren maar kunnen zich wenden tot een echte vrouw met borsten en een rok aan. Als zij zin hebben in eten of drinken doen zij de kast open en nemen het.

Je kan je voorstellen dat dit niet een blijvende situatie is en dat zij allemaal naar binnen zullen worden geroepen uit hun tuintjes, om hun handen te wassen en aan tafel te komen en het ware leven te hervatten.

Maar het is wel een duurzame situatie. Niemand roep ze, en als het tenslotte afloopt gaan ze niet naar binnen maar moeten weg, het niets in.

Sinds vijf jaar gaat er haast geen werkdag voorbij of ik pees op mijn fiets door Amsterdam Zuid en Centrum.

Ik zou kunnen lopen, of met de tram gaan, of de auto nemen, maar alleen de eerste van die manieren is even goedkoop als fietsen, en alle drie kosten meer tijd.

Als fietser ben je de vrijgestelde van de Amsterdamse straten. Alleen bij zware regenval heb ik wel eens in een auto willen zitten. Meestal bekijk ik de chauffeurs uit de hoogte, met hun opstoppingen en hun eenrichtingsstraten en parkeermeters.

Ik zou bereid zijn mee te doen aan een Dankdag voor het Fietsen, of een bijdrage sturen aan het comitè. Ze zouden de fietsen kunnen versieren met verf en vlaggedoek en een tocht door de stad maken, bellend en wuivend naar de chauffeurs die dan nog eens extra opgehouden worden.

In plaats daarvan hebben wij de Eerste Nederlandse Fietsers Bond, die straten opbreekt en barricadeert en eisen stelt. Ik begrijp niet waar ze het over hebben; tenminste, ik zou het niet begrijpen als ik niet wist hoeveel liefhebbers er zijn van protestatie en demonstratie, en hoe gauw zij tevreden zijn met hun motieven als het maar lijkt of zij de kleine man in bescherming nemen tegen de grote.

Hier vergissen zij zich. In Amsterdam is de automobilist de kleine man par excellence; en ik ben een élitair fietser.

Leg die stenen maar weer terug.