Maatstaf. Jaargang 26

[p. 68]

H. Ester Het open karakter van de DDR
Kleine bijdrage tot een nog niet bestaande discussie

De ddr is een land, dat naar alle kanten open is. Deze bewering lijkt in tegenspraak te staan tot de stenen afgrenzing, waarmee op 13 augustus 1961 een begin werd gemaakt. Tot op zekere hoogte is het hier bedoelde verschijnsel van openheid der ddr-burgers tegenover datgene, wat buiten de grenzen van het eigen land gebeurt, als een reactie op het officiële regeringsstreven van de sed [Sozialistische Einheitspartei Deutschland] naar socialistische politieke en culturele zelfgenoegzaamheid te begrijpen. In welk ander land bestaat zo'n behoefte aan informatie uit uiteenlopende bron als in de ddr? Voor de bezoeker uit het Westen loopt de grote verwachting, die in de ddr ten opzichte van zijn geïnformeerd zijn wordt gekoesterd dikwijls op een teleurstelling uit. Opeens blijkt hij zijn krant(en) slecht gelezen te hebben, van het functioneren van het eigen democratisch stelsel een schutterige informant te zijn en valt zijn gevoel, de politieke waarheid te bezitten in het niet bij de door alle ijdele zeepbellen heenprikkende kritische vragen van de ddr-burgers, met wie hij in contact komt. Verstoken zijn van betrouwbare informatie, geen deel hebben aan het complexe proces van meningsvorming over vraagstukken van uiteenlopende aard is een vitaal gemis. De Oostduitse pers noemt haar ondraaglijke uniformiteit en versimpeling van wereldproblemen ‘popularisering van het nieuws’. Het in het Westduitse weekblad Der Spiegel afgedrukte ‘Manifest der ersten organisierten Opposition in der ddr’ spreekt van ‘Hofberichterstattung’. [Der Spiegel 1, 2, 1978, van 2.1.1978 resp. 9.1.1978; citaat: 2, blz. 27] Maar het ‘geruststellende’ nieuws van een ophanden zijnde socialistische wereldrevolutie laat de inwoner van de ddr niet indommelen, het verontrust hem. Naast velen, die vooral in de beginjaren van deze staat door een niets ontziende arbeidsdwang murw geworden zijn, die slechts naar binnen kijken, een vorm van geluk alleen nog in de binnenkamer van zichzelf of van hun thuis vinden, zijn er de mensen, die geen mogelijkheid onbenut laten, meningen over vraagstukken te peilen, feitelijke informatie te verzamelen, boven het partijorgaan Neues Deutschland en zijn provinciale kopbladen uit te groeien. Niemand legt daarvan beter getuigenis af dan Rudolf Bahro met zijn boek Die Alternative. Zur Kritik des real existierenden Sozialismus. [Köln/Frankfurt am Main 1977.] Bahro is zowel naar het Oosten als naar het Westen toe uitstekend geïnformeerd. Wie deze gedegen studie van de oorzaken van het huidige systeem in de Oosteuropese landen en van het alternatief voor de daar heersende realiteit gelezen heeft, zal in het genoemde ‘Manifest’ weinig meer dan kreten vinden. Het feit blijft echter, dat beide een symptoom van dezelfde ontwikkeling zijn. Mag de ddr potdicht zijn voor de eigen burgers beneden de pensioenleeftijd - de enkele vrachtwagenchauffeur, begrafenisganger of emigreerde kunstenaar daargelaten - het is als gevolg van haar ligging en van de relaties met Oost- en West-Europa geen Duits Albanië ge-

[p. 69]

worden. De ddr blijft de meest westelijke voorpost van de Sowjet-Unie.

De contacten tussen Duitsers hier en ginds zijn er met de jaren niet soepeler op geworden. De stap vooruit van het ddr-familielid in materieel opzicht deed de welvarende oom uit Keulen vergeten, dat zijn superieure plaats van vroeger aan iets vergelijkbaars te danken was. Het is niet gemakkelijk in status een stapje terug te zetten en op jouw beurt geschenken te aanvaarden, die de toets der kritiek kunnen doorstaan, terwijl de geschenken van vroeger alleen door hun armoedig karakter acceptabel werden geacht. Iedere keer wordt mij door ervaringen in de ddr bevestigd, dat bij ontmoetingen tussen familieleden of vrienden uit Oost en West het zich op elkaar afstemmen steeds meer moeite, vaak tranen kost. Van de veranderingen in de taal aan beide kanten van de grens wordt in eerste instantie geen notitie genomen, wat zich in een latere fase van onenigheid en vervreemding wreekt.

Betere toekomstmogelijkheden hebben die contacten, die op basis van gelijkwaardigheid zijn ontstaan. Dankzij de oude familiebanden zijn er gedurende de afgelopen jaren nieuwe relaties ontstaan tussen Duitsers, die niet in een gemeenschappelijk Duits vaderland geboren zijn. Of het er veel zijn, valt echter te betwijfelen.

Door de nog steeds intensieve contacten tussen burgers van BRD en ddr komt informatie, die voor de officiële instanties contrabande is, toch de ddr binnen. De Westduitse televisie, die grote delen der ddr bereikt, draagt daar het hare toe bij. Het ‘Manifest’ noemt dit algemene verschijnsel ‘geistige Republikflucht’. [Nr. 2, blz. 26.] Het gevolg hiervan is, dat het denken van de Oostduitser op het gebied van politiek, geluksstreven en consumptie een flinke tik van West-Europa heeft meegekregen. De gedachten van Rudolf Bahro zijn m.i. ook het resultaat van een zeer vruchtbare wisselwerking van maatschappelijke en politieke idealen van Oost en West.

Dit leven in twee werelden - een officiële Oosteuropese ‘real’-socialistische en een officieuze vrijere wereld - heeft van de Oostduitser een gespleten mens gemaakt. Ook in andere opzichten neemt de Oostduitser een tussenpositie in. Vanuit zijn taal gezien - mag daarin nog zo veel Sowj et-idioom voorkomen - is hij een vreemde Germaanse eend in de Slavische bijt.

Wordt de Oostduitser door de eigen regeringsinstanties als onmondig beschouwd en is zijn leven voorgeprogrammeerd, toch gaat de werkelijkheid - op grond van de genoemde factoren - haar eigen wegen. Naast de kantoorruimte, waar de vertegenwoordigster van de partij ook de privégesprekken beoordeelt, bevindt zich de gang, waar ongecontroleerd kan worden gsproken. Naast de eigen tv-programma's zijn er de Westduitse tv-kanalen. En niet alle exemplaren van Die Zeit en Der Spiegel kunnen aan de grens worden geconfiskeerd. Ze worden in de ddr verslonden, ook door de geuniformeerden. De waarde van een blad als Die Zeit met zijn veelheid aan meningen en zijn ruimte voor de lezer om een oordeel op te bouwen, is enorm, wanneer je aan sed-eenheidskost wel gewend moest raken (zonder daarbij de smaak van het exquise te vergeten).

Wanneer mij naar mijn oordeel over de ddr wordt gevraagd, vaak met de suggestie van een negatief antwoord, dan heb ik de grootste moeite mijn ervaringen op juiste waarde te laten taxeren. De grensovergang van West naar Oost is voor mij ook de twaalfde keer nog steeds een zenuwenkwestie: tien jaar geleden alleen autoritair optreden van de Volkspolizei, nu nog erger: vriendelijke bejegening binnen een kader van door autoriteit geschapen onmenselijkheid. Ben ik eenmaal in de ddr dan zijn het persoonlijke ontmoetingen, die de ervaring tot herinnering laten worden. Die herinnering is tot nu toe altijd een positieve geweest. De redenen voor het vinden van zoveel menselijkheid zoek ik in het volgende. De zeer moeilijke jaren na de Tweede Wereldoorlog - zie bijv. Christa Wolf's roman Kindheitsmuster, Berlin 1976 - hebben onder de mensen van

[p. 70]

dit land sterk de waarde van menselijkheid, zorg voor elkaar tot ontwikkeling gebracht. Weerstand tegen een ook nu nog ongewenst regime deed saamhorigheid ontstaan. Alle pogingen, de inwoners van dit land van het Westen te isoleren, hebben het verlangen naar kennis en begrijpen van de in grotere vrijheid levende mens in het irritant welvarende en oppervlakkige Westen slechts doen toenemen. Zulk een instelling, die naar mij uit gesprekken is gebleken, veel bezoekers aan de ddr hebben ontmoet, was voor mij telkens weer beschamend. Hier kwam ik met waarden in aanraking, die tegen de verdrukking in groeiden, terwijl ze zonder belemmering in Nederland voor hun bestaan moesten vechten.

De ddr is tegen de verdrukking in, aanvankelijk alleen van de Sowjet-Unie, daarna van de eigen partijkaders, tot iets geheel eigens gegroeid. Ik zou niet, zoals in de ‘Vereniging Nederland-ddr’ georganiseerde ddr-fanatici in Nederland doen, de ontwikkeling van de ddr als vrucht van het systeem willen uitleggen. Het systeem is eerder - Bahro is hier kroongetuige - hinderlijk geweest bij de realisering van wederopbouw en vernieuwing. De redenen voor de ontwikkeling zijn veeleer in de instelling van de individuele mens daar te zoeken. De advokaten, die de ddr in sommige Nederlanders bezit, maken de vergissing, als prae van de Oostduitse staat uit te leggen wat privé-initiatief van de individuele mens is. De reactie varieert tegenwoordig van ‘wat valt alles mee’ tot ‘wat hebben de mensen het hier in de ddr goed’, wanneer bepaalde Nederlanders de ddr bezoeken. Voordat de politieke structuur van dit land bejubeld gaat worden, dient echter iedere beschouwer te kijken naar de geschiedenis van wraak van de Sowjet-Unie en van onderdrukking na 1945, die lang heeft geduurd en nog niet geheel verdwenen is. Voor wie anders werken de werfarbeiders in Wismar en de trambouwers van Gotha dan voor de Sowjet-Unie? Waarom zijn er anders 500.000 soldaten van het Rode Leger in de ddr? Het andere Duitsland heeft op zijn manier een zware

[p. 71]

tol voor het Nazistische oorlogsverleden moeten betalen. Dat heeft de mensen in de ddr mijns inziens anders gemaakt dan aan de andere kant van wat de zônegrens heette.

In 1978 staan we voor de vraag: wat zal in de ddr bepalend zijn, de mentaliteit van het individu of de structuur van het systeem? De beeldende en literaire kunstenaars van de ddr hebben sinds het verdwijnen van Walter Ulbricht gemeend een aanpassing te zien van de officiële partijpolitiek aan gedachten, behoeften en vormen, die in de samenleving gegroeid waren. De vraag is, of de expatriëring van Biermann, het vertrek van Kunze, Jentzsch, Krug, Fuchs, Schädlich, Brasch, Becker, Sarah Kirsch en anderen tot een veranderde visie heeft geleid. Wie de gebeurtenissen rondom deze mensen heeft gevolgd zal het niet ontgaan zijn, dat zij - op Kunze na - allen met grote reserve kritiek op de ddr uitoefenen. Na hun vertrek uit de ddr hebben ze vrijwel allemaal alleen maar gezwegen.. De ddr ligt hun eigenlijk na aan het hart. Zelfs bij Robert Haremann, wiens huis door de veiligheidsdienst dag en nacht bewaakt wordt, klinkt in de scherpe kritiek een verbondenheid met de ddr door. Het is juist deze sympathie voor de ‘ddr’, die tot de conclusie leidt, dat het daarbij om iets geheel anders gaat dan om het huidige systeem en de praktijk van de sed. Het gaat om een gevoel van verbondenheid met menselijke en politieke waarden, waarvoor de schrijvers in de eigen gemeenschap toekomst zagen en in een moedig optimisme wellicht nog zien. Wie van de interne, officieuze ontwikkeling in dit in 1949 kunstmatig geconstrueerde en toen tot het leven van een trekhond gewekte land geen weet heeft, begrijpt niets van de gereserveerdheid van de nu in het Westen vertoevende schrijvers, wanneer van hen kritiek op de ddr - in officiële zin - wordt verwacht. Tekenend is de open brief, die Bernd Jentzsch vanuit Zwitserland, waar hij een opdracht van zijn uitgeverij uitvoerde, aan Erich Honecker schreef. In de versie, die de faz op 24 november 1976 publiceerde, komt de volgende passage voor: ‘Zwischen diesen Beispielen und dem, was Reiner Kunze und Wolf Biermann widerfahren ist, sehe ich einen bösen Zusammenhang. Es ist der Widerspruch zwischen Wort und Tat. Mein bisheriges Leben wurde kanonartig von der Feststellung begleitet, daß das sozialistische Bewußtsein des Volkes der ddr von Jahr zu Jahr wachse, daß das Bündnis zwischen Partei und Volk unverbrüchlich sei, daß die ddr die wahre Heimstat für Kunst und Kultur darstelle und daß in dieser Republik alles mit dem Volk, durch das Volk und für das Volk erreicht werde.’ Dezelfde gedachte sprak Jurek Becker in een interview met G. Bussink in De Groene Amsterdammer van 9.11.1977 uit, toen hij zei: ‘Ik heb, omdat ik socialist ben socialistische bedoelingen, socialistische doelen. En volgens mij zouden die in de ddr gerealiseerd moeten kunnen worden.’ Een verbijsterend document vormt het in dit verband belangrijke verslag, dat Jürgen Fuchs, die in november 1976 werd gearresteerd, van zijn verhoor door de ‘Staatssicherheitsdienst’ heeft gepubliceerd. [In vijf delen verschenen in Der Spiegel, Nr. 43, 44, 45, 46, 47/1977.] Het woord verslag doet geen recht aan de intentie van de verwoording, die Jürgen Fuchs staande hield temidden van zijn ondervragers. De rollen van ondervrager en verhoorde leken definitief vastgelegd. Maar in de loop van de verhoordagen blijkt de rechterszetel van de ‘Stasi’-beambten de feitelijke beklaagdenbank te zijn: ‘Hier, in diesem Gefängnis, möchte ich nicht gern bleiben...’ i [= verhoorder]: ‘So (lacht), warum denn nicht...’ ‘...aber dafür um so lieber in der ddr. Und täuschen Sie sich nicht, so leicht werden Sie mich nicht los, auch wenn dieses Gerede nur eine Finte sein sollte. Das ist nicht Ihr Land, die ddr gehört nicht der Staatssicherheit...’ [Der Spiegel 44/1977, blz. 225.] Niet de veiligheidsdienst representeert de ddr, het is Jürgen Fuchs de dichter, die gerechtigd is, zich op de ddr te beroepen. Zijn ddr, wel te verstaan, de ddr van het ernst maken met een humane samenleving, van socialistische idealen, van uitgroeien boven de

[p. 72]

versteende staatsveiligheid, van de strijd tegen de inflatie van de taal.

Is na Biermann de geëmigreerde ddr-schrijver goed en de niet-geëmigreerde een meeloper, dus slecht? Ik denk, dat de wel-geëmigreerden hiertegen zelf bezwaar zullen aantekenen. Zo'n zwart-wit indeling laat iedere genuanceerde benadering bij voorbaat al negatief lijken. Dat Biermann, Kunze en vele andere schrijvers en beoefenaars van de beeldende kunsten uit de ddr weg zijn, is een enorm verlies voor dat land, een verlies aan loyale critici. Maar de ontwikkeling, die sedert het begin van de zeventiger jaren op gang is gekomen heeft een veel bredere basis dan alleen in de nu geëmigreerde ddr-kunstenaars. Bahro schrijft over de mogelijkheden van zijn alternatief: ‘So lebt in einer Gruppe, die gewichtiger ist als ihre Zahl, die latente Bereitschaft, ja, die moralische Nötigung, “auszusteigen”, wie man sagt, aufzubrechen, etwas zu unternehmen. Woran es noch mangelt, ist die Initiative zur Sammlung, zum Zusammenschluß für den bewußten, zielstrebigen Dialog. Gewiß wird es sich zunächst um vorwiegend theoretisch-ideologische und propagandistische Zirkel handeln, noch nicht um eine Massenbewegung.’ [Blz. 408.] Bahro kent een belangrijke plaats toe aan de schrijvers in de ddr. De geschiedenis van de literatuur der ddr is met het weggaan van de genoemde schrijvers en dichters gestagneerd, maar niet tot een eind gekomen. Schrijven is in laatste instantie een individuele scheppende daad. Daarom is bijv. Christa Wolf als schrijfster - ook van het in de Westduitse pers negatief beoordeelde Kindheitsmuster - van levensbelang voor de voortzetting van een ontwikkeling, die door al die individuen samen op gang is gekomen. Laten wij de officiële ddr van Erich Honecker's buigingen naar Moskou niet verwarren met het officieuze, dat misschien als mentaliteit te omschrijven valt. Om de toekomst van dat officieuze gaat het. Daar liggen de positieve ervaringen van ddr-bezoekers. Daarom is het van belang, kennis te nemen van wat hedentendage binnen de ddr gedacht wordt en wat daar aan literatuur verschijnt.

Voor de ddr-bezoeker uit het Westen geldt nu de vraag, of hij waard is, dat de grens naar de ddr voor hem open gaat.