Maatstaf. Jaargang 26

[p. 55]

H.C. Halberstadt-Freud George Groddeck - is Het boek van Het nog steeds je van het?

Bij wijze van inleiding

De correspondentie tussen Groddeck en Freud verscheen onlangs bij Gallimard (in de reeks ‘Connaissance de L'Inconscient’, onder redactie van J.B. Pontalis), getiteld: Georg Groddeck: ‘Ça et Moi’ (Paris 1977).
De oorspronkelijke uitgave heet ‘Der Mensch und sein Es’ (Limes Verlag, 1970), waarin tevens teksten van Groddeck zijn opgenomen die Gallimard in een tweede deel zal uitbrengen. François Gantheret, een psychoanalyticus en Roger Lewinter een Groddeck-kenner, schreven allebei een inleidend essay. De eerste bespreekt het Malentendu tussen Freud en Groddeck, het verschil tussen Freud's en Groddeck's Es.
Lewinter schreef over de tegenstelling Freud-Groddeck: Freud verschaft de woorden voor de zaken die Groddeck ontdekte. Groddeck vertegenwoordigt meer het moederlijke, het lichamelijke; Freud het vaderlijke, het geweten.
Beide inleiders spelen een lacaniaans woordensnel dat zowel fundamenteel als geleerd is. Het loont de inspanning hen te lezen.
Bij deze franse tijdgenoten steken Groddeck en Freud bijna af als argeloze midden-europeanen uit het begin van de eeuw. Met hen gaan we terug naar de bronnen van de psychoanalyse, terwijl de lectuur tevens literatuur is. De toonzetting van de briefwisseling is hartelijk en vaak ontroerend. De correspondentie begint in 1917 en eindigt in 1934, enige jaren voor Groddeck's dood. Freud, de oudere, zal hem kort overleven.
Het boekje bevat behalve genoemde brieven ook fragmenten van brieven aan Groddeck's broer, aan zijn vriendin Emmy van Voigt, en aan enige andere correspondenten van Groddeck.
Férenci, een leerling van Freud met eigen ideeën, treffen wij er ook in aan, in correspondentie met Groddeck over hun autoanalyse en analyse van elkaar samen bedreven.
Tenslotte vinden we enige opstellen van Groddeck die zijn manier van denken toelichten kunnen. Dit boek is aanleiding om ook voor de nederlandse lezer iets over Groddeck te vertellen. De relatie Groddeck-Freud wordt bekeken vanuit beiden en tegen de achtergrond van de ontwikkeling van de psychoanalyse.

Es ist die Bestimmung der Mutter, ihr eigenes Kind in den tiefsten Empfindungen zu verletzen,
es ist ihr Schicksal.
g.g.

Een heerlijke tijd moet het geweest zijn, het begin van deze eeuw. De mens ontdekte hele nieuwe continenten in zijn eigen hoofd. Niet alleen wij, ook Musil die het meemaakte was er lyrisch over. Het maatschappelijk zijn als (mede) bepaler van het bewustzijn was (her)ontdekt. Nu was het onbewuste aan de beurt. Freud schreef zijn Traumdeutung: dromen kunnen geïnterpreteerd. Ook Jozefs dromen vertelden hem iets over zijn onbewuste wensen, maar zij werden opgevat als voorspellers, en niet speciaal van de toekomst van de dromer alleen. Nu pas bleek dat dromen een individuele taal spreken, net als symptomen en vergissingen, interpretabel zijn. Freud behandelde de hysterie als gevolg van onbewuste emotionele conflicten, waaruit verlammingen, blindheid, of frigiditeit kunnen ontstaan.

In diezelfde periode stonden er talloze profeten op om een nieuw tijdperk in te luiden. Zij hadden veelal de heureka-kreet die de geboorte van de nieuwe mens aankondigde. Het gaat er natuurlijk om de valse van de ‘echte’ profeten

[p. 56]

te onderscheiden. Daarmee zijn we nog steeds doende; Groddeck wordt op het ogenblik herontdekt. Hij vond op zijn eigen houtje in Baden-Baden de psychoanalyse uit. Hij was arts en behandelde allerlei onverklaarbare lichamelijke ziekten in zijn kliniek, en kan met recht de eerste psychosomaticus genoemd worden. Groddeck was een jongere tijdgenoot van Freud en kende diens werk alleen van horen zeggen. Hoewel hem de methode interesseerde waarschuwde hij ook in geschrifte tegen de gevaren. Het is niet iedereen gegeven en moet niet voor iedereen maar mogelijk zijn zegt hij, een dermate speciale vertrouwensrelatie met een patiënt op te bouwen. Dit houdt risico's van misbruik in. Zo als iedere ouder denkt dat zijn kind piano moet leren spelen zo zal ook Jan en Alleman gaan analyseren. Bovendien, de psychoanalyse is filistijns, zij probeert zelfs de kunst uitputtend te duiden. Groddeck is verontrust, en beschrijft (in Nesamecu) de ‘wilde psychotherapie’ die we ook vandaag weer veel tegenkomen. Zo is hij vaker nog modern en actueel in zijn opvattingen. Hij vreest kortom het dilettantisme. Diezelfde terughoudendheid is echter ook ten opzichte van hemzelf niet overbodig. Hij spreidt een geloof en een overtuigingskracht ten toon in zijn geschriften, die best verkeerd begrepen en gebruikt kunnen worden.

Als Groddeck tenslotte de geschriften van Freud onder ogen krijgt is hij toch dermate geïnteresseerd dat hij de laatste een lange brief schrijft. Dit is het begin van een jarenlange correspondentie. Freud ontleent aan Groddeck het begrip ‘Es’. Groddeck geeft toe veel aan Freud te ontlenen, al blijft er ook een verschil en zelfs een soort misverstand tussen hen bestaan.

De tijd was kennelijk rijp voor het soort ontdekkingen als beide mannen deden. Groddeck had het gevoel zelf de ontdekker te zijn van de symbolische betekenis van symptomen, van de taal van het onbewuste dat hij het Es noemde. Hij wordt gewaar dat een patiënt hem een rolpatroon onbewust oplegt. Frau G. ziet hem als moeder, en zodoende ontdekt hij de ‘overdracht’.

Haar verzet tegen de behandeling, tegen toch zinnige duidingen, brengt hem op het idee van de ‘weerstand’ in de behandeling. Zo ontdekt Groddeck in zijn eentje de grondbeginselen van de psychoanalyse. De autoritaire, vaderachtige arts spelen, die bevelen en opdracht geeft, bevalt hem niet meer. Het is ook vaak contraproductief. Hij stelt zich nu open voor de gevoelens die de patiënt (onbewust) bij hem probeert op te wekken. Hij geeft geen raad meer, maar luistert naar taal en gebaar van de patiënt. Hij is hiertoe kunnen komen middels zelfanalyse, net als Freud, maar onafhankelijk van hem. Groddeck heeft geleerd zijn eigen onbewuste weerstand tegen het onbewuste van de patiënt op te lossen, en komt zo tot kijken en luisteren met het derde oor en oog. Hij ziet niet alleen resultaten van zijn nieuwe optreden, maar geraakt zelf ook uit een persoonlijke impasse. Hij luistert naar zijn eigen Es, en verstaat het zich in zijn en andermans kindzijn in te leven.

De enige weerstand die Groddeck nog niet kon overwinnen in zichzelf gold de ontdekker van de officiële psychoanalyse. Hij had zozeer het gevoel dat deze ontdekkingen van hem zelf waren, en niet ten onrechte, dat hij de teleurstelling nooit als zodanig erkend te zullen worden niet kon verkroppen. Hij kon lange tijd niet besluiten om psychoanalyytische publicaties te lezen en contact met Freud te zoeken. Toen hij dat tenslotte toch deed, en Freud schreef, bood hij meteen ontblote nek aan, zoals een wolf het aan zijn meerdere doet.

Hij doet boete voor zijn ‘hoogmoed’, en Freud op zijn beurt haalt hem hartelijk binnen de kring. Groddeck was niet geheel zonder list. Hij stelt nl. dat hij graag als psychoanalyticus geaccepteerd wil worden. Is dat echter niet mogelijk dan wil hij graag weten waarom. Hij zal dan in zijn eerstvolgende boek meteen in de inleiding uiteen zetten wat hem van de psychoanalytische beweging scheidt.

Freud had net de hele ellende met Jung achter

[p. 57]

de rug, en ook niet van tact en politiek ontbloot begreep hij zeer goed dat een welbespraakte tegenstander gevaarlijker is dan een medestander waar je het niet honderd procent mee eens bent. Bovendien had Freud een eerlijk gemeende sympathie voor de ontembare en ongetemde Groddeck. Het was misschien zelfs wel zijn alter ego. Groddeck bleef al met al een buitenbeentje in de psychoanalyse. Freud die hem in zijn brieven aanvankelijk collega noemde, gaat later op ‘Lieber Herr Doktor’ over. Dit was na hun enige vluchtige ontmoeting tijdens het Internationale Psychoanalytische Congres te 's Gravenhage. Groddeck hield een voordracht waarmee hij enigszins afgegaan schijnt te zijn. Freud verwijt hem dan ook mythisch, fantastisch, ja zelfs dogmatisch te zijn met zijn Es.

Wat nu is dat Es? Groddeck noemt het onbewuste het Es, een actieve veroorzaker van allerlei op het eerste gezicht onbegrijpelijke verschijnselen. Van de lichamelijke klachten, waar hij vooral mee te doen had, ziet hij niet alleen de functionele stoornissen als symbolische uitdrukkingsvormen. Allerlei elders ongeneeslijk verklaarde patiënten bezoeken zijn ziekenhuis in Baden-Baden. Groddeck had met de tastbare ziekte te maken, Freud met de imaginaire. Freud had behoefte aan een stevige theorie, Groddeck had een grote weerzin tegen wetenschap en theorie. Hij was een practicus, als zijn aanpak hielp geloofde hij erin. Toch klinken zijn mededelingen over het Es, als een instantie met een eigen wil, inderdaad zo nu en dan wat fantastisch. Het Es is uit op van alles: lust, straf, verbod en het veroorzaakt ziektes om zijn doel te bereiken, zijn zin te krijgen. Het is zodoende een samenballing van hetgeen Freud in 1923 in drie begrippen zal onderbrengen, nl: Es, Ich en Ueber-Ich. Het begrip Es ontleende Freud zoals gezegd aan Groddeck, die het op zijn beurt van Nietzsche had.

Groddeck geeft aan het Es een veel ruimere betekenis dan Freud. Het lijkt wel een soort duivel. De instanties die Freud invoerde klinken al als poppetjes die in ons hoofd ronddansen. Dit ondanks de uitvoerige verklaringen en rechtvaardigingen die Freud zijn begrippen meegeeft. Het Onbewuste, Voorbewuste en Bewuste waar Freud het voordien mee deed worden in 1923 vervangen, of eigenlijk aangevuld met genoemde drie nieuwe instanties. Dit geeft de mogelijkheid om twee soorten, nl. het dynamische en het descriptieve onbewuste te onderscheiden. Ook grote delen van het Ich en Ueber-Ich blijven nl. onbewust, en niet alleen de infantiele strevingen. Groddeck gaat veel verder. Eigenlijk wordt alles in een mens: lichamelijk ziek zijn, geestelijke stoornissen en ook de zogenaamde egofuncties door het Es geregeerd. We worden door ongrijpbare krachten gedreven. Daarom is zelfs wat zich als wetenschappelijk aankondigt niet objectief te noemen. Van definities, die een begrip een meer wetenschappelijk aanzien geven moet Groddeck dan ook niets hebben. We vinden van het Es bij hem alleen omschrijvingen die aan het vitalisme doen denken. Groddeck stelt dat de scheiding tussen lichaam en ‘geest’ uit den boze is, wat niet onaannemelijk klinkt. Deze scheiding is een christelijk dogma dat de oude grieken niet kenden. Natuurlijk is er samenhang tussen emoties en lichamelijke toestanden. Met die wisselwerking had Groddeck dagelijks te maken en hij weet er verbijsterende voorbeelden van te geven. Hij heeft een diep wantrouwen tegen het zogenaamd intellectuele, redelijke en fatsoenlijke. Hij is een ‘enfant terrible’ in de psychoanalyse wat Freud wel ergert zoals hij hem ook schrijft. Van de nieuwe Amerikaanse ontwikkelingen in de psychoanalyse, de egopsychologie, met haar autonome ego-functies zou hij gruwen. Hij staat wat dat betreft dichter bij een Lacan in de hedendaagse psychoanalyse. Ook zijn gevoeligheid voor taal, taalspelletjes, taainuances, woordspelingen en andere betekenisdragers doen aan Lacan denken. Dit is waarschijnlijk ook de reden waarom hij vooral in Frankrijk op 't ogenblik zeer populair is. Zijn eigen taalgebruik is trouwens rechtstreeks en zonder termen. Ook ‘vieze’ woorden noemt hij niet bij de latijnse

[p. 58]

naam.

Wat betreft de archaïsche gevoelens uit de vroege kindertijd, met name de moeder-kindrelatie betreffende, staat Groddeck dicht bij Melanie Klein. Vooral de haat tussen moeder en kind houdt hem bezig. Maar ook de tedere verlangende innige relatie met de moeder weet hij te beschrijven op een pakkende manier. Wie zijn moeder echter heeft gehaat wil zelf geen kind en is zelfs onvruchtbaar. Deze haat kan ontstaan omdat je de eerste dagen honger hebt geleden in plaats van gezoogd te zijn en bevredigd. De moeder haat haar kind trouwens ook, naast de liefde die ze het toedraagt. Het bedreigt haar lichaam, het maakt haar ‘kapot’, en het kind voelt zich hier op zijn beurt weer schuldig over. Ook het hulpeloze uit de eerste stadia kan het de moeder nooit vergeven. Hoewel de geboorte de moeder pijn doet is het ook te vergelijken met het sterkste orgasme dat een vrouw kan beleven en wordt door een eerlijke moeder ook vaak zo beschreven. De benauwenis van de geboorte is iets dat de moeder haar kind aandoet. Vrouwen zijn niet passief of masochistisch. Ze zijn net zo goed sadistisch als mannen. Het kind beleeft tijdens de geboorte zijn eerste angst en bevrijding. Hij doet tegelijk de moeder pijn en veroorzaakt stromen bloed. Zo blijven angst en pijn doen en ondergaan met lust verbonden. Iedereen heeft sadomasochistische neigingen.

Een vrouwenhater was Groddeck niet; toch is hij geenszins een pleitbezorger van een eigen vrouwelijke libido: de man is norm. Hij heeft bovendien wel een zekere rancune tegen vrouwen en moeders. Hij bespreekt daarbij openlijk zijn zwangerschapswens, baarnijd, eigen homosexuele ervaringen in de puberteit en onaniefantasieën. Hij beschouwt de onanie als het begin als de hoofdzaak van het sexuele; geslachtsverkeer is eerder een hulpmiddel dan omgekeerd. De onanie duurt nl. het hele leven, ook in jeugd en ouderdom als er van geslachtsverkeer geen sprake kan zijn. Hij schildert hoe de moeder het kind lust bezorgt, bv. bij het baden. Zij is degeen die hem leert masturberen.

[p. 59]

De moeder is de enige die met het piemeltje van haar kind mag spelen. Hem zal ze het verbieden. Onanie geschiedt met de eigen hand, met andermans hand, maar ook zonder aanraking, via gedachten, fantasieën en dromen. Groddeck's kijk op sexualiteit en de zogeheten perversie is veel losser en speelser dan bij Freud. Hij maakt er grapjes over, hij is geestig en origineel, probeert ook een beetje te prikkelen en te provoceren in zijn ‘Brieven aan een vriendin’, die meest over sexuele onderwerpen handelen. Deze instelling haalde hem van de kant van Freud ook de vergelijking met Stekel op de hals. Groddeck was hierover zeer gebelgd, meer vanwege Freud's afkeuring die hij erin proefde, dan vanwege zijn eigen afkeer van Stekel. De vergelijking is helemaal niet zo vreemd. Stekel was ook wat ongebreidelder dan Freud. Zijn monografie over onanie en homosexualiteit is nog steeds lezenswaardig en moet Groddeck wel bevallen zijn. Geen van beiden konden zij het schadelijke van de onanie inzien, iets waar Freud het met zichzelf nooit helemaal over eens geworden is.

Groddeck is nooit over de niet volledige acceptatie door Freud heengekomen. Hij voelde zich afgewezen en koesterde daarover wel wrok. Toch heeft Freud zijn boeken zoals Der Seelensucher en Das Buch vom Es bij de Psychoanalytische Verlag uitgegeven. Hij plaatste zijn artikelen ook altijd graag in het Zeitschrift fur Psychoanalyse. Freud schrijft aan Oskar Pfister over hem: ‘I am defending Groddeck energetically against your respectability. What would you have said had you been a contemporary of Rabelais?’ (Uit Jones' Freud-biografie).

Groddeck is verfrissend om te lezen, hij heeft iets aards en oers, al is hij ook behept met een ongebreidelde interpreteerwoede. Ook valt hij wel in herhaling, hetgeen Freud hem ook voor de voeten werpt. Tevens maakt hij Freud aan het lachen en charmeert hem ontegenzeggelijk, hij vertedert hem zelfs met zijn openhartigheid.

Groddeck is een uitstekend waarnemer, hij let op alle uitingen en uitlatingen en is ook geïnteresseerd in alles wat een mens maar kan produceren, van kunst tot kak. Hij kan de gebaren van mannen en vrouwen fascinerend beschrijven in hun verschillen en hun diverse verhulde sexuele signalen. Hij geeft een prachtige beschrijving van de huichelarij en lustontkenning van de Victoriaanse vrouw. Alleen door listen lagen en symptomen kan zij nog enige lust beleven. De strijd om het genot en de ontkenning daarvan is een heel spel tussen man en vrouw. Groddeck is geïnteresseerd in taal en teken, toon klank, manier van spreken, gebruik van cliché's, stopwoorden, speciale zinswendingen; maar ook de gebarentaal verstaat hij. Kunst literatuur sprookjes mythen en sagen, alles heeft zijn aandacht. Hij heeft hierover ook verscheidene boeken geschreven. In Het boek van Het interpreteert hij het verhaal van Adam en Eva, evenals het offer van Abraham's zoon Isaac.

Het Es drukt zich uit in al het menselijke. Niet de hand gods, maar het Es regeert ons.

De ziekte zegt Groddeck moet niet bestreden, maar geïnterpreteerd. Het is een Es-uiting die ontcijferd moet worden. Hierin verabsoluteert hij zijn visie wel eens. Anderzijds zegt hij dat de waarheid niet bestaat maar tussen hemel en aarde zweeft. Bovendien: kanker is geen kanker als je er niet aan dood gaat. Aan echte kanker is blijkbaar ook voor hem niets te doen. Hij suggereert Freud dat diens kaakkanker een conflict aanduidt. Freud van zijn kant hoedt zich er wel voor om op de pijnlijk vaak herhaalde uitnodigingen van Groddeck in te gaan. Hij voelt niet veel voor een ontmoeting lijkt het. Hij zegt ook eerlijk dat hij het kennis nemen van de wijze waarop Groddeck werkt vreest. Hij voelt zich oud en moe en wil niet meer beïnvloed worden.

Ziekte en mythe hebben zeker iets met elkaar te maken, zoals Susan Sontag illustreert in haar essay Illness as metaphor. Alleen is het Es zelf ook zo'n metafoor. Het Es zou allerlei menselijke eigenschappen hebben. Het zou voor inzicht en rede vatbaar zijn, het zou een geheugen hebben, en zelfs van ervaring leren. Het Es

[p. 60]

zit niet alleen in de hersens, brengt niet alleen onze manier van denken op gang zegt Groddeck. Het huist in ieder orgaan, ja in iedere cel, het is overal werkzaam om veranderingen en afwijkingen te veroorzaken. Groddeck spreekt met het Es, en het richt zich tot hem als een soort buikspreker. Dit klinkt allemaal wat concretistisch als de taal van schizofrenen, al is het wel als werkhypothese bedoeld.

Het is duidelijk dat we niet met een valse profeet als een Otto Weininger (Geschlecht und Charakter) te doen hebben, niet met iemand die alleen zijn eigen wanen en argwaan uitleeft. Zo vraagt Groddeck zich bijvoorbeeld af waarom iemand valt, en daarbij zijn arm breekt; waarom jicht optreedt, of syfilisachtige verschijnselen zonder een dienovereenkomstige Wasserman.

Groddeck is zoals we zagen veel minder geïnteresseerd in de relatie tot de vader dan tot de moeder. Freud verwijt hem dan ook dat hij zijn vaderoverdracht nooit geëxploreerd heeft. Dan slaat Groddeck een keer terug en werpt Freud voor de voeten hoe hij hem alleen gelaten heeft, hem accepterend voor zover hij iets aan hem had. Het gemak waarmee Groddeck aan allerlei theoretische vraagstukken voorbij ging moet de systeembouwer Freud ook wel benijdenswaardig toegeschenen hebben, al ergerde hij zich er ook aan. Groddeck deelt zijn zorgen niet, hij kwam, zag en overwon.