Maatstaf. Jaargang 26

[p. 95]

G.W. van der Meiden De lijfarts van Heinrich Himmler en het Oranjehuis

Op 23 mei 1950 reikte Prins Bernhard aan Felix Kersten de versierselen uit die behoorden bij diens benoeming tot Grootofficier in de orde van Oranje-Nassau. Kersten was de voormalige masseur van Heinrich Himmler. Hij was een Fin van Baltische origine. Een medische opleiding had hij niet genoten maar hij had in Berlijn de kunst van massage geleerd en noemde zich ‘Arzt für manuelle Therapie’. Als masseur van hooggeplaatste personen maakte hij een fenomenale carrière. Gedurende een aantal jaren, van 1928 tot 1940, had hij in Den Haag zijn praktijk uitgeoefend. Onder zijn patiënten was ook Prins Hendrik. Min of meer gedwongen had Kersten, in politiek opzicht een naïeve man, op zich genomen om de Reichsführer Himmler te behandelen. Himmler leed aan ondraaglijke maagkrampen en Kersten bleek de enige te zijn die in staat was Himmlers lijden te verlichten. Hij kreeg een vertrouwenspositie bij Himmler en trad feitelijk op als diens lijfarts.

Natuurlijk waren dit niet de verdiensten op giond waarvan hij de Nederlandse koninklijke onderscheiding kreeg. Daaraan was meer voorafgegaan. Kersten had in de Tweede Wereldoorlog het gehele Nederlandse volk gered. Vertoornd over de balorigheid waarmee de Nederlanders zich tegen hem verzetten en trouw bleven aan de Engelsen en de Joden had Hitler eind februari 1941 besloten dat de Nederlanders gestraft moesten worden. Samen met de Vlamingen zouden ze gedeporteerd worden naar Polen. Daar moesten ze zich dan in de streek rond Lublin vestigen. De deportatie zou moeten worden voorbereid door de s.s. Het aan Duitsland trouwe gedeelte van de n.s.b. mocht bij de uitvoering helpen. Die trouwe n.s.b.'ers zouden zich overigens niet bij Lublin hoeven vestigen maar mochten in de Warthegau gaan wonen, het bij Duitsland ingelijfde gedeelte van West-Polen. Nederland zou vervolgens bevolkt worden door Duitsers. Dit verschrikkelijke plan was natuurlijk strikt geheim. Maar Kersten hoorde er toch van. Per ongeluk had hij een gesprek afgeluisterd tussen Heydrich en een andere Duitser, naar hij zich meende te herinneren Rauter. Daarin hadden deze heren het over de afrekening met het Nederlandse volk. De hevig geschokte Kersten kreeg vervolgens inzage in de plannen dank zij zijn vriend Dr. Rudolf Brandt, de secretaris van Himmler. Met deze Brandt is het ongelukkig afgelopen. Na de oorlog werd hij ter dood veroordeeld en ook geëxecuteerd in 1948. Pogingen van Kersten om hem van de galg te redden waren op niets uitgelopen. Eén van de tenlasteleggingen was dat hij mede verantwoordelijk was voor het doodschieten van 112 Russische officieren. De zin van deze schietpartij was geweest dat de Universiteit van Straatsburg dringend behoefte had aan uitbreiding van de skelettenverzameling. Maar we moeten Kersten natuurlijk niet naar zijn vrienden beoordelen.

Hoewel dat erg gevaarlijk was besloot Kersten toch met Himmler over het deportatieplan te spreken. Gelukkig kreeg Himmler het weer eens hevig aan zijn maag. Tijdens de behandeling slaagde Kersten er in hem te overtuigen.

[p. 96]

Het deportatieplan zou veel te veel van Himmlers krachten vergen en het moest worden uitgesteld tot na de oorlog. Nadat hij Himmlers woord had verkregen dat de plannen waren opgeschort en deze weer genezen was, vertrok Kersten opgelucht naar zijn landgoed Hartzwalde. Op 17 april 1941 plukte hij in zijn tuin sneeuwklokjes en crocussen en die plaatste hij voor de op zijn bureau staande portretten van Prins Hendrik en Koningin Wilhelmina. De trouwe Oranjeklant had deze portretten nimmer verwijderd.

Ook later deed Kerstens voorspraak bij Himmler zich gelden. Tegen het einde van de oorlog speelde Kersten nog een rol bij de onderhandelingen tussen Himmler en de Zweedse regering over het vrijlaten van gevangenen uit de concentratiekampen. Na de oorlog vestigde Kersten zich in Zweden. Hier was zijn positie aanvankelijk moeilijk omdat er een geschil ontstond tussen Bernadotte Kersten over de vraag aan wie van beiden de eer van een aantal vrijlatingen moest toekomen. In deze periode maakte Kersten ook zijn verhaal over de redding van het Nederlandse volk bekend.

Kerstens verhaal over het deportatieplan was niet onomstreden. Eén man was er die er onvoorwaardelijk in geloofde en zich krachtig voor Kersten inzette. Dat was Prof. Dr. N.W. Posthumus, de oprichter van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie. In 1948 verscheen een boek van Kersten over Himmler onder de titel ‘Klerk en beul, Himmler van nabij’. Het boek was vertaald en van een inleiding en aantekeningen voorzien door J.M. den Uyl, een man die later ook om andere redenen dan vertaalwerk bekendheid kreeg. Posthumus wist te bereiken dat een door de regering ingestelde commissie de verhalen van Kersten op hun mérites ging beoordelen. Deze commissie-Snouck Hurgronje, waarin ook zitting had de Leidse hoogleraar in de vaderlandse geschiedenis Prof. Dr. A.J.C. Rüter, kwam tot conclusies die voor Kersten gunstig waren. Het deportatieplan werd als serieus gezien en de weg naar een koninklijke onderscheiding was voor Kersten vrijgemaakt.

Hierna was Kersten onaantastbaar. Toen hij in 1960 stierf was er juist een boek over hem verschenen van de hand van de Franse auteur Joseph Kessel. Bij dit boek ‘Les mains du miracle’ schreef de bekende Engelse historicus Trevor-Roper een inleiding. Het boek van Kessel was een succes en werd onder andere in het Nederlands vertaald.

Het verhaal van Kersten was verbijsterend. Maar echt verbazingwekkend is het wel dat er zo veel geloof aan gehecht is en dat serieuze en competente historici de verzinsels voor zoete koek hebben genomen. Want het waren verzinsels. Het zou echter tot 1972 duren voordat de ontluistering van Kersten werd ingezet. Toen publiceerde Dr. L. de Jong, die zegt altijd sceptisch te hebben gestaan tegenover de verhalen van Kersten, een studie die werd opgenomen in een bundel van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie. Deze studie ‘Heeft Felix Kersten het Nederlandse volk gered?’ is herdrukt in de eind 1977 verschenen bundel van De Jong ‘Tussentijds’.

Het belangrijkste argument tegen Kersten is wel dat er nimmer in de Duitse archieven iets gevonden is dat melding maakt van een dergelijk deportatieplan. Dit argument gold natuurlijk nog niet in 1950. Verder vergelijkt De Jong in zijn studie de verschillende dokumenten waarop Kersten zich beriep en constateert hij dat verschillende details met elkaar in tegenspraak zijn. Al deze dokumenten zijn afschriften die door Kersten zijn gedateerd en van stempels voorzien. Ook wijst De Jong er op dat slechts drie getuigen het verhaal van Kersten hadden bevestigd en dan nog slechts gedeeltelijk. Alle drie de heren waren persoonlijke relaties van Kersten. De belangrijkste was de in 1948 opgehangen Rudolf Brandt die vertelde dat hij het plan min of meer vergeten was geweest, door Kersten er weer aan was herinnerd en voor de details naar deze verwees. Eigenaardig is ook dat in de Duitse uitgave van Kerstens memoires het hoofdstuk over de redding van het Nederlandse volk ontbreekt. Ken-

[p. 97]

nelijk omdat Kersten vreesde dat te veel Duitsers de onwaarschijnlijkheid van het verhaal hadden kunnen aantonen. De Jong doet nog zijn best verontschuldigingen voor Kersten te vinden. Hij wil hem een aantal belangrijke humanitaire verdiensten niet ontzeggen, al geeft hij maar oppervlakkig aan welke die nu eigenlijk waren. Hij wijst er op dat Kersten het gevaar liep in de zomer 1945 Zweden uitgewezen te worden. Tenslotte stelt De Jong dat aan de goede trouw van hen die Kerstens verhaal als ware historie hebben gezien niet getwijfeld mag worden. Hij betreurt het dat het rapport van de commissie-Snouck Hurgronje veel te oppervlakkig is geweest. Dat is een pijnlijke en ook merkwaardige zaak, want in vrijwel al zijn werk heeft Rüter zich als een zeer gedegen historicus doen kennen.

Maar De Jong kan er toch niet om heen duidelijk vast te stellen dat het deportatieplan een gedachtenspinsel van Kersten is geweest. En hij noemt hem voor historisch onderzoek ‘een volstrekt onbetrouwbare getuige’. Dit oordeel valt des te harder omdat De Jong zich in dit opstel over Kersten zeer heeft ingehouden en uiterst omzichtig en evenwichtig alle voors en tegens onderzoekt. Hij doet zijn uiterste best alle kanten van de zaak te belichten en het is één van zijn beste stukken geworden. Het moraliserende oordelen en veroordelen dat zijn werk anders nog wel eens ontsiert, ontbreekt hier. Toch blijft ook na lezing van De Jongs studie de vraag hoe het mogelijk is geweest dat men Kerstens verhaal serieus heeft genomen. De antwoorden van De Jong hierop bevredigen slechts gedeeltelijk. Er waren inderdaad plannen om Polen te germaniseren. En na de Februaristaking had Seyss-Inquart op 12 maart 1941 een dreigende rede gehouden. Maar van verband daartussen is geen sprake.

Er is iets anders. En dat hangt samen met de vraag waarom De Jong Kersten zo genadig aanpakt. Dat valt des te meer op wanneer we een vergelijking maken met de venijnige manier waarop het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie Weinreb voor leugenaar heeft

[p. 98]

gezet. Ook hier was een man die met verhalen is aangekomen die men wel of niet kan geloven, waarna men hem als boef, leugenaar of held kan zien. Het is merkwaardig dat De Jong Kersten zo mild benadert en zich over Weinreb met duidelijke krachttermen uitlaat. Een kleine selektie uit Deel zeven van De Jongs ‘Het Koninkrijk der Nederlanden’ mag als voorbeeld dienen. Weinreb heet een ‘ernstig gestoord man’, zijn handelwijze was een ‘bedriegelijke’, zijn persoonlijkheid vertoont ‘duidelijk psychopathische trekken’ en tot ‘integer handelen’ was hij volgens De Jong ‘niet in staat’. En dat is dan nog een gematigde benadering in vergelijking met wat er in het officiële rapport van de heren Giltay Veth en Van der Leeuw staat. Daar worden ook zij die het voor Weinreb hebben opgenomen heel wat minder in bescherming genomen dan De Jong het doet voor Posthumus en Trevor-Roper. Te verklaren is dat venijn in het geval Weinreb en die ingehoudenheid bij Kersten wel. Kersten wordt door De Jong overtuigend als leugenaar afgeschilderd. Zó overtuigend dat het woord ‘leugenaar’ niet eens gebruikt hoeft te worden. In het geval Weinreb ligt het anders. Hier dient de kwaardaardige toon om twijfel aan de harde veroordeling te maskeren. Het geval Kersten is definitief afgedaan. Bij Weinreb wordt van de daken geschreeuwd dat nu het definitieve oordeel is geveld. Maar als de tekenen zich niet bedriegen dan komt op deze zaak nog wel een vervolg.

De moeilijkheid met Weinreb is dat hij onaangename dingen zegt die we liever niet geloven. Het plezierige van Kersten was dat hij nu juist datgene zei wat men graag wilde geloven. Weinreb had helemaal niets van een ‘soldaat van Oranje’. Nergens in zijn boek blijkt hij ook maar eens gemijmerd te hebben over de vraag of de Koningin nu wel tevreden over hem was. Dit soort helden kunnen we in de nationale geschiedschrijving niet gebruiken. Hoe anders lag dat met Kersten! Zijn verhaal paste uitstekend in de mentaliteit om de betekenis van het Nederlandse verzet voor de Duitsers te overschatten en in de overwaardering van de leidende rol van het Oranjehuis in de strijd tegen het nationaal-socialisme. Psychologisch was het een meesterlijke zet van Kersten om zich zelf sneeuwklokjes en crocussen te laten neerzetten voor de portretten van Koningin Wilhelmina en Prins Hendrik. Maar ook aan De Jong is het niet ontgaan dat 17 april wel wat laat in het jaar is voor sneeuwklokjes.